Weanarisch, aa Wienerisch, is da traditionölle Dialekt vo Wean. Des is a ostmiddlbairische Variantn vo da bairischn Sproch.
Des Bsundare am Weanarischn im Vagleich za aundare bairische Dialekt liagt vua oim im Wuatschoz. Weu Wean ois Hauptstod vo Östareich-Ungarn amoi Wödgötung kobt hod und späta no ollawäu an großn kuituarön Eifluss, is des Weanarische wödweit bekaunt wuan. Dea bsundare Wuatschoz kummt vo de stoakn intanazionäun Vaflechtungan aus da Zeit vom Habsburga-Reich, owa aa vom makaban Weana Hamua, dea wos duach a Mischung aus Fatalismus („Is eh ois wuascht“) und Iwalemswüün („A echta Weana geht ned unta“) entsteht, gmischt mit an typischn Weana Schmäh.
Es Weanarische is kloa ois bairische Sprochvariantn erkennboa, is owa gleichzeitig aa a woas Schozkastl vo da eiropäischn Sprochkuitua - mit lateinischn, franzesischn, italienischn, jiddischn, tschechischn, ungarischn, krowodischn und vua oim behmischn Ölementn. Intressante sprochliche Eifliss kumman ausn Middlhochdeitschn und Oidhochdeitschn, owa am steakstn natialich ausm Gebiet vun da ehemolign k.u.k. Monachie. Duachn Wuatschoz is es Weanarische zu an eiganan Dialekt wuan. Da Wehle hot im Zaumanhaung vo ana Eisschraunk- respektive Schmöztieglfunktion gschriem.[1]
ausn Middlhochdeitschn: Greißla (klana Lemsmiddlhändla, vo griuzel; Diminutiv von gruz ‘Korn’), Baaz (‘schleimige Massn’, vo batzen ‘klebrig/waach sein’), 'si ohgfrettn (vo gefrett = ‘Ärga, Miah’)
ausn Hebräischn und Jiddischn: Masl (‘Glick’, von hebr. mazal), Hawara (‘Freind’, von hebr. chaver), Gannef (‘Gauna’, von hebr. ganav), Schnorra (vom Jiddischen)
ausn Tschechischn: Motschga (‘unappetitlicha Brei’, vo močka ‘Pfeifenrückstaund’ oda omáčka ‘Soßn, Suppn’), Pfrnak (‘(große) Nosn’, vo frňák)
ausn Ungarischn: Maschekseitn (‘de aundare Seitn’, von a másik), Gattehosn (‘launge Untahosn’, vo gatya 'Hosn'), Palatschinkn ( vo palacsinta)
ausn Italienischn: Gspusi (‘Freindin’, vo 'sposa), Gstanzl (vo 'stanza)
ausn Franzesischn: Trottoa (‘Gehsteig’, vo trottoir), Lawua (‘Woschschissl’, vo lavoir), Loschie (‘Untakunft’, vo logis), Blafoo (‘Zimmadeckn’, vo plafond), Potschampel (‘Nachttopf’, vo pot de chambre), Paraplüü (‘Rengschiam’, von parapluie)
De Phonologie untascheid si nua wenig vo de aundan middlbairischn Dialekt. So findn si aa de foigendn tipischn Meakmoi vom Middlbairischn im Weanarischn.
Konsonantenschwächung: Lenisierung vo de stimmlosn Fortis-Konsonanten [p, t, k] zu stimmlose Lenis-Konsonantn [b̥, d̥, g̊]. Dees [k] im Aunlaut bleibt owa in da Regl a Fortis, waun a Vokal foigt (vgl. z. B. Kotzn 'Katzen' vs. grotzn 'kratzen').
Dabei kummts oba drauf au, wos des fia an (mittlhochdeitschen) Uasprung hot. A Beispüü: fia „Ich weiß“ (mhd weiz) sogt ma „waaß“, oba de Foab „weiß“ (mhd wiz) bleibt „weiß“[2].
