McDonnell Douglas AV-8B Harrier II

McDonnell Douglas AV-8B Harrier II
familia d'aeronaves
Harrier (es) Traducir
Información
Fabricante McDonnell Douglas
BAE Systems (es) Traducir
Historia
Primer vuelu 9 payares 1978
Entrada en serviciu xineru 1985
Operadores
   Fleet Air Arm (es) Traducir
   Armada Española
   Marina Militare (es) Traducir
   Royal Air Force
   Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos
Carauterístiques
Unidaes fabricades 337
Fuercia motora Rolls-Royce Pegasus (es) Traducir
Eslora 14,12 metros
Altor 3,55 metros
Velocidá 360 kn y 585 kn
Alcance 3888 quilómetros
Masa 6764 quilogramos, 14 515 quilogramos y 9413 quilogramos
Cambiar los datos en Wikidata

El McDonnell Douglas AV-8B Harrier II ye un avión d'ataque a tierra con capacidá de despegue y aterrizaxe vertical y/o curtiu. Ye un desenvolvimientu conxuntu de les compañíes British Aerospace y McDonnell Douglas, basáu nel modelu Hawker Siddeley Harrier. Trátase de la última aeronave de la saga d'aviones Harrier, que s'empecipió col desenvolvimientu del Hawker Siddeley P.1127 a empiezos de los años 1960. El AV-8B emplégase principalmente pa misiones d'ataque llixeru o como caza polivalente, siendo operáu davezu dende pequeños portaviones, buques d'asaltu anfibiu grandes y dende bases operatives avanzaes.

Anque'l AV-8B Harrier II comparte la designación col anterior AV-8A/C Harrier, foi rediseñáu casi por completu pola compañía estauxunidense McDonnell Douglas a partir del Harrier GR.1A / AV-8A/C de la primer xeneración. British Aerospace xunir al proyeutu del Harrier ameyoráu a principios de los años 1980, y a partir de los años 1990 el proyeutu foi xestionáu por Boeing y BAE Systems dempués de la integración de los fabricantes orixinales nestes compañíes.

El AV-8B utilizar el Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos, siendo esportáu pa l'Armada Española y la Marina Militara italiana. Del Harrier II llegar a desenvolver tamién les versiones britániques BAE Harrier II, que fueron emplegaes Real Fuercia Aérea Británica y la Marina Real Británica.

Los AV-8B participaron en numberoses operaciones y conflictos, ufiertando sofitu aereu cercanu a les tropes terrestres y realizando reconocencia aérea. Los Harrier II estauxunidenses participaron na Guerra del Golfu (1990-1991) y el subsiguiente patrullaje de les zones d'esclusión aérea n'Iraq; nel bombardéu de la OTAN sobre Yugoslavia de 1999, marginalmente na Guerra d'Afganistán (a partir de 2001), na invasión d'Iraq de 2003 y na intervención militar en Libia de 2011. Los Harrier II italianos y españoles tamién participaron en misiones nel esterior, en coalición coles fuercies de la OTAN. Tanto los Estaos Xuníos como Italia tienen previstu sustituyir los sos AV-8B nel futuru pol Lockheed Martin F-35B Lightning II.

Desenvolvimientu

[editar | editar la fonte]

Orixe del programa

[editar | editar la fonte]
Un Hawker Siddeley AV-8A del Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos en 1970. Al poco d'entrar en serviciu atalantar# que esti modelu sufría de diverses faltes, polo que propunxo'l desenvolvimientu d'una versión con meyores prestaciones.

El Harrier II ye un exemplu de cooperación en materia militar ente británicos y estauxunidenses mientres la Guerra Fría.[1] A finales de los años 1960 y principios de los años 1970, coincidiendo cola entrada en serviciu de la primer xeneración del Harrier cola Royal Air Force (RAF) y el Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos (USMC), atalantar# que estes aeronaves escarecíen del suficiente radiu de combate y capacidá de carga. El AV-8A, denominación pola que se conocía a los Hawker Siddeley Harrier nos Estaos Xuníos, en configuración de vuelu vertical, tan solo disponía de menos de la metá de la capacidá de carga que'l Douglas A-4 Skyhawk, amás de disponer d'un radiu d'aición inferior comparáu a esta aeronave de menor tamañu que'l Harrier.[2] Pa resolver esti problema, en 1973 Hawker Siddeley y McDonnell Douglas empezaron a desenvolver conxuntamente una versión del Harrier con meyores prestaciones. Los primeros trabayos centrar na meyora del motor Pegasus, denomináu Pegasus 15, que taba siendo desenvueltu pola compañía Bristol Siddeley.[3] El motor disponía de más potencia, pero'l so diámetru yera 2.75 inches (70 mm) mayor que nes versiones del AV-8A, lo que lo faía demasiao grande pa poder ser instaláu na primer xeneración del Harrier.[4]

L'equipu formáu por británicu y estauxunidenses completaron n'avientu de 1973 l'informe que definía'l futuru "Harrier Avanzáu" forníu col motor Pegasus 15. Taba previstu que'l "Harrier Avanzáu" sustituyera a los Harrier de primer xeneración na RAF y el USMC, según a los A-4 Skyhawk.[4][5] Esti nuevu modelu tenía como meta doblar la capacidá de carga y de radiu d'aición del AV-8A, siendo denomináu dende un principiu como "AV-16" de manera non oficial. El gobiernu británicu retirar del proyeutu en marzu de 1975, debíu al retayu del gastu en materia de defensa, la medría de costos del programa, y de que'l requerimientu de la RAF yera tan solo de 60 aeronaves.[3][5][6] Los Estaos Xuníos nun deseyaben financiar el desenvolvimientu en solitariu, rematando'l proyeutu del "AV-16" a finales d'esi mesmu añu.[7]

Los dos compañíes tomaron caminos distintos en desenvolvimientu del la nueva xeneración del Harrier. Hawker Siddeley centrar nel desenvolvimientu d'una ala de mayor tamañu, que pudiera ser instalada nes aeronaves esistentes, ente que McDonnell Douglas llevó a cabu un proyeutu de desenvolvimientu menos ambiciosu que'l AV-16, pa satisfaer les necesidaes de les fuercies armaes de los Estaos Xuníos. Emplegando les conocencies adquiríes del estudiu del AV-16, anque dexando pel camín delles meyores previstes nel mesmu, McDonnell Douglas utilizó la estructura básica y el motor pa una versión diseñada específicamente pal USMC.[3][8] Esti desenvolvimientu del Harrier II recibió'l vistu bonu per parte del Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos (DoD) nel añu 1976.[9]

Desenvolvimientu

[editar | editar la fonte]
Construcción del primer McDonnell Douglas YAV-8B Harrier (BuNo 158348) en 1978.
YAV-8B realizando una prueba de despegue en rampla sky jump.

