Сәләхов Таһир Теймур улы

Сәләхов Таһир Теймур улы
әзерб. Tahir Teymur oğlu Salahov
Зат	ир-ат
Гражданлыҡ	СССР  Әзербайжан  Рәсәй
Тыуған көнө	29 ноябрь 1928({{padleft:1928|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:29|2|0}})[1][2][3]^[…]
Тыуған урыны	Баҡы, Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһы^[d], СССР
Вафат булған көнө	21 май 2021({{padleft:2021|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:21|2|0}})[4] (92 йәш)
Вафат булған урыны	Берлин, Германия[5]
Үлем төрө	тәбиғи үлем^[d]
Ерләнгән урыны	Баҡының арҙаҡлылары ерләнгән аллея^[d]
Атаһы	Teymur Salahov^[d]
Бер туғандары	Зарифа Салахова^[d]
Хәләл ефете	Ванцетта Мухитдиновна Ханум^[d]
Балалары	Айдан Таировна Салахова^[d] һәм Alagöz Salahova^[d]
Туған тел	Әзербайжан теле
Һөнәр төрө	рәссам, сәйәсмән, художник-график
Эш урыны	В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт академик художество институты
Биләгән вазифаһы	СССР Юғары Советы депутаты^[d]
Уҡыу йорто	В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт академик художество институты Художественное училище имени Азима Азимзаде^[d]
Уҡыусылар	Q108933087?
Әүҙемлек осороноң тамамланыуы	2011[6]
Сәйәси фирҡә ағзаһы	Советтар Союзы Коммунистар партияһы
Сәнғәт йүнәлеше	реализм^[d]
Ойошма ағзаһы	СССР Рәссамдар союзы^[d], КПСС Үҙәк комитеты һәм Международной Экоэнергетической Академии^[d]
Жанр	портрет^[d], пейзаж^[d], сценография^[d] һәм натюрморт
Ҡулланылған тел	урыҫ теле
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Man of the year^[d] орден «Сын Отечества»^[d]
Хеҙмәттәре тупланмаһы	Әзербайжан Милли сәнғәт музейы, Дәүләт Третьяков галереяһы^[d], Музей Российской академии художеств^[d] һәм Словацкая национальная галерея^[d]
Авторлыҡ хоҡуҡтары статусы	эштәре авторлыҡ хоҡуҡтары менән яҡланған^[d]
Сәләхов Таһир Теймур улы Викимилектә

Сәләхов Таһир Теймур улы (әзерб. Tahir Teymur oğlu Salahov;^[7][8]; 29 ноябрь 1928 йыл, Баҡы) — 21 май 2021 йыл, Берлин) — СССР һәм Рәсәйҙең театр рәссамы, педагог, профессор. 1979 йылдан СССР Художество академияһы Президиумы ағзаһы, 1997 йылдан Рәсәй Художество академияһы вице-президенты.

СССР Художество академияһы академигы (1975; 1966 йылдан мөхбир ағза). СССР-ҙың халыҡ рәссамы (1973). Социалистик Хеҙмәт Геройы (1989). СССР Дәүләт премияһы (1968) һәм Рәсәй Федерацияһы Дәүләт премияһы лауреаты (2012)^[9]. 1964 йылдан КПСС ағзаһы.

СССР-ҙың 7-се һәм 8-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты (1966—1974). Әзербайжан ССР-ы Юғары Советы депутаты (1963—1967). 1990—1991 йылдарҙа КПСС Үҙәк Комитеты ағзаһы.

Биографияһы

Таһир Теймур улы Сәләхов 1928 йылдың 29 ноябрендә Баҡыла партия хеҙмәткәре Теймур Сәләхов (1898 йылғы) һәм уның ҡатыны Сонаның (1901 йылғы) ғаиләһендә тыуа. Атаһын 1937 йылда ҡулға алалар һәм аталар, 1956 йылда ғәйепһеҙ тип аҡлайҙар^[10].

1950 йылда А. Азимзадә исемендәге Әзербайжан художество училищеһын тамамлай, ләкин биорафияһындағы «халыҡ дошманының улы» тигән юл уға И. Е. Репин исемендәге һынлы сәнғәт, скульптура һәм архитектура институтына инергә ҡамасаулай. Шулай ҙа В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт академия художество институтына инергә насип була, уны 1957 йылда живопись рәссамы һөнәре буйынса тамамлай (П. Д. Покаржевскийҙың оҫтаханаһы).

1964 йылдан КПСС ағзаһы.

1963—1974 йылдарҙа Таһир Сәләхов — М. Алиев исемендәге Әзербайжан дәүләт институтында, 1975 йылдан В. И. Суриков исемендәге Мәскәү художество институтында уҡыта (башта доцент, 1973 йылдан — профессор)^[11][12].

