Бе́льскія — чатыры браты (Туўя, Асаэль, Зусь і Арон), арганізатары яўрэйскага партызанскага атрада падчас 2-й сусветнай вайны на Беларусі.
Продкі сям’і Бельскіх у XIX стагоддзі пасяліліся ў вёсцы Станкевічы, размешчанай паміж гарадамі Ліда і Навагрудак, непадалёк ад Налібоцкай пушчы. Яны былі ў гэтай вёсцы адзінай яўрэйскай сям’ёй[1].
У пачатку XX стагоддзя сям’я Давыда і Бэлы Бельскіх перажыла нямецкую акупацыю, пасля заканчэння Першай сусветнай вайны жылі пры Польшчы, пасля 1939 года сталі грамадзянамі СССР. У сям’і было 11 дзяцей. Стасункі з суседзямі не заўсёды былі гладкімі: быў выпадак, калі братам Бельскім давялося сілай спыніць спробу захопа часткі іх зямлі[2].
Старэйшы сын Давыда і Бэлы — Туўя — нарадзіўся ў 1906 годзе, вучыўся ў рэлігійнай яўрэйскай школе, затым у польскай. Ведаў 6 моў — ідыш, рускую, беларускую, польскую, іўрыт і нямецкую. Быў на наймах у войску польскім і даслужыўся да унтэр-афіцэра. У пасаг за жонкай яму дасталася невялікая крама[1].
Двух малодшых братоў Туўі — Асаэля і Зуся — пасля ўваходжання Заходняй Беларусі ў СССР прызвалі ў Чырвоную Армію.
Незадоўга да нападу Германіі на СССР НКУС распачаў акцыю па выяўленні буржуазных элементаў і высылцы іх у Сібір. Туўя, які быў уладальнікам крамы, таксама падыходзіў пад гэту катэгорыю. Пасля таго, як краму нацыяналізавалі, ён зразумеў, што ў хуткім часе прыйдзе і яго чарга, і пакінуў невялікі гарадок, дзе раней жыў, і ўладкаваўся на іншае месца памочнікам бухгалтара[1].
Пасля ўварвання нямецкіх войскаў у Беларусь летам 1941 года і масавых распраў над яўрэйскім насельніцтвам Туўя, а таксама Асаэль і Зусь, якія прыйшлі з атачэння, у снежні 1941 года стварылі ў лесе непадалёк ад роднай вёскі яўрэйскі партызанскі атрад.
Двух братоў Бельскіх — Якава і Абрама — нацысты расстралялі яшчэ ўлетку. 7 снежня бацькі і малодшая сястра Бельскіх, а таксама Сіла (жонка Зуся) і іх нованароджаная дачка былі растраляныя ў ліку 4 000 мясцовых яўрэяў. Малодшы брат — 12-гадовы Арон — цудам пазбег смерці і далучыўся да старэйшых братоў.
Браты паспелі ўвесці ў лес частку сваякоў, якія і склалі касцяк будучага атрада. Спачатку ў атрадзе было 17 чалавек[3], а са зброі — адзін пісталет з няпоўнай абоймай. Камандзірам абралі Туўю Бельскага.
У жніўні 1942 года за кошт тых, якія прыйшлі з Навагрудскага гета, атрад павялічыўся да 250 чалавек. Восенню 1942 года атрад Бельскіх пачаў баявую дзейнасць і атрымаў аўтарытэт сярод партызанаў. Туўя Бельскі зарэкамендаваў сябе як рашучы і дасведчаны камандзір. Усё гэта адыграла вялікую ролю ў афіцыйным прызнанні атрада Бельскіх з боку кіраўнікоў савецкага партызанскага руху. У лютым 1943 года атрад Бельскіх быў уключаны ў склад партызанскага атраду «Кастрычнік» Ленінскай брыгады[4].
Кіраванне атрада мела наступную структуру[5][6]:
Туўя, які валодаў некалькімі мовамі і мог сысці за неяўрэя, часта прабіраўся ў яўрэйскія гета, угаворваючы людзей бегчы ў лес. Ён прымаў усіх яўрэяў, уключаючы жанчын, старых і дзяцей. Тым не менш, атрад меў сур’ёзную баявую моц, з якой былі вымушаны лічыцца ўсе — немцы, савецкія партызаны, навакольнае насельніцтва.
Галоўнай сваёй задачай Туўя Бельскі лічыў выратаванне як мага большай колькасці яўрэяў. Пры ўсёй сваёй нянавісці да нацыстаў браты Бельскія зыходзілі з прынцыпу «лепш выратаваць адну старушку-яўрэйку, чым забіць 10 нямецкіх салдат»[7].