Nel añu 1981, el Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos (DoD) incluyó al Harrier II dientro del presupuestu añal y del plan quinquenal de defensa, a pesar de que'l mesmu DoD y l'Armada de los Estaos Xuníos (USN) intentaron dar per rematáu'l programa ente los años 1978 y 1980. L'Armada tornó participar nel programa d'adquisición, alegando que'l Harrier II ufiertaba un radiu de combate y una capacidá de carga menor a otres aeronaves convencionales.[10] Sicasí, el Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos siguió alantre, cola previsión d'incorporar un total de 336 unidaes.[11]

N'agostu del añu 1981, el programa recibió un impulsu significativu, cuando los fabricantes aeronáuticos British Aerospace (BAe) y McDonnell Douglas roblaron un memorándum d'entendimientu, que significaba'l reingreso del Reinu Xuníu nel programa de desenvolvimientu.[3] So esti memorándum, BAe quedó apostrada a una posición de subcontratista, en llugar de la condición de sociu de plenu derechu, posición na que s'atopara de nun ser el casu d'abandonu previu del programa. Arriendes d'ello, la compañía tan solo recibió, n'hores de trabayu, un 40 per cientu del trabayu nel fuselaje de l'aeronave.[3] L'ensamblaxe final de los Harrier II realizar nes instalaciones de McDonnell Douglas asitiaes en St. Louis, Missouri, ente que les aeronaves fabricaes pal Reinu Xuníos, rematar nes instalaciones de BAe alcontraes en Kingston y Dunsfold, en Surrey, Inglaterra.[12] Mentanto, el 75 per cientu de carga de trabayu de la planta motriz foi asumida por Rolls-Royce ente que el 25 per cientu restante foi para Pratt & Whitney. Rolls-Royce absorbiera primeramente Bristol Siddeley, el fabricante del motor Pegasus, que monta'l AV-8B.[3]

Un AV-8B Harrier II del USMC demostrando les sos capacidaes de vuelu.

L'Armada de los EE.XX., que tradicionalmente adquiría los aviones militares que yeren operaos polos Marines, aportunó en que'l nuevu diseñu tenía de ser verificáu por aciu pruebes de vuelu.[13] Pa ello, el fabricante McDonnell Douglas modificó dos AV-8A con nueves ales, tomes d'aire modificaes, toberas rediseñaes y otres meyores aerodinámiques, ente que la seición delantera del fuselaje según la cabina nun sufrieron cambeos nestos dos prototipos.[14][4][15] Estes aeronaves fueron denominaes cola designación YAV-8B; el primeru de los prototipos realizó'l so primer vuelu el 9 de payares de 1978, siguíu pol segundu prototipu'l 19 de febreru de 1979.[15] Estes aeronaves fueron emplegaes en diveras pruebes mientres los años 1978 y 1979.[16] Estes pruebes amosaron que'l Harrier II amosaba una mayor resfregón a la primeramente prevista, lo que perxudicaba a la velocidá de l'aeronave. Arriendes de esto enllantáronse diverses meyores aerodinámiques, que producieron meyores pocu significatives.[15] Sicasí, el Harrier II amosó resultancies positives n'otres árees, ente les que s'incluyía la carga útil, l'algame y el rendimientu en despegue y aterrizaxe, lo cual condució en 1979 a l'axudicación d'un contratu de desenvolvimientu, que constaba de 12 aviones nun primer llote, siguíos de 324 a mayores a incorporar a posteriori.[17][18]

Tres la firma d'esti contratu, dar# en la construcción de 4 aeronaves de desenvolvimientu a escala real. La primera d'estes aeronaves (BuNo 161396), que s'emplegó principalmente pa realizar pruebes de rendimientu y de cualidaes de vuelu, realizó'l so primer vuelu'l 5 de payares de 1981. El segundu y tercer exemplar de desenvolvimientu, nos que se-yos instalaron les estensión del cantu d'ataque (LERX) pa satisfaer les necesidaes Royal Air Force, según realizáronse cambeos a tomar d'almisión d'aire de motor, volaron per primer vegada n'abril del añu siguiente, ente que la cuarta aeronave facer en xineru de 1984.[17] El primeru de los AV-8B del llote de producción apurrir al escuadrón d'entrenamientu VMAT-203 de los Marines asitiáu na Base Aeronaval de Cherry Point (MCAS Cherry Point) el 12 d'avientu de 1983,[19] siendo apurríu de manera oficial un mes más tarde.[20] El postreru de los 12 exemplares del llote inicial apurrir en xineru de 1985 al escuadrón VMA-331.[17][21] El motor emplegáu nestes primeres aeronaves yera'l F402-RR-404A, de 21 450 lb (95,4 kN) d'emburrie; ente que les aeronaves apurríes de 1990 d'equí p'arriba recibieron una planta motriz ameyorada de mayor potencia.[17]

Desenvolvimientos posteriores

[editar | editar la fonte]

Mientres el cursu inicial d'entrenamientu de pilotos, fíxose evidente que los AV-8B teníen carauterístiques de vuelu distintos a los AV-8A, y que la instalación d'aviónica dixital en llugar de los sistemes analóxicos emplegaos nel TAV-8A tamién riquía de nuevos métodos de formación.[22] De resultes d'esto, nel añu 1984, el presupuestu pa ocho de los AV-8B esviar pal desenvolvimientu d'una versión d'entrenamientu biplaza, denominada TAV-8B. El primeru de los 28 TAV-8B que fueron mercaos pol USMC realizó'l so primer vuelu'l 21 d'ochobre de 1986.[22][23][N 1] Esta aeronave apurrir al escuadrón VMAT-203 el 24 de xunetu de 1987.[22][24] El TAV-8B sería una versión que darréu tamién encargaríen España ya Italia.[23]

