Ikastola

Elbira Zipitria, ikastolen sortzaileetarikoa, maistra, euskararen sustatzaile eta emakumeak baztertzearen kontrako borrokalari.

Ikastola lehen eta bigarren hezkuntza euskaraz ematen duen Euskal Herriko eskola autonomoa da. Kalitatezko hezkuntza eskaintzea, eta euskara nahiz euskal kultura sustatzea ditu helburu.

Etimologia

Ikastola izena Larramendiren hiztegian azaltzen da lehen aldiz, XVIII. mendean, ikasola formarekin eta «akademia» esanahiarekin. Adibidez, Joan Ignazio Iztuetak honela erabili zuen (Gipuzkoako probintziaren kondaira, 1847): «Milla zortzi eun eta bigarren urtean, Madrilleko Ikasola Erregezkoak argitaratu izan zeban».

XX. mendearen hasieran, gaur egungo esanahia eta forma hartu zituen.

Historia

Amaitermingo (Bizkaia) auzo ikastola, Bizkaiko Foru Aldundiak (Estatuak betetzen ez zituen beharrizanak betetzearren) 1920-1932. urteen bitartean sortutako euskarazko 125 auzo eskoletako bat.

Hastapenak

XIX. mendean ezarri ziren Frantzian (Guizot, 1833; Falloux, 1850; Ferry, 1879-82, legeak) eta Espainian (Moyano legea, 1857) eskolagintza berriaren oinarriak; ordu arteko Euskal Herriko euskaldun elebakar eremu zabala elebiduntzeko, eremu elebidun edo erdalduna areago erdalduntzeko eta euskara diglosiara eramateko tresna ahaltsua izan zen eskola. Artean hasi zen eskola euskaldun edo, gutxienez, elebidunaren eskea (estatu karlistaren ahaleginak, 1873-1875 bitartean, horren lekuko dira). XX. mendearen hasieran Eusko Ikaskuntzak (Eduardo Landetaren lanak) eskola berri eta euskaldunaren oinarriak landu zituen. Arturo Kanpionek eskola publikoa kritikatu zuen hizkuntzarekiko jokabideagatik, baita Azkuek ere; horrek 1896an bere Ikastetxea ireki zuen.

Garaiko mugimendu politiko eta intelektualaren fruitua ikastolaren jaiotza izan zen: 1914an ernatu zen, Migel Muñoak, Donostian Koruko Andre Mariaren Ikastetxea sortu zuenean, lehen ikastola izan zena. Bertan, haurtzaindegiko zein lehen mailako irakaskuntza euskaraz ematen ziren. Muñoaren espirituari jarraituz, euskal eskola gehiago zabaldu ziren: Tolosa (1922), Errenteria (1928), Soraluze (1932), Bergara (1932), Iruñea (1932), Lizarra (1932), eta abarretan. 