Прыведзеным ім у атрад вязням лідскага гета Туўя Бельскі сказаў:[1]
Сябры, гэта адзін з самых шчаслівых дзён у маім жыцці. Вось дзеля такіх момантаў я і жыву: паглядзіце, колькі людзей здолела выбрацца з гета! Я нічога не магу вам гарантаваць. Мы спрабуем выжыць, але мы ўсе можам загінуць. І мы будзем спрабаваць выратаваць як мага больш жыццяў. Мы прымаем усіх і нікому не адмаўляем, ні старыкам, ні дзецям, ні жанчынам. Нам пагражае мноства небяспечных рэчаў, але, калі нам наканавана будзе, мы, прынамсі, памром як людзі.
Атрад уяўляў сабой цэлую вёску, якую называлі «Лясны Іерусалім». У атрадзе была пякарня, кузня, гарбарны завод, лазня, бальніца і школа. У атрадзе былі скотнікі і музыкі, ганчары, кухары і краўцы. У атрадзе нават гулялі вяселлі, якія праводзіў равін Давыд Брук[5].
Члены атрада жылі ў зямлянках. Тыя, хто не быў заняты ў баявых аперацыях, рамантавалі зброю, шылі вопратку і рабілі іншыя паслугі савецкім партызанам, атрымліваючы наўзамен боепрыпасы, ежу і медыкаменты. Падрыўнікі атрада Бельскіх лічыліся лепшымі дыверсантамі і карысталіся вялікай павагай у асяроддзі партызанаў[3].
Пасля таго, як вясной 1943 года колькасць атрада павялічылася да 750 чалавек, яму было нададзена імя Арджанікідзэ, і ён стаў часткай партызанскай брыгады імя Кірава. Адносіны з партызанамі не заўсёды складваліся найлепшым чынам, аднак крыўдзіць членаў атрада Бельскага не рызыкавалі — браты маглі неадкладна паставіць пад стрэльбу больш за сотню салдат, гатовых абараняць сваіх ад любых замахаў[8]. Немалое ўздзеянне аказала падтрымка атрада з боку сакратара Баранавіцкага падпольного абкома Камуністычнай партыі Беларусі Васіля Чарнышова.
Галоўнай праблемай была здабыча пражытку для вялікай колькасці людзей. Сяляне пачалі супрацоўнічаць з партызанамі пасля таго, як зразумелі, што Бельскія — не аб’ект для палявання. Калі мясцовы селянін выдаў нацыстам групу яўрэяў, каманда мсціўцаў з атрада Бельскіх знішчыла яго разам з ўсёй сям’ёй — яны спалілі хату даносчыка. Надалей атрад Бельскага быў вядомы ў тым ліку і тым, што актыўна караў калабарацыяністаў[9].
Іншыя партызанскія атрады неахвотна прымалі яўрэяў, якія беглі з гета, былі выпадкі, калі іх адпраўлялі назад на верную смерць або нават расстрэльвалі[8]. Выратаваннем для яўрэяў быў атрад Туўі Бельскага. Але не абышлося і без эксцэсаў. Так, штаб атрада асудзіў на смерць Ізраіля Кеслера. Як сцвярджалі суддзі, Кеслер да вайны быў нягоднікам і правакатарам. Ён трымаў у Налібаках публічны дом і служыў інфарматарам польскай разведкі. Пасля анексіі ўсходніх тэрыторый Польшчы СССР Кеслер уцёк у Літву, а пазней хаваўся ў Налібоцкай пушчы. Пасля чэрвеня 1941 г. Кеслер нібыта выдаваў камуністаў, у тым ліку яўрэяў, нацыстам. Пазней ён уцёк з утворанага нацыстамі гета і далучыўся да партызан Бельскага. Яго злавілі на рабаванні сялян і расстралялі[10].
Тым часам адзін савецкі інфарматар абвінаваціў самога Бельскага ў незаконным прысваенні золата; праўда, ніякіх сур’ёзных вынікаў для яго гэта не пацягнула[11].
Немцы некалькі разоў атакавалі лагер, атрад адступаў, але аказваў жорсткі ўзброены супраціў. Падчас самай буйной антыпартызанскай аперацыі «Герман», якая пачалася 15 ліпеня 1943 года, атрад перайшоў на невялікі востраў сярод дрыгвы, дзе немцы не здолелі іх дастаць[1][12].