Ois waaß ma do oba a net. Nachn Peter Wehle sogt ma in Wean zwoa „zwaa“ für „zwei“, aber ma sogt ned „zwaater“ (zweiter), sondern „zweita“.[3]
Tipisch san täuweis sea zogane ausgsprochane Vokale, bsundas am Sozend. A Beispüü: Heeaasd, i bin do ned bleeed, wooos waaasn ii, wea des woooa.
Meidlinger L: a spezifische Realisiarung vom /l/, de wos voa oim da Orweitaschicht zuagsprochn wiad
Vokaleischub bei Konsonantnfoign (Sprossvokal): zua Intensiviarung (meistns im negativn Sinn). Beispüü:
Vaschwind! – intensiviat Vaschawind!
Vabrecha! – intensiviat Vabarecha!
obrennt – intensiviat obarennt
Grodaus! – intensiviat Garodaus!
Des oidhochdeitsche „a“ wiad wiar in allen bairischen Dialekt vadunklt zu an „å“. Oft wiad des aafoch ois „o“ gschriem, Åff/Off (dt. Affe) oda Dåch/Doch (dt. Dach), des is es oba ned gaunz. Den Untaschied kann ma hean: „Dem Hosn sei Hosn“ (Die Hose des Hasen). Vadunklt wiad oba nua, wann des „a“ betont is.
Und aa bei Fremdweatan tuat ma des ned. Oiso gibts zwoa an „Blechschoden“, aber zoiln tuat ma bei da „Kassa“. Und a, wann a gwisser Reschpekt do is, oiso bei Personen- und Eigennaumen. No a Ausnahm is beim Diminutiv, denn dea hebt aa so a Vadunglung auf.[4]
Oba kaa Ausnauhm ohne Ausnauhm. Da Diminutuv losst de Vadunglung in Ruah, wauns um Peasaunan geht. Beispüü: A „Tschoppal“ is und bleibt vadunglt, odara „Bobal“ (Papagei), aa waunn des kaa Peason sondan a Viech is.[5]
Zsammgsezte Uatsnauman, die auf „-au“, „-brunn“, „-eck“, „-feld“, „-haus“, „-hilf“, „-kirchen“, „-kreuz“, „-see“, „-stätten“ oda „-zell“ enden, wean im Gegnsoz zum Standaddeitschn auf genau dera Endung bedond. (Ausnaumen wia zum Beispüü „Wörthersee“ stamman ned aus da weana Mundoat).
Is es obar a Uatsnauman mit „-bach“, „-berg“, „-dorf“, „-grund“, „-stadt“ wiad da easchte Wuattäu bedond. Untaschiedlich isses bei Nauman mit „-burg“ oda „-stein“: ma sogt zwoa „Hainburg“, obar a „Kalksburg“. Schuster/Schikola fian des auf Widasprich mit aundare estareichischn Dialekt zruck, woduach dann a Unsichaheid entstaundn is.[6]
In da Grammatik gibts kane Bsundaheitn gegniwa dena aundan bairischn Dialektn. Es gibt do aa de typischn Obweichungen vom Hochdeitschn, wia z. B. s Föin vom Genitiv.
Den gibz zwoa scho no bei feste Redewendungan wia zum Beispüü: „Um Gotts Wüll'n“. Oba sunst'n geht des mit Dativ und Possessivpronomen: Augusts Frau wiad „dem (in) Gustl sei Oide“.[7] Wanns net um Leit geht, sundan um Soch'n, wead des oba umdraht: „Das End vom Liadl“.
Im Weanarischn wiads Morphem ua (ur) vüseitig gnutzt:
Dees standardsprochliche ua- (ur) is a Präfix zu Substantivn, Adjektivn und Adverbn; dees is oiso ka eignständigs Wuat und bedeit afoch ‘uaspringlich’. Im Weanarischn kaun dees a rein vastäakende Bedeitung hom.