Училищела һәм институтта уҡыған сағында уҡ Сәләховтың һүрәттәре («Тулҡындар», «Эстакада» (1955), Суриков институтындағы «Вахтанан» (1957) тигән диплом эше) тамашасыларҙың һәм белгестәрҙең иғтибарын йәлеп итә. Тиҙҙән ул «бер аҙ йомшаҡлыҡ» осоро совет рәссамдары араһында айырыуса билдәлеләрҙең береһе булып таныла. Ул — шулай уҡ һынлы сәнғәттә «ҡырыҫ стилгә» нигеҙ һалыусыларҙың һәм уның башында тороусыларҙың береһе.

Рәссам ижадында Әзербайжан нефтселәре тураһындағы әҫәрҙәр циклы мөһим урынды биләй. Сәләховтың иң билдәле эштәре араһында — «Иртәнге эшелон» (1958), «Ремонтсылар» (1960), «Каспий өҫтөндә» (1961), «Апшерон ҡатындары» (1967), «Каспийҙа иртә» (1986) һәм башҡалар. Сәләховтың портреттар галереяһы, шул иҫәптән «Айдан» (1967), әсә портреттары, «Дандың портреты» (1983), мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре образдары галереяһы, атап әйткәндә:

• композиторҙар Дмитрий Шостакович, Ҡара Ҡараев, Ф. М. Д. Әмиров
• рәссам Р. Раушенберг,
• актёр М. Шелл,
• яҙыусылар Мирза Әләкпәр Сабир, Рәсүл Рза, Г. Гессе, Мәҡсүд Ибраһимбәков,
• виолончелсе М. Л. Ростропович һәм башҡаларҙың портреттары ҙур уңыш ҡаҙана.

Рәссамдың натюрморттары һәм Апшерон пейзаждары, спектаклдәргә декорациялары, АҠШ-та, Италияла, Мексикала («Мексика корридаһы»; 1969) һәм башҡа илдәрҙә башҡарған эштәре менән дә танылыу ала.

Ижадсының әҫәрҙәре Рәсәйҙең, Әзербайжандың, Украинаның һәм башҡа БДБ дәүләттәренең эре музейҙарында, донъяның төрлө музейҙарында һәм шәхси тупланмаларҙа һаҡлана. 1950-се йылдарҙан башлап ул республика, Бөтә Союз һәм халыҡ-ара художество смотрҙарында ҡатнаша. Персональ күргәҙмәләре Мәскәүҙә, Баҡыла, донъяның күп илдәрендә бер нисәшәр тапҡыр ойошторола.

Оҫта Мәскәүҙәге Ҡотҡарыусы Христос ғибәҙәтханаһында реставрация эштәренә өлөш индерә, ул Рәсәй Художество академияһының был эшкә етәкселек иткән художество советында эшләй. Ғибәҙәтхананың мөһим биҙәү эштәрен Сәләховтың уҡыусылары башҡара. Сәләховтың тырышлығы менән Рәсәйҙә Ф. Бэкон, Г. Юккер, Д. Розенквист, Р. Раушенберг, Я. Кунеллис, Р. Тамайо кеүек билдәле сит ил рәссамдарының күргәҙмәләре ойошторола.

Таһир Сәләхов Әзербайжан Рәссамдар союзының яуаплы секретары була (1960—1961), М. А. Алиев исемендәге Әзербайжан дәүләт сәнғәт институтында уҡыта (1963—1974).

1984—1992 йылдарҙа В. И. Суриков исемендәге Мәскәү дәүләт художество институтында живопись һәм композиция кафедраһына етәкселек итә, бик күп билдәле рәссамдар тәрбиәләй. СССР Рәссамдар союзы идараһының беренсе секретары вазифаһын биләй (1973—1992).

1979 йылдан әлегә тиклем Рәсәй Художество академияһының живопись бүлексәһе академик-секретары һәм академия президиумы ағзаһы булып тора; 1997 йылда Рәсәй Художество академияһы вице-президенты итеп һайлана.

1992 йылдан — Халыҡ-ара рәссамдар федерацияһының вице-президенты.

Ғаиләһе

Беренсе ҡатыны — Ванцетта Мөхөтдин ҡыҙы Ханум, СССР-ҙың халыҡ артисы Тамара Ханумдың ҡыҙы.

• Сәләхова Лара Таһир ҡыҙы (1949) — ҡыҙы.
• Сәләхова Алагез Таһир ҡыҙы (1953) — ҡыҙы, Константин Райкиндың элекке ҡатыны.
• Сәләхова Айдан Таһир ҡыҙы (1964) — ҡыҙы, Рәсәй һәм Әзербайжан рәссамы, галереясы, Рәсәй Художество академияһы академигы.
  • Кайхан Сәләхов (1993) — ейәне, рәссам, архитектор, скульптор.

Икенсе ҡатыны — Варвара Александровна Сәләхова, Игорь Моисеевтың Дәүләт ансамбле солисы.

• Сәләхов Иван Таһир улы (1977) — улы, живопись реставраторы, Дәүләт Третьяков галереяһында эшләй.

Ҡайһы бер күргәҙмәләре

• 2009 — «Таир Салахов. Живопись. Графика». «Екатерина» мәҙәниәт фонды, Мәскәү.
• 2008 — «Тебе, человечество!». Айдан галерея, Мәскәү.
• 2016 — «Солнце в зените». Дәүләт Третьяков галереяһы, Мәскәү.

Бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәре

Маҡтаулы исемдәре

• Социалистик Хеҙмәт Геройы (1989)
• СССР-ҙың халыҡ рәссамы (1973)
• Әзербайжан ССР-ының халыҡ рәсамы1963)
• Әзербайжан ССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1960)
• Рәсәй Федерацияһының халыҡ рәссамы (1996)^[13]

Ордендары

СССР:

•  Ленин ордены (1989)
• Октябрь Революцияһы ордены (1976)
• Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1971)
• Халыҡтар дуҫлығы ордены (1981)

Рәсәй:

• II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәр өсөн» ордены (13 декабрь 2003)^[14]
• III дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәр өсөн» ордены (28 ноябрь 1998)^[15]
• Дуҫлыҡ ордены (29 ғинуар 2016)^[16]

Т. Т. Сәләхов. Айдан. 1967 йыл Рәсәй Почта маркаһы, 2011 йыл

Әзербайжан:

• Гейдар Алиев ордены (Әзербайжан, 2008)^[17]
• «Бойондороҡһоҙлоҡ» ордены
  
• 3-сө дәрәжә Почёт һәм Дан ордены (30 апрель 2010)^[18]

Башҡа дәүләттәр:

• I дәрәжә Кирилл һәм Мефодий ордены (Болгария, 1979)
• Почётлы легион ордены офицеры (Франция, 2015)
• Сәнғәт һәм әҙәбиәт ордены офицеры (Франция, 2009).^[19]

Премиялары

• СССР Дәүләт премияһы (1968)
• Рәсәй Федерацияһы Дәүләт премияһы (2013)^[20]
• Мирза Фатали Ахундов исемендәге Әзербайжан ССР-ының Дәүләт премияһы (1965)
• Әзербайжан ССР-ының Дәүләт премияһы (1970)
• Гейдар Алиев премияһы (2015)
• Софияла үткән реалистик живопись буйынса Халыҡ-ара Триеннале күргәҙмәһенең 1-се премияһы (Болгария, 1979)
• СССР Художество академияһының көмөш миҙалы (1960)

Иҫкәрмәләр

1. Салахов Таир Теймур оглы // Большая советская энциклопедия (урыҫ): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
2. Tair Salakhov // RKDartists (нидерл.)
3. Tahir Salahov // Архив изобразительного искусства — 2003.
4. Xalq rəssamı Tahir Salahov vəfat edib — Азери-Пресс, 2021.
5. Tahir Salahov vəfat edib — Информационное агентство Тренд.
6. RKDartists (нидерл.)
7. Выступление Владимира Путина на церемонии вручения Государственных премий Российской Федерации. 2020 йыл 19 июнь архивланған. Стенограмма на сайте информационно-аналитического журнала «Политическое образование», 13.06.2013
8. Таир Теймурович Салахов 2015 йыл 8 декабрь архивланған. на сайте газета.ru
9. День России 12 июня отмечается по всей стране 2013 йыл 29 июль архивланған.
10. Светлана Янкина. Ретроспективная выставка Таира Салахова открылась в Москве, РИА Новости (15/01/2009).
11. САЛАХОВ Таир Теймур оглы, Международный Объединённый Биографический Центр. 2007 йыл 24 март архивланған.
12. Салахов Таир Теймур оглы  (билдәһеҙ). БСЭ. Архивировано 28 август 2011 года.
13. Указ Президента РФ от 2 мая 1996 г. № 617
14. Указ Президента Российской Федерации от 13 декабря 2003 года № 1483 «О награждении орденом „За заслуги перед Отечеством“ II степени Салахова Т. Т.»  (билдәһеҙ) // Официальный сайт Президента России. Дата обращения: 2 июнь 2016.
15. Указ Президента РФ от 28 ноября 1998 г. № 1429
16. Указ Президента РФ от 29 января 2016 г. № 31
17. Таир Салахов награждён орденом Гейдара Алиева, «Новости-Азербайджан» (27/ 11/ 2008).(недоступная ссылка)
18. Известные общественно-политические деятели Азербайджана награждены орденом «Почёта и славы»
19. Таир Салахов награждён почетным орденом Франции 2009 йыл 14 май архивланған.
20. Указ Президента Российской Федерации от 7 июня 2013 г. № 541 «О присуждении Государственных премий Российской Федерации в области литературы и искусства 2012 года»

Һылтанмалар

Сәләхов Таһир Теймур улы  (билдәһеҙ). «Герои страны» сайты.

• Сайт Российской Академии Художеств 2007 йыл 12 март архивланған.
• Салахов Таир Теймур оглы 2007 йыл 22 октябрь архивланған.
• Таир Салахов на сайте Art4.ru 2016 йыл 5 март архивланған.
• Пьер Карден о Таире Салахове
• Аплодисменты выдающемуся азербайджанцу Тахиру Салахову
• Анна Ильина. Испанские новеллы Таира Салахова. Журнал «Третьяковская галерея»