Пасля гэтага атрад усё ж падзяліўся на сямейную і баявую часткі. Сямейны лагер, які ўключаў на той момант прыблізна 700 чалавек і называўся «атрад імя Калініна», асталяваўся ў Налібоцкай пушчы; камандавай ім Туўя. Жаўнеры пад камандаваннем Зуся — «атрад імя Арджанікідзэ» — вярнуліся ў раён Станкевічаў. Асаэль узначаліў аддзел разведкі ў штабе брыгады імя Кірава[12].
Самы жорсткі напад атрад вытрымаў напярэдадні вызвалення Беларусі. 9 ліпеня 1944 года адыходзячыя нямецкія часці напалі на партызанаў, дзясяткі людзей былі параненыя, дзевяць чалавек загінулі. На наступны дзень Чырвоная Армія ўвайшла ў раён Налібоцкай пушчы[12].
Бельскія здолелі выратаваць ад знішчэння 1230 яўрэяў. Усе браты перажылі акупацыю і дачакаліся вызвалення Беларусі Чырвонай Арміяй. У хуткім часе Туўю вызвалі ў Мінск, дзе ён склаў поўную справаздачу аб дзейнасці свайго атраду.
Як піша доктар гістарычных навук Давыд Мельцэр, атрад «пусціў пад адхон 6 варожых эшалонаў, якія ішлі на фронт, узарваў 20 чыгуначных і шасэйных мастоў, правёў 12 адкрытых баёў і засадаў, знішчыў 16 аўтамашын з жывой сілай, а ўсяго — больш за 250 нямецкіх салдат і афіцэраў». Зусь Бельскі асабіста знішчыў 47 нацыстаў і калабарацыяністаў. За галаву Туўі немцы прызначылі ўзнагароду ў 100 тыс. рэйхсмарак[13][14].
У 1944 годзе пасля вызвалення Беларусі Асаэль разам з часткай атрада ўступіў у Чырвоную армію і загінуў у Германіі незадоўга да заканчэння вайны. Яго жонка Хая, з якой яны ажаніліся ў атрадзе, у той час была на апошнім месяцы цяжарнасці.
Па некаторым дадзеным, пасля заканчэння вайны Туўя і Зусь падвяргаліся пераследу з боку НКУС і ў сувязі з гэтым збеглі ў Польшчу[12]. Але палякі варожа ставіліся да яўрэяў пасля вайны, і браты пераехалі ў Палесціну, жылі ў Рамат-Гане і Халоне. Пасля стварэння дзяржавы Ізраіль Туўя і Зусь прынялі ўдзел у Вайне за незалежнасць.
Пасля вайны ў Ізраілі яны ледзь зводзілі канцы з канцамі, і ў 1955 годзе Зусь і Туўя разам са сваімі сем’ямі і Аронам пераехалі ў ЗША. Яны пасяліліся ў Брукліне (Нью-Ёрк). Туўя стаў кіроўцам грузавіка, а Зусь — уладальнікам некалькіх таксі.
Летам 1986 года выратаваныя братамі Бельскімі людзі арганізавалі банкет у іх гонар у гатэлі «Хілтан» у Нью-Ёрку. 600 чалавек стоячы віталі апладысментамі 80-гадовага Туўю Бельскага. Туўя памёр у снежні таго ж года. Спачатку яго пахавалі на яўрэйскіх могілках на Лонг-Айлендзе, але праз год ён быў перапахаваны з ваеннымі ўшанаваннямі на гары Герцля ў Іерусаліме. Англійскі пераклад напісаных Туўяй Бельскім на ідышы мемуараў (394 стр.) быў падрыхтаваны да выдання ў 2011 годзе. Зусь Бельскі памёр у 1995 годзе. Арон жыве ў Маямі.
Ніякіх афіцыйных узнагарод браты Бельскія не атрымалі.
З выратаваных Бельскімі людзей, станам на канец 2008 года, былі жывыя 29 чалавек[15] Нашчадкі выратаваных налічваюць дзясяткі тысяч чалавек.[16].
Сын Туўі — Роберт Бельскі — казаў пра свайго бацьку:[15]
Калі ён бываў на вяселлі або бар-міцве, ён адчуваў задавальненне ад таго, што бачыў дзяцей і ўнукаў тых, хто выжыў — аднаўленне сямей, якія не мелі шанцаў захавацца.
When (he) attended parties like weddings and bar mitzvahs, his satisfaction was to see the children and the grandchildren of the survivors — the regeneration of families that never had the chance to survive.