En 1985, McDonnell Douglas empezó a trabayar nuna variante d'ataque nocherniegu del Harrier II.. La empresa y BAe afalara pa siguir el desenvolvimientu pa la so esportación, tres l'interés amosáu per parte de Brasil, Xapón ya Italia.[25] El USMC realizó un pidíu por 66 AV-8B(NA).[26] La 87ª unidá del AV-8B convertir nel primerHarrier II en ser modificáu col equipu parade ataque nocherniegu, y salió de la llinia de producción del McDonnell Douglas en xunu de 1987. Les pruebes de vuelu fueron un ésitu y la capacidá d'ataque validándose la so capacidá d'ataque nocherniegu. En setiembre de 1989, los primeres AV-8B (NA) apurrir a la Infantería de Marina. Desenvolvióse una versión equivalente a los AV-8B(NA) pa la Royal Air Force so la denominación GR Mk.7, siendo darréu actualizaos tolos GR Mk.5 al estándar GR.Mk.7.[26]

En xunu de 1987, BAe, McDonnell Douglas y Smiths Industries roblaron un memorando d'entendimientu pal desenvolvimientu de lo que diba convertise nel AV-8B Plus. Esti memorando foi aprobáu pol Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos, y, dempués de muncha considerancia, les Armaes de guerra española ya italiana desenvolvieron un requisitu común pa fornise con una flota de Harrier con capacidá de defensa aérea.[27] Los Estaos Xuníos, España ya Italia roblaron un memorando d'entendimientu en setiembre de 1990 pa definir les responsabilidaes de cada unu de los trés países y establecer un organismu conxuntu pa l'alministración del programa.[28] El 30 de payares de 1990, l'Armada d'EE.XX., actuando como axente de los trés países participantes, escoyó a McDonnell Douglas como la contratista principal pa desenvolver la variante Harrier Plus.[28] A esti anunciu tamién se-y xuniría un pidíu per parte del USMC n'avientu de 1990, qu'incluyó 30 nuevos aviones, según la reconstrucción de 72 de los aparatos esistentes.[29] Los italianos realizaron un pidíu por 16 Harrier II Plus y dos unidaes biplaza TAV-8B, ente que los españoles roblaron un contratu por ocho aviones.[30] La construcción de los AV-8B Harrier II Plus llevar a cabu, amás d'en la planta de McDonnell Douglas, nes instalaciones de CASA en Sevilla, y na planta de producción d'Alenia en Turín.[30]

Un AV-8B Plus de la Flotilla d'Aeronaves Armada Española en vuelu. El radomo alluga al radar d'impulsos doppler Hughes APG-65.

La producción de la variante Plus autorizóse'l 3 de xunu de 1992, llevándose a cabu'l primer vuelu del prototipu'l 22 de setiembre del mesmu añu, marcando l'entamu de del programa de vuelos de prueba.[30] El primer avión de fabricación en serie voló per primer vegada'l 17 de marzu de 1993.[31] Ente 1993 y 1995 apurriéronse estes nueves aeronaves direutamente dende la llinia de producción.[32] Coles mesmes, dar# en la conversión de los AV-8B esistentes a la versión Plus. El 11 de marzu de 1994, la Xunta d'Alquisiciones de Defensa aprobó'l programa, que primeramente tenía previstu modificar 70 aeronaves, empezando los cambeos en 4 d'elles mientres l'intre del añu 1994.[33][34] Esti programa tenía como oxetivu la instalación de nuevos componentes con pieces yá esistentes, pa construyir los Harrier a un costu menor qu'una aeronave de nueva construcción.[34] Estes conversiones empecipiar n'abril de 1994, apurriéndose la primera d'estes aeronaves a la Infantería de Marina de los Estaos Xuníos en xineru de 1996.[35]

A pesar de les aparentes ventayes del programa, en marzu de 1996, la General Accounting Office declaró que yera financieramente más sensatu a mercar los Harrier II Plus nuevos so un programa d'alquisiciones, en cuenta de reacondicionar los AV-8B esistentes. Mientas que l'Armada de los Estaos Xuníos envaloró que'l costu unitariu de reacondicionamiento de cada aeronave taría en redol los 23 a 30 millones de dólares, en llugar de 30 millones pa cada aeronave de nueva construcción, la GAO envaloraba que'l costu de cada aparatu nuevu asítiase nos 24 millones de dólares.[35] Sicasí, el programa siguió'l so cursu, apurriéndose nel añu 2003 la 72ª y última unidá de AV-8B reacondicionada a la Infantería de Marina.[33] España tamién participó nel programa, recibiendo'l so últimu avión restauráu n'avientu de 2003.[33]

Ente los años 1969 y 2003, llegar a fabricar un total de 824 Harrier dientro de les distintes variantes. Anque la fabricación d'aparatos de nueva construcción terminó nel añu 1997, nun foi hasta l'añu 2003 cuando s'apurrió la última aeronave reacondicionada a la versión Harrier II Plus a España, lo que marcó'l fin de la producción del Harrier.[36] En 2001, la revista especializada Flight International informó que Taiwán podría optar pol Harrier como aeronave que cumpliera coles sos necesidaes STOVL, siendo forníu col radar APG-66 del F-16 Fighting Falcon, lo que podría dexar enllargar la producción d'esta aeronave hasta l'añu 2005.[37] A pesar de que s'ufiertó la posibilidá d'arrendar los AV-8B,[38] l'interés de Taiwán pol Harrier esmorecióse cuando'l país camudó la so preferencia pol F-35.[39]

Diseñu

[editar | editar la fonte]
Un AV-8B Harrier II en 2003

El AV-8B Harrier II ye un avión d'ataque subsónicu.[40] Cuenta con un motor turbofán Rolls-Royce Pegasus con dos entraes d'almisión d'aire y cuatro toberas orientables de salíes de gases que pueden movese de forma sincronizada pa consiguir l'emburrie vectorial. Les toberas tán allugaes nos llaterales del avión —les delantreres son d'aire frío y les traseres d'aire caliente— y asitiaes mui cerca de la turbina, a diferencia de la mayoría de los aviones de reaición, que tienen les toberas na parte trasera del avión. El Harrier II tamién dispón d'unes salíes d'aire más pequeñu y controlaes por válvules nel morru, na cola y les puntes alares pa un meyor control de l'aeronave a baxes velocidaes.[41]

El tren d'aterrizaxe ta formáu por una doble rueda central y una rueda delantera nel fuselaje como tren principal y dos ruedes secundaries nes ales.