Waun jemaund da Uahiafla is, daun is dees a Steigerung vom Schimpfwuat Hiafla. A Uahetz is a Heidnspaß. Waun jemaund uablad is, daunn is dees in da Regl aa Fettsichtiga.
Dees kaun owa im Weanarischn aa ois Steigarungspartikl zu Verbn vawendt wean. Daun vahoid si s ua wia a eignständigs Wuat und bedeit 'sea, bsundas; zum Beispü: Dees gfreit mi ua.
Dees kaun owa aa zu ana gaunzn Verbalphrasn gsteigat wean, wia in Du wiast ua VP[de Probleme kriagn] oda Wia hom ua VP[de Gaude kobt].
Bsundas oft wead ua in sarkastischn/ironischn Zaumenhängen vawendt: Dees woa jo uagscheid! mant ‘Dees woa jo sea intelligent’ ois Kommentar zu ana blädn Haundlung.
De Foam vo da Steigarung wiad haifig vo Jugendlichn vawendt, äitare Weana benutzn des nua sötn.
De untairdische Passage beim Schottentor is es Jonasreindl (Franz Jonas woa beim Bau da Buagamasta und Reindl is a Pfandl)
S Dorotheum kennt ma in Wean ois Pfandl ('Pfandleihaunstoit')
Oman is scho gsogt wur'n, dass da Diminutiv a Vadunklung aufgebt, oisa haaßt a „Bach“ umara „Boch“, isa oba klana, hassts „Bacherl“.[8]
Jetzan muass ma oba wissen, dass de Vaklanarungsfoaman net afoch vaschiedane Gressn bezeichnan, sondan recht untaschiedliche Bedeitung ham. A Beispüü zum Vawiarrn: aus Glos (=Material) wead a Glasl gmocht (=Gefäß), und aus dem trinkt ma donn a Glaserl Wein (=Mengenangabe).
Im 20. Joahundat sans voa oim da Jura Soyfer („Der Lechner Edi schaut ins Paradies“) und da Ödön von Horváth („Geschichten aus dem Wiener Wald“). Bei dena Autorn stengan zeitkritische Aspekte im Vuadagrund.
Sprochlich obgrenzn muass ma de Voiksstickln vom Weana Schriftstöla Ludwig Anzengruber, dea wos a Oat iwaregionaln Kunstdialekt vawendd hod.
Middlstickl
A Bundaheit vo de Weana Klakunstbühnen vo de 1930a und 40a Joa woa sognennde Middlstickl. Des woa a kiazas zeitkritisches Theatastickl, des wos zwischn da Serviapausn und da Zoipausn vo an Kabarettprogramm aufgfiat woan is. Bsundas eafoigreich – und duachgengig auf Weanarisch – woas Middlstickl „Pratermärchen“ (1936) vo Rudolf Weys. De bedeitendstn Middlstickl san vom Jura Soyfer.[9]
Aundare Dramenfoamen
Karl Kraus hod zwischn 1915 und 1922 sei satirisches Easta-Wödkriag-Drama „Die letzten Tage der Menschheit“ gschriem. Dabei hod a in de Dialoge Zeitgenossn Weanarisch redn lossn, um an kriagshetzarischn Irrsinn zum dokumentian.
Dees 1-Peasonen-Stickl „Der Herr Karl“ vo Helmut Qualtinger und Carl Merz hod 1961 noch da Uaauffiarung im TV fia Aufregung gsuagt. Es zagt an opportunistischn Weana, dea seine hoastraibendn Aunsichtn iwas Zeitgeschehn in de letztn Joazehnt zum bestn gibt.
Josef Weinheber hod 1935 sein eafoigreichn Gedichtband „Wien wörtlich“ aussabrocht, dea wos a Gedichtln auf Weanarisch enthoidn duat („Es wäre nicht Wien“, „Der Phäake“).
Ebmfois in de 1930an hod da Peter Hammerschlag seine skurrün Gedichtln gschriem, a boa davo auf Weanarisch („Pülcherdialog ad infinitum“) oda mid an Weanarischn Eischlog. Aussabrocht sans owa eascht in de 1970a Joa vom Friedrich Torberg wuan.