У Туўі Бельскага ў ЗША жывуць два сыны — Роберт і Мікі, іх дзеці і ўнукі. Два сыны Зуся Бельскага прыехалі ў Ізраіль з ЗША ў кастрычніку 1973 г. і ўдзельнічалі ў Вайне Суднага дня. У Асаэля засталася дачка, якая нарадзілася ўжо пасля яго смерці.
Унук Зуся — Ілан Бельскі — у 2008 годзе закончыў універсітэт у ЗША, пераехаў у Ізраіль і пайшоў на наймы ў парашутна-дэсантныя войскі. Два іншыя ўнукі Зуся Бельскага таксама служаць у Арміі абароны Ізраіля, яшчэ адзін унук — рэзервіст[13].
У 2001 годзе польскі Інстытут нацыянальнай памяці абвінаваціў некаторых членаў атрада Бельскага ў разні ў мястэчку Налібакі, размешчаным у 120 кіламетрах ад Мінска. У выніку нападу партызанаў на гэта паселішча 8 мая 1943 года загінулі 128 чалавек, у тым ліку 3 жанчыны, некалькі падлеткаў і дзесяцігадовае дзіця[17][18].
Было высветлена, што сярод нападаючых было некалькі салдатаў атрада Бельскага. Аднак сын Туўі Роберт і некаторыя партызаны, якія дажылі да гэтага часу, сцвярджалі, што атрад Бельскіх не меў дачынення да гэтага выпадку, бо ў гэты дзень знаходзіўся ў 100 кіламетрах ад мястэчка[14] Яны ўпэўнены, што ў раёне Налібакаў атрад Бельскага з’явіўся толькі ў жніўні 1943 года.[19].
Апроч таго, у справаздачы савецкіх партызан было пазначана, што ў баі ў вёсцы разбіты нямецкі гарнізон самаабароны. Было таксама ўстаноўлена, што сілы самаабароны ў Налібаках у выглядзе ўзброенай суполкі Арміі Краёвай дзейнічалі пад кантролем акупацыйных уладаў і супрацоўнічалі з імі[14]. Па ўспамінах вязня мінскага гета і партызана Леаніда Акуня, у 1943 годзе «вельмі шмат партызанаў загінула ад рук гэтых акаўцаў, і з імі пачалася вайна»[20].
Пра лёс братоў Бельскіх напісана некалькі кніг:
Кніга Няхамы Тэк базуецца на ўспамінах членаў партызанскага атраду і сваякоў Бельскіх, а кніга Пітэра Даффі — на дакументальных звестках, якія ён збіраў у Беларусі, Ізраілі і ЗША. Няхама Тэк піша, што неаднаразова звярталася да беларускіх уладаў з просьбай дапусціць яе да працы ў архівах або даслаць копіі неабходных ёй матэрыялаў, але не атрымала ніякіх адказаў[22].
Пра братоў Бельскіх знята тры фільмы:
У пасляваенныя савецкія гады ў Беларусі дзейнасць яўрэяў-партызанаў замоўчвалася. У прыватнасці, у афіцыйным даведніку «Партызанскія фарміраванні Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны (чэрвень 1941 — ліпень 1944)», які быў выдадзены Інстытутам гісторыі камуністычнай партыі ў 1983 годзе, няма згадак ні пра братоў Бельскіх[26], ні пра іх атрад. Удзел яўрэяў у партызанскім руху быў утоены за фармулёўкай «іншыя нацыянальнасці»[8]. Хаця ў адных толькі 14 яўрэйскіх партызанскіх атрадах і суполках Беларусі змагаліся не менш за 1650 салдат, а ўсяго ў партызанскіх атрадах Беларусі знаходзілася ад 10[27] да 15[28] тысяч яўрэяў. Пра атрад Бельскіх не згадваецца таксама ў энцыклапедычным аднатомніку «Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне (1941—1945 гг.)», які выйшаў у 1995 годзе[29][30].
Пастаянныя экспазіцыі і архіўныя матэрыялы, прысвечаныя дзейнасці партызанскага атрада братоў Бельскіх, існуюць у шэрагу музеяў, у прыватнасці ў «Мемарыяльным музеі Халакоста» (Вашынгтон), «Мемарыяле Катастрофы і Гераізма» (Іерусалім), Музеі Навагрудскага гета (Музей яўрэйскага супраціву на Навагрудчыне)[6][31], у «Музеі гісторыі і культуры яўрэяў Беларусі» (Мінск) і іншых[32].
Экспазіцыя, прысвечаная братам Бельскім, адкрылася ў лістападзе 2008 года ў «Фларыдскім музеі Халакоста» (англ.: Florida Holocaust Museum)[15][33].