Ta forníu con seis puntos de anclaje nes ales y trés nel fuselaje pa portar un cañón GAU-12 Equalizer de 25 mm, otres armes qu'inclúin misiles, bombes y cohetes, y tanques de combustible esternos.[42] La capacidá de carga d'armamentu casi dobla la del AV-8A.

La cabina de pilotaje foi rediseñada respectu al AV-8A. El sistema de pilotaje fíxose dixital, reemplazando'l sistema mecánicu del AV-8A, bien malo de controlar y causa de gran númberu d'accidentes.[43] Los sistemes d'ataque y guerra electrónica modernícense: sistema Hughes AN/ASB-19, contramedidas AN/ALE-39, posibilidá d'emplegu de contenedor de contramedidas electróniques AN/ALQ-126C. Emplegu de sonda ríxida de reabastecimiento en vuelu, montada nel llau esquierdu del fuselaje.

Evolución

[editar | editar la fonte]

El diseñu foi ameyoráu adulces, asina en 1987 voló'l primera AV-8B Night Attack. El Night Attack entró en serviciu en setiembre de 1989, tresformándose 61 exemplares de AV-8B de los Marines.

Otra meyora sustancial realizar en 1992, col AV-8B Harrier II Plus, un Night Attack forníu con radar multifunción AN/APG-65 (el mesmu qu'emplega'l F/A-18 Hornet). El USMC mercó 27 AV-8B Harrier II Plus nuevos y convirtió 74 d'otres versiones. Italia y España tamién, dotando a los sos pequeños portaviones d'un componente aereu bien capaz y potente.

Operadores

[editar | editar la fonte]
Un AV-8B Harrier de los Marines apontando nel buque d'asaltu anfibiu USS Essex (LHD-2).

Esisten delles versiones del Harrier II utilizaes por cuatro países. Los Harrier II AV-8B+ españoles ya italianos, a diferencia de los de los Marines, pueden utilizar el misil empuestu por radar AIM-120 AMRAAM.

Estaos Xuníos

[editar | editar la fonte]

Antes de la entrega de los AV-8B al Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos, realizáronse delles evaluaciones col fin de preparar l'aeronave. Na evaluación operativa (OPEVAL), que tuvo llugar dende'l 31 d'agostu de 1984 hasta'l 30 de marzu de 1985, cuatro piloto y un grupu de personal de caltenimientu y sofitu realizaron maniobres nes que punxeron a l'aeronave en condiciones de combate.[44] L'avión poner a prueba pa evaluar la so capacidá pa cumplir colos requisitos operativos, tocantes a la navegación, adquisición d'oxetivos, llanzamientu d'armes y aiciones de fuximientu y sobrevivencia a ataques enemigos, dientro de tolos posibles perfiles de misión y de capacidá de carga.[44] La primer fase de la OPEVAL, que duró hasta'l 1 de febreru de 1985, esixía que los AV-8B pa volar misiones de sofitu aereu tanto cercanu como de llarga distancia, en compañía d'otres aeronaves de sofitu aereu cercanu, en misiones d'interdicción aérea y de reconocencia aérea. Pa la realización d'estes misiones, los AV-8B treslladar a la Base del Cuerpu de Marines de Camp Pendleton, a la Base Aeronaval de China Lake, a la Base Aérea de Cold Lake y a la Base Aérea de Yuma.[44] La segunda fase evaluativa realizar na Base Aérea de Yuma del 25 de febreru al 8 de marzu, na que'l AV-8B emplegar en misiones d'escolta, de patrulla aérea de combate y misiones de intercepción. La evaluación identificó dellos puntos débiles nel diseñu que darréu fueron rectificaos, anque sicasí, la evaluación OPEVAL resultó ser esitosa.[45] El AV-8B Harrier II llogró llograr la so capacidá operativa inicial (IOC) n'agostu de 1985 col escuadrón VMA-331 del Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos.[46]

Un AV-8B del escuadrón VMA-331 del Cuerpu de Marines a bordu del buque d'asaltu anfibiu USS Nassau, mientres la Guerra del Golfu.

El AV-8B entró n'aición mientres la Guerra del Golfu nos años 1990 y 1991. Mientres los preparativos a la guerra, los Harrier II tuvieron basaos nos buques d'asaltu anfibiu USS Nassau y USS Tarawa, según en bases en tierra firme, realizando salíes d'entrenamientu xunto con otres aeronaves de la coalición internacional. Los AV-8B permanecieron na reserva mientres la fase inicial del asaltu aereu de la conocida como Operación Nube del Desiertu. El AV-8B entró en combate na mañana del 17 de xineru de 1991, respondiendo a una llamada pidiendo sofitu aereu de parte d'un controlador aereu avanzáu, pa faer frente al fueu d'artillería que taba atacando la llocalidá de Khafji y una refinería de petroleu que s'asitiaba nes sos cercaníes.[47] A otru día, los AV-8B del Cuerpu de Marines atacaron a les posiciones iraquines asitiaes al sur de Kuwait. Mientres la guerra, los AV-8B trabayaron xunto coles fuercies de la coalición na destrucción d'oxetivos, según na realización de misiones de reconocencia aérea.[47] Mientres les operaciones Escudo del Desiertu y Nube del Desiertu, los AV-8B atroparon un total de 3.380 vuelos, realizando 4.083 hores de vuelu,[48] con un ratio de disponibilidad pal combate mayor del 90 per cientu.[49] Mientres la guerra un total de cinco AV-8B estauxunidenses fueron baltaos por misiles tierra-aire; dos pilotos morrieron y otros dos fueron fechos prisioneros.[50] El AV-8B tuvo un ratio de perdíes de 1,5 aeronaves por cada 1.000 salíes, lo cual convertir nel avión estauxunidense más vulnerable, con más del doble de perdes que'l siguiente modelu.[50] Dempués de la guerra, el xeneral del Exércitu de los Estaos Xuníos Norman Schwarzkopf, nomó al AV-8B como unu de los 7 principales sistemes d'armes xunto al F-117 Nighthawk y al AH-64 Apache— que xugaron un papel crucial mientres el desenvolvimientu del conflictu.[51][52] Nel periodu posterior a la guerra, dende'l 27 d'agostu de 1992 hasta 2003, los AV-8B del Cuerpu de Marines xunto con otres aeronaves patrullaron l'espaciu aereu d'Iraq en sofitu a la denominada Operación Southern Watch. Los AV-8B operaron dende los buques d'asaltu anfibiu asitiaos nel Golfu Pérsicu, según dende bases en tierra, como por casu la Base Aérea Ali Al Salem.[53] En toes estes operaciones los Harrier operaron como aviones convencionales, ensin precisar les sos habilidaes de despegue vertical o vuelu estacionariu.[50]