Im umfaungreichn humoristischn Weak vom Alexander Roda Roda (1872–1945) findt ma unta aundam weanarische Dialoge (z. B. in „Wie man dem Wienerherzen wehetut“).
An Haufn Biachl in Weanarisch hod da Hans Werner Sokop gschriem. Ea hod a Kindabuachklassika wia „Struwwelpeter“, „Der kleine Prinz“ und Wilhelm Busch Gschichten ins Weanarische iwatrogn.
Tobias Seicherl woa da easchte kontinental-eiropäische daily strip, vaeffentlicht im Das Kleine Blatt vo 1930-1940.
Vo da Comicserie Asterix san foigande Bände ins Weanarische iwatrogn woan:
Da große Grobn (1997), vo Günter Brödl (als Dr. a. D. Kurt Ostbahn; ned identisch mit Wiili Resetarits, dea wos in Kurti Ostbahn späda personifiziat ghobt hod )
Da Woasoga (1998), von Günter Brödl (als Dr. a. D. Kurt Ostbahn)
Des Weanaliad is a anzigoatigs Musik-Genre aus Wean. A Spiagl vau Weana Lemsoat. Es hod in da Zeit zwischn 1880 und 1930 an Gipfe erreicht. De legendean Aufnaumen vau da Maly Nagl aus de 1920a und 1930a Joa („I brauch’ ka schöne Leich’ …!“, „Mei Oide sauft so vü wiar i“) san dafia a Beispü. Wichtige Vafossa vau Weanaliadan san beispüsweis da Gustav Pick (1832 - 1921; z. B. s Fiakaliad), da Wilhelm Wiesberg (1850–1896; z. B. „D' Hausherrnsöhnl'n“), da Carl Lorens (1851–1909; z. B. „Jetzt trink ma no a Flascherl Wein“). Ois ans vau de ötastn Weanaliada güt „O du liawa Augustin“, des wos meglichaweis ausm 17. Joahundat staumt.
Dea aufkummande Schloga und de iwaregionale Untahoidungsinsustrie haum dees Genre owa mea und mea vawassat.
In de 1970a is dees Weanaliad u. a. duach Horst Chmela („Ana hot immer des Bummerl“), Karl Hodina („Herrgod aus Sta'“) und André Heller („Wean, du bist a Taschnfeitl“) wieda belebt wuan. Aa da Roland Neuwirth, dea wos si söwa ois Eaneiara vaum Weanaliad begreift, is domois zum easchtn Moi in Eascheinung tretn. Ea hod in seine spädan Liada a zagt, dass da Blues und s Weanarische sea guad zaumpassn.
Traditionö huam in Wean a vü Schauspüla Weana Liada gsunga: z. B. da Alexander Girardi („Fiakerlied“), da Hans Moser („Die Reblaus“, „In der Kellergass’n“), da Paul Hörbiger („Weil i a alter Drahrer bin“), da Fritz Imhoff („Ja, wenn der Regen lauter Gumpoldskirchner wär“), späda aa da Michael Heltau und da Stephan Paryla.
Aa etliche Opernsänga haum s Weanaliad gwiadigt, zum Beispü da Erich Kunz, da Heinz Holecek, da Walter Berry und da Heinz Zednik.
S Weanaliad is ans vau de wichtigstn Archive vau da Weanarischn Sproch.
Seit de 1910a bis in de 50a Joa woa da Hermann Leopoldi („In der Barnabitengass’n“, „Schnucki, ach Schnucki“) a Fixstean unta de Weana Vuatrogskinstla. Ob 1939 (in da Stod New York) bzw. 1947 (in Wean) is a vua oim im Duo mit seina Lemspartnarin Helly Möslein auftretn.