El AV-8B participó tamién nel bombardéu de la OTAN sobre Yugoslavia nel añu 1999, dientro de la Operación Fuercia Aliada. Intervinieron un total de 12 aviones Harrier, pertenecientes a les 24ª y 26ª Unidaes Espedicionaries de Marines. Los AV-8B de la 24ª Unidá entraron en combate'l 14 d'abril, y mientres los siguientes 14 díes volaron un total de 34 misiones de sofitu aéro sobre Kosovu. Mientres el so esplegue de seis meses de duración, operando dende'l USS Nassau, La 24ª Unidá de Harrier tuvo un ratio de disponibilidad del 91,8 per cientu.[54] El 28 d'abril, la 24ª Unidá foi relevada pola 26ª Unidá, basada nel buque d'asaltu anfibiu USS Kearsarge. La primer salida de combate de los AV-8B de la unidá tuvo lugar dos díes más tarde. Esta unidá caltener nel campu de batalla hasta'l 28 de mayu, fecha na que foi treslladada a la llocalidá de Brindisi, Italia.[54]

En 2001, el Cuerpu de Marines movilizar p'actuar nel territoriu d'Afganistán dientro de la denominada Operación Llibertá Duradera. La 15ª Unidá Espedicionaria de Marines llegó a la mariña de Paquistán n'ochobre de 2001. Los primeros cuatro AV-8B entraron en combate en territoriu afganu'l 3 de payares de 2001, operando dende'l navío de la unidá. A esta unidá xuniríase-y un mes más tarde la 26ª Unidá Espedicionaria. N'avientu de 2001, dos Harrier II aterrizaron en tierra firme, nuna base avanzada instalada nel Aeropuertu Internacional de Kandahar pero esti esplegue duró solo una nueche y foi calificáu de mera "sesión de semeyes" por un pilotu.[50] Llegar a esplegar más unidaes del AV-8B con otres unidaes de los Marines mientres l'añu 2002.[55] L'esplegue del Harrier n'Afganistán terminó'l 2 d'ochobre de 2010, cuando un AV-8B Harrier II aterrizó na cubierta del USS Peleliu.[56]

España

[editar | editar la fonte]
Dos aeronaves EAV-8B Harrier II Plus na cubierta del portaviones Príncipe d'Asturies.

España, que yá incorporara enantes a la so flota'l AV-8S Matador, convertir nel primer usuariu internacional del AV-8B, al realizar un pidíu por un total de 12 aeronaves en marzu del añu 1983.[57] Estes aeronaves designáronse como VA-2 Matador II pol Arma Aérea de l'Armada, siendo de la mesma conocida como "EAV-8B" pol fabricante McDonnell Douglas.[58] Los trés primeres unidaes del EAV-8B apurrir na Base Aeronaval de Rota el 6 d'ochobre de 1987, rematándose toles entregues nel añu 1988.[58] Estes aeronaves taben pintaes nun esquema de dos tonalidad de gris, similar al emplegáu nes aeronaves de l'Armada de los Estaos Xuníos.[58]

Los pilotos de prueba de la compañía British Aerospace fueron los encargaos de preparar el portaviones Príncipe d'Asturies pa la operatividad del Harrier en xunetu de 1989. Esti portaviones, que reemplazó al portaviones de la segunda guerra mundial Dédalu, tenía instaláu un ski-jump de 12°.[57][58] Taba previstu qu'estes aeronaves operaren dientro de la 8a Escuadrilla. Sicasí, esta unidá dar de baxa'l 24 d'ochobre de 1986 tres la venta de los AV-8S Matador a Tailandia.[58] Nel so llugar, decidió crease la 9a Escuadrilla el 29 de setiembre de 1987 col fin d'operar el EAV-8B.[58]

Un EAV-8B llistu pa recargar en vuelu

En setiembre de 1990, España robló un memorándum d'entendimientu tripartitu pal desenvolvimientu de la versión "Plus". En marzu de 1993 realizóse la compra d'ocho unidad adicionales de la variante EAV-8B Plus, xunto con un TAV-8B biplaza.[57][58] Les entregues de la versión "Plus" dieron empiezu nel añu 1996.[57] El 11 de mayu de 2000, Boeing y el Naval Air Systems Command roblaron un contratu pa empezar los trabayos d'actualización de los EAV-8B españoles al estándar "Plus". Boeing afirmó que l'alcuerdu incluyía la reconstrucción de dos EAV-8B, con opción a otros siete unidaes;[59] anque otres fontes señalen que la cifra final alzar a once aeronaves.[57] La reconstrucción dexaría a les aeronaves el poder tresportar cuatro misiles AIM-120 AMRAAM, aumentaba la capacidá situacional del pilotu al traviés de la instalación de nuevos radares y aviónica, y apurría una aeronave de mayor potencia gracies a la instalación d'un nuevu motor.[57][59] Sicasí, tan solo cinco de les aeronaves recibieron estos cambeos, apurriéndose la postrera'l 5 d'avientu de 2003.[60] Los restantes cuatro AV-8B quierse que sían tresformaos a la versión SNUG (Spanish Navy Upgrade).