In de 1950a und aa de Foigejoa hom Kabarettistn wia da Gerhard Bronner („Die alte Engelmacherin“, „Krügerl vorm G’sicht“, vortrong mitn Helmut Qualtinger) sowia da Georg Kreisler s Weanaliad kontakariat. Heit sans Kabarettistn wia da Josef Hader („Warum“) de dees aa aso mocha. Owa em ned nua mitn Weanaliad ois Schablon, sundan aa mit ana satirischen Variantn ois Kabarettliad. S Duo Gerhard Bronner und Helmut Qualtinger („Der Halbwilde“, „Der gschupfte Ferdl“ usw.) sowia Georg Kreisler („Tauben vergiften“, „Am Totenbett“), owa z. B. aa da Alfred Dorfer („I waas oft ned“) san damid sea eafoigreich gwen.
In de 1950/60a Joa hom de kabarettistischn Liada vo Pirron und Knapp („Tröpferlbad“, „Hausmastarock“) de Weana Lebmsweis widagspiaglt und woan so guad wia jedn bekaunt.
Ois Aufaung vo da "Weanarischn Wöön" (Dialektwöön) vo da österreichischn Popmusik güts Joa 1970. Zum aan duachs Liad „A Glock’n, de 24 Stunden läut“, gsungan vo da Marianne Mendt (gschriem vom Gerhard Bronner, komponiat vom Hans Salomon), zum aundan duach „Glaubst i bin bled“ vo da Worried Men Skiffle Group (Text vom Schriftstöla Konrad Bayer vo da Weana Gruppm), des wos vo da Ö3-Musicbox produziat wuan is.[10]1971 hod daun da Wolfgang AmbrosDa Hofa aussabrocht und da Arik Brauer „Sie habn a Haus baut“. 1972 san „Der Tschik“ vom Georg Danzer sowia „Alle Menschen san ma zwider“ von Kurt Sowinetz vaeffentlicht wuan.
In dena foigendn Joa hod da Ambros „Es lebe der Zentralfriedhof“ und „Die Blume aus dem Gemeindebau“ aussabrocht und da Danzer mit „Jö schau“ und „Hupf in Gatsch“ große Eafoige gfeiat. Danem hom se no aundare Künstla etabliat, de wos weanarisch gsunga hom: Da Sigi Maron („He Taxi“, „Da Hausmasta“), da Peter Cornelius („Hampelmann“, „Du entschuldige, i kenn di“), Heli Deinboek („Waun de Neurosen blüh’n“, „Too dörti für Gerti“), da Rainhard Fendrich („Ich bin ein Negerant, Madame“, „Zwischen 1 und 4“), de Neue-Deutsche-Welle-Band DÖF („Taxi“, „L. Hirschinger“), da Ostbahn Kurti („I hea di klopfn“, „Neiche Schoin“), da Richard Weihs („Grantscherbn Blues“, „Ringlgschpü“), de Alkbottle usw. Aa „Zuagraste“ wia dea Steira Ludwig Hirsch („Die Omama“) und de Schweizerin Maria Bill („I mecht landen“) hom Austropop Liada auf weanarisch gsunga.
Aa dees Weanaliad Genre hom Austropopa imma wieda bedient. Beispü dafia san „Wem heit net schlecht is“ (1975) vom Ambros, „Heut’ bin i wieder fett wie ein Radierer“ (1972) vom Danzer, „s Naserl“ (a oide Hans-Moser-Numma ausm Füm „Ober, zahlen“) vom Duett Ambros/Fendrich (1984). Nennansweat is aa da Weanaliad-Ausflug vo da steirischn EAV mid „Leckt’s mi“.
Dass ma auf Weanarisch aa rappen kaun, hod ois easchta da Falco („Der Kommissar“, 1981) zagt, gfoigt vo Drahdiwaberl („Die Galeere“, 1983) und Schönheitsfehler („A guata Tag (in da Betonwüste)“, 1996). Zua gleichn Zeit hod aa de Fünfhaus Posse a gaunzes Oibum auf Weanarisch außabrocht. A boa Joa späda hom daun de Rapper AGeh Wirklich und Adem Delon mit „Sweet Vienna“ a Wean Hymne auf Weanarisch vaeffentlicht. Beide san aa heit no aktiv.