Los EAV-8B españoles participaron na Operación Deny Flight, collaborando nel cumplimientu del mandatu de les Naciones Xuníes de crear una zona d'esclusión aérea sobre Bosnia y Herzegovina.[57] Sicasí, nun participaron los Harrier nin el so portaviones, el Príncipe d'Asturies, na invasión d'Iraq de 2003, entamando nel so llugar esplegar a los F/A-18 Hornet y a otres aeronaves de sofitu.[61] Nel añu 2007, España empezó un estudiu contractual col fin de buscar un futuru sustitutu de los sos EAV-8B, nel que se concluyía que la opción más vidable pa la so sustitución ye'l F-35B Lightning II.[62] D'alcuerdu a unes declaraciones del vicepresidente de la compañía Lockheed Martin, España tuvo evaluando'l F-35B como'l posible sustitutu del Harrier.[63]

Italia

[editar | editar la fonte]
Un TAV-8B Harrier II de la Marina Militara a bordu del Giuseppe Garibaldi (C 551)

A finales de los años 1960, dempués d'una demostración del Hawker Siddeley Harrier nel portahelicópteros Andrea Doria de la Marina Militara, empezar a evaluar la posibilidá d'adquirir el Harrier.[64] Los primeros esfuercios nesta llinia paralizáronse por cuenta de una llei italiana de 1937 que torgaba la operación d'aeronaves d'ala fixa na armada, por cuenta de que esta otorgaba competencia esclusiva pa operales a l'Aeronautica Militara. A empiezos del añu 1989 dar# en un cambéu llexislativu que dexó a l'armada operar cualquier tipu d'aeronaves que'l so peso máximu al despegue entepasara los 1 500 kilogramos.[65][66] Dempués d'una llarga evaluación de los modelos Sea Harrier y AV-8B, dar# en realizar un pidíu por dos unidaes del TAV-8B en mayu de 1989, al cual añader darréu otru pidíu por 16 unidaes del AV-8B Plus.[66] Quitando los TAV-8B y los trés primeros AV-8B, tolos demás Harriers italianos se ensamblaron nes instalaciones del fabricante aeronáuticu Alenia Aeronautica a partir de pieces procedentes de los Estaos Xuníos.[67] Los biplaces fueron les primeres unidaes en llegar a Grottaglie nel añu 1991. Emplegar pa realizar vuelos de prueba nos portahelicópteros de l'armada y nel portaviones Giuseppe Garibaldi (C 551).[64][68]

Les entregues de les aeronaves fabricaes nos Estaos Xuníos empezaron a empiezos del añu 1994, siendo esplegaos primeramente na Base Aérea de Cherry Point pal entrenamientu de les tripulaciones italianes. Nel añu 1995 presentóse'l primeru de los Harrier ensamblados n'Italia.[67] A mediaos de xineru d'esi mesmu añu, el Giuseppe Garibaldi partió dende Taranto escontra Somalia, con trés Harriers a bordu, cola cuenta de cooperar nel caltenimientu de la estabilidá del país, tres la retirada del les tropes de Naciones Xuníes.[69] Los Harrier, pilotaos por cinco pilotos italianos, realizaron más de 100 hores de vuelu, algamando'l 100% de disponibilidad mientres los 3 meses que permanecieron como parte del contingente, realizando misiones de reconocencia aérea y otros roles. Esti escuadrón retornó a puertu'l 22 de marzu de 1995.[64][67][70]

Nel añu 2000, l'Armada d'Italia intentó adquirir siete aeronaves procedentes de los escedentes de los Estaos Xuníos, pa incorporase a la flota del Giuseppe Garibaldi y de un nuevu portaviones que se taba construyendo, el Cavour. Mentanto, les aeronaves que yá formaben parte de la flota fueron sometíes a un procesu d'actualización que-yos dexara utilizar el misil AIM-120 AMRAAM y les bombes de precisión JDAM.[67][71]

Los Harrier italianos participaron dende'l Giussepe Garibaldi, como parte de les operaciones de la intervención militar en Libia de 2011.[72] Los Harrier realizaron misiones de reconocencia sobre'l territoriu libiu, emplegando contenedores de busca de blancos Litening, forníos coles mesmes con misiles AIM-120 AMRAAM y AIM-9 Sidewinder pa faer frente al bloquéu aereu del citáu país.[72] Ta previstu que los AV-8B de la Marina Militara sían reemplazaos por un total de 15 F-35B, la versión de despegue vertical del F-35 Lightning II, operando dende'l portaviones Cavour.[73]

Variantes

[editar | editar la fonte]

AV-8B Harrier II

[editar | editar la fonte]

Los primeres AV-8B Harrier II fueron conocíos comúnmente como la variante d'ataque diurnu y nun permanecen en serviciu. La mayoría fueron actualizaos a la versión Harrier II Plus o variante d'ataque nocherniegu (Night Attack Harrier) que se sigue utilizando anque tamién empieza a ser retirada. Fabricáronse 174 unidaes, de les que 72 convirtiéronse darréu en Harrier II Plus.

La variante d'ataque nocherniegu o Night Attack Harrier apaeció en 1991 y taba forníu con una cámara d'infrarroxos de busca frontera (NAVFLIR). La cabina tamién fuera actualizada, incluyendo la capacidá d'utilizar gafes de visión nocherniega. Amás fornióse con un nuevu motor Rolls-Royce Pegasus II más potente. Fabricáronse 61 unidaes.

El Harrier II Plus (AV-8B+) ye bien similar a la variante d'ataque nocherniegu, col agregu d'un radar APG-65 (el mesmu utilizáu polos primeres F/A-18 Hornet) y un morru allargáu y la capacidá d'utilizar misiles avanzaos como los AIM-120 AMRAAM. Son utilizaos per España (12 unidaes), Estaos Xuníos (142 unidaes) ya Italia (16 unidaes).

AV-8C Harrier

[editar | editar la fonte]

Una versión actualizada desenvuelta a partir del modelu AV-8A mientres se realizaba la entrega del AV-8B. La so estructura nun ta basada nel AV-8B.

TAV-8B Harrier II

[editar | editar la fonte]

Variante d'entrenamientu biplaza. Fabricáronse 22 unidaes.

EAV-8B Matador II

[editar | editar la fonte]
Un AV-8B Harrier II de l'Armada Española realizando un apontaje vertical nel portaviones Príncipe d'Asturies (R11) nel añu 2007.