Heit wiad in Wean vo vün Leit a Oat Variantn vom Scheenbrunna Deitsch gredd, olladings ohne de dafia typische Nasaliarung vo de Vokale. Des is a Hochdeitsch, des wos mit weanarischn Weatan und Redewendungen aungreichad is. A Sproch, de wos uaspringlich am Weana Hof (Schloss Scheenbrunn), vo Odlign und vom ghobanan Biagadum ned unähnlich gredd woan is, wearend s "echte Weanarisch" traditionö de Sproch vo da Untaschicht und vo da Middlschicht woa und deshoib vo da Obaschicht nia hoch aungseng woa und is. De Eistölung is heit vo weitn Teun vo da Middlschicht iwanomma wuan.
Es gibt owa aa wieda mea Leit, de wos an kuituarön Weat vom echtn Weanarisch z schätzn wissn, s Weanarisch vom Weanaliad, s Weanarisch vo Johann Nestroy, H. C. Artmann und Helmut Qualtinger. Fia ans vo de neiastn wissnschoftlichn Weanarisch-Projekte, s Weanarische fian Computa zum Adaptian, hom "de Forscher Hanno Pöschl ein paar Wienerisch-Klassiker Literatua gegeben: unter anderem Med ana schwoazzn dintn und eine Asterix-Ausgabe von H. C. Artmann".[11]
Schittst mi jetzt (mi’n Tee) au? = Liagst mi jetzt aun?
a Eitrige mid an Bugl, an Siassn und an Sechzehna Blech / a Eitrige mid an Bugl, an Siassn und ana Hüsn = A Kaaskraina mid an Brotscheazal, siassm Semf und an Ottakringer Dosenbia (Blech)/Floschnbia (Hüsn)’ – Ottakring is da 16. Weana Gemeindebeziak
Dosnsemme oda Blechsemme oda Blechweckal = Dosnbia
Beppo Beyerl, Klaus Hirtner, Gerald Jatzek: Wienerisch – das andere Deutsch. 6. Auflog. Reise Know-how Verlag Peter Rump GmbH, Bielefeld 2006, ISBN 3-89416-269-4.
Mauriz Schuster, Hans Schikola: Das alte Wienerisch. Deuticke, Wean 1996, ISBN 3-216-30210-5.
Arthur Fetzer (Hrsg.): Schmutzige Wörter Wienerisch–Deutsch. Eichborn, Frankfurt/Main 1993, ISBN 3-8218-2356-9.
Maria Hornung, Sigmar Grüner: Wörterbuch der Wiener Mundart. Neibeorbatung. Wean 2002, ISBN 3-209-03474-5.
Wolfgang Teuschl: Wiener Dialekt-Lexikon. 2. Auflage. Schwarzer, Purkersdorf 1994, ISBN 3-900392-05-6.
Peter Wehle: Sprechen Sie Wienerisch? Ueberreuter, Wean/Heidelberg 1980, ISBN 3-8000-3165-5.
Oswald Wiener: Beiträge zur Ädöologie des Wienerischen. In: Josefine Mutzenbacher. Die Lebensgeschichte einer wienerischen Dirne, von ihr selbst erzählt. Rogner & Bernhard, Minga 1969, S. 285–389.
Josef Hader: Wienerisch mit The Grooves. digital publishing, München 2008, Audio-CD plus Textheft, ISBN 978-3-89747-723-0.
Franz Seraph Hügel: Der Wiener Dialekt. Lexikon der Wiener Volkssprache (Idioticon Viennense). A. Hartleben's Verlag, Wien-Pest-Leipzig 1873 (Online in da Google Buachsuach-USA)
Walter Rösler (Hrsg.): Gehn ma halt a bisserl unter. Kabarett in Wien von den Anfängen bis heute. 2. Auflog. Henschel, Berlin 1993, ISBN 3-89487-185-7.