Versión especial pa l'Armada d'España. Fabricáronse 12 unidaes. Darréu se remanufacturaron 5 d'estos aviones AV-8B Harrier II pa convertilos a la nueva versión Plus, y mercáronse 8 unidaes adicionales del nuevu modelu AV-8B Plus. Toos estos aviones atopar na 9ª escuadrilla de la Flotilla d'Aeronaves, xunto a los 4 restantes AV-8B; basaos na Base Aeronaval de Rota. Anguaño dispónse de 12 EAV-8 Bravu Plus, 4 EAV-8B "Cobres" y un TAV-8B (biplaza d'entrenamientu).[74]

El 22 d'avientu de 2006, el Conseyu de Ministros aprobó la conversión a la versión Plus de los 4 EAV-8B restantes qu'entá nun fueren actualizaos,[74] pero ésta nun se llevó finalmente a cabu al dase de baxa'l portaviones Príncipe d'Asturies y entendese les 12 unidaes abondes pal LHD Xuan Carlos I.

Variantes britániques

[editar | editar la fonte]
Artículu principal: BAE Harrier II
  • Harrier GR5
  • Harrier GR5A *

Harrier GR7

  • Harrier GR7A *

Harrier GR9

  • Harrier G9A *

Harrier T10

  • Harrier T12

Operadores

[editar | editar la fonte]
 España
Bandera de Estaos Xuníos d'América USA
  • Cuerpu de Marines d'Estaos Xuníos. 142 (126 AV-8B+ y 16 TAV-8B en serviciu n'avientu de 2010) nos siguientes escuadrones:[75]
    • VMA-211
    • VMA-214
    • VMA-223
    • VMA-231
    • VMA-311
    • VMA-513
    • VMA-542
    • VMAT-203
Bandera d'Italia Italia
  • Marina Militara. 16 (14 AV-8B+ y 2 TAV-8B en serviciu n'avientu de 2010).[75]
    • Gruppo Aerei Imbarcati "The Wolves"

Especificaciones (AV-8B+ Harrier II Plus)

[editar | editar la fonte]

Plantía:Especificaciones d'aeronave

Costu

[editar | editar la fonte]

L'armada d'Estaos Xuníos gastó unos 9.000 millones de dólares en mercar y modificar los Harriers orixinales mas unos 4.100 millones adicionales n'operalos y reparalos ente 1986 y 2002. La reconstrucción de cada unu de los 74 AV-8B costó 28,2 millones per aparatu. La inversión total en cada avión hasta 2002 cifrar en más de 50 millones de dólares.

El presupuestu inicial del programa Harrier estauxunidense yera de 6.500 millones de dólares.[76] El sobrecostu final del AV-8B xeneró resfregones ente'l cuerpu de Marines y el restu de l'armada d'Estaos Xuníos.[50]

Ver tamién

[editar | editar la fonte]

Notes

[editar | editar la fonte]
  1. ↑ According to Lon Nordeen, the first TAV-8B flew on 21 November 1986.[24]

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. ↑ Christopher Finn (1 d'avientu de 2004). «[http://www.airpower.maxwell.af.mil/airchronicles/apj/apj04/win04/finn.html Anglo-American Strategic Air Power Co-operation in the Cold War and Beyond]» (inglés). Air & Space Power Journal. Consultáu'l 13 d'abril de 2012.
  2. ↑ Donald and March 2004, p. 55.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Wilson 2000, p. 26.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Jenkins 1998, pp. 69–70.
  5. ↑ 5,0 5,1 Nordeen 2006, p. 41.
  6. ↑ Eden 2004, p. 288.
  7. ↑ Jackson 1987, p. 138.
  8. ↑ Jenkins 1998, pp. 70–72.
  9. ↑ Nordeen 2006, pp. 42–44, 48–49.
  10. ↑ Lehman 2001, p. 157.
  11. ↑ Nordeen 2006, p. 52.
  12. ↑ Gaines, Mike (1 de xunu de 1985). «AV-8B—mean Marine V/Stol machine». Flight International:  p. 148. http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1985/1985%20-%201756.html. Consultáu'l 6 de xunetu de 2011. 
  13. ↑ Nordeen 2006, pp. 41–43.
  14. ↑ Jenkins 1998, pp. 72–73.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Wilson 2000, p. 28.
  16. ↑ Nordeen 2006, pp. 42–44, 48–49.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes Wilson_p29
  18. ↑ Nordeen 2006, pp. 48–49.
  19. ↑ Nordeen 2006, p. 59.
  20. ↑ Jenkins 1998, p. 76.
  21. ↑ Nordeen 2006, p. 61.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 Jenkins 1998, pp. 76–77.
  23. ↑ 23,0 23,1 Wilson 2000, p. 39.
  24. ↑ 24,0 24,1 Nordeen 2006, p. 60.
  25. ↑ Grove 1990, pp. 141–142.
  26. ↑ 26,0 26,1 Nordeen 2006, p. 92.
  27. ↑ Nordeen 2006, pp. 98–99.
  28. ↑ 28,0 28,1 Nordeen 2006, p. 99.
  29. ↑ Wilson 2000, pp. 30–31.
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Nordeen 2006, p. 100.
  31. ↑ Nordeen 2006, p. 101.
  32. ↑ Wilson 2000, p. 31.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Nordeen 2006, p. 103.
  34. ↑ 34,0 34,1 Lopez, Ramon (19–25 May 1993). «US Marines to target 70 AV-8Bs for upgrade». Flight International:  p. 17. http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1993/1993%20-%201156.html. Consultáu'l 22 de xunetu de 2011. 
  35. ↑ 35,0 35,1 Lopez, Ramon (20–26 March 1996). «USMC told to scrap its AV-8B upgrade plans». Flight International:  p. 19. http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1996/1996%20-%200639.html. Consultáu'l 22 de xunetu de 2011. 
  36. ↑ «Harrier Projects». Airforce-technology.com. Consultáu'l 5 de xunetu de 2011.
  37. ↑ Doyle, Andrew (21–27 August 2001). «Taiwan's STOVL need could extend Harrier production». Flight International:  p. 26. http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/2001/2001%20-%202862.html. Consultáu'l 18 de xunetu de 2011. 
  38. ↑ Govindasamy, Siva (11 de xunetu de 2007). «Taiwan eyes Apaches for army requirement». Flight International. http://www.flightglobal.com/news/articles/taiwan-eyes-apaches-for-army-requirement-215464/. Consultáu'l 21 d'ochobre de 2011. 
  39. ↑ Chen, Edward (5 Octover 2011). «China's big mouth may have helped Taiwan out». The Taipei Times. http://www.taipeitimes.com/News/editorials/archives/2011/10/05/2003514939. Consultáu'l 21 d'ochobre de 2011. 
  40. ↑ (Jenkins, 1998, pp. 69-74)
  41. ↑ How the Harrier hovers Archiváu 2010-07-07 en Wayback Machine Harrier.org.uk. Consultáu: 17 d'abril de 2010.
  42. ↑ (Spick y Gunston, 2000, pp. 366–370, 387-409)
  43. ↑ Davies, Alex (6 de xunu de 2014). It's Not Surprising Two Harrier Jets Have Crashed in a Month. Wired. http://www.wired.com/2014/06/why-harrier-jets-crash/. Consultáu'l 16 de xunu de 2014. 
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 Nordeen 2006, p. 57.
  45. ↑ Nordeen 2006, p 58.
  46. ↑ Nordeen 2006, pp. 36, 61.
  47. ↑ 47,0 47,1 Nordeen 2006, p. 81.
  48. ↑ Nordeen 2006, p. 87.
  49. ↑ «AV-8B Harrier». Federation of American Scientists. Archiváu dende l'orixinal, el 27 de setiembre de 2013. Consultáu'l 18 de xunetu de 2011.
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 50,3 50,4 Miller, Alan C. (15 d'avientu de 2002). Far From Battlefield, Marines Lose One-Third of Harrier Fleet. Los Angeles Times. http://www.pulitzer.org/archives/6722/. Consultáu'l 16 de xunu de 2014. 
  51. ↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes LATimes
  52. ↑ Wilson 2000, p. 43.
  53. ↑ Nordeen 2006, pp 127–128.
  54. ↑ 54,0 54,1 Nordeeen 2006, p. 111.
  55. ↑ Nordeen 2006, pp. 144–51.
  56. ↑ «USS Peleliu (LHA 5) Operation Enduring Freedom». US Navy (12 d'ochobre de 2010). Consultáu'l 24 de payares de 2011.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 57,3 57,4 57,5 57,6 Wilson 2000, p. 46.
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 58,3 58,4 58,5 58,6 Eden 2004, p. 294.
  59. ↑ 59,0 59,1 Boeing to Produce Remanufactured Harriers for Spanish Navy. Boeing. 11 de mayu de 2000. http://www.boeing.com/news/releases/2000/news_release_000511n.htm. Consultáu'l 6 de xunetu de 2011. 
  60. ↑ Nations Pursue Joint Program Office to Manage Global Boeing Harrier II Fleet. Boeing. 5 d'avientu de 2003. http://www.boeing.com/defense-space/military/av8b/news/2003/q4/nr_031205m.html. Consultáu'l 2 d'agostu de 2011. 
  61. ↑ Goodman, A el (18 de marzu de 2003). «Spain: Non combat role in Iraq war». CNN. http://articles.cnn.com/2003-03-18/world/sprj.irq.spain_1_spanish-troops-minister-jose-maria-aznar-combat-troops?_s=PM:WORLD. Consultáu'l 20 de xunetu de 2011. 
  62. ↑ Wolf, Jim (27 de febreru de 2009). «Lockheed says interest growing in F-35 fighter». Reuters. Archiváu dende l'orixinal, el 2013-07-04. Consultáu'l 20 de xunetu de 2011.
  63. ↑ Hoyle, Craig (20 de xunetu de 2010). «Farnborough: Face the Facts with Steve O'Bryan». Flight International. http://www.flightglobal.com/news/articles/farnborough-face-the-facts-with-steve-obryan-344745/. Consultáu'l 31 d'ochobre de 2011. 
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 Eden 2004, p. 295.
  65. ↑ Geisenheyner, Stefan (9 d'agostu de 1986). «Harriers for the Garibaldi?». Flight International. http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1986/1986%20-%201900.html. Consultáu'l 6 de xunetu de 2011. 
  66. ↑ 66,0 66,1 Wilson 2000, p. 44.
  67. ↑ 67,0 67,1 67,2 67,3 Wilson 2000, p. 45.
  68. ↑ «Naval Air Revolution». Flight International. 18–24 March 1992. http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1992/1992%20-%200661.html. Consultáu'l 6 de xunetu de 2011. 
  69. ↑ Spinelli, Andrea (25–31 January 1995). «Italy deploys Harrier II Plus for first time». Flight International. http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1995/1995%20-%200436.html. Consultáu'l 6 de xunetu de 2011. 
  70. ↑ Nordeen 2006, p. 102.
  71. ↑ Nativi, Andy (12–18 September 2000). «Italy navy eyes aircraft options». Flight International. http://www.flightglobal.com/news/articles/italy-navy-eyes-aircraft-options-120147/. Consultáu'l 31 d'ochobre de 2011. 
  72. ↑ 72,0 72,1 Peruzzi, Luca (31 de marzu de 2011). «Libya: Italian Eurofighters, Harriers fly first combat air patrol missions». Flight International. http://www.flightglobal.com/news/articles/libya-italian-eurofighters-harriers-fly-first-combat-air-patrol-354948/. Consultáu'l 31 d'ochobre de 2011. 
  73. ↑ Nativi, Andrea (1 d'abril de 2010). «Italy Pressuring U.S., Lockheed Over JSF Work». Aviation Week. http://www.aviationweek.com/aw/generic/story_generic.jsp?channel=aerospacedaily&id=news/asd/2010/04/01/01.xml. Consultáu'l 5 d'agostu de 2011. 
  74. ↑ 74,0 74,1 Direición Xeneral d'Armamentu y Material (DGAM) (10 de mayu de 2008). «AVIONES AV-8B PLUS» (castellanu). Ministeriu de Defensa. Archiváu dende l'orixinal, el 27 d'avientu de 2008. Consultáu'l 19 de mayu de 2009.
  75. ↑ 75,0 75,1 75,2 "Directory: World Air Forces". Flight International, 14–20 December 2010.
  76. ↑ http://www.flightglobal.com/pdfarchive/view/1987/1987%20-%200501.html

Bibliografía

[editar | editar la fonte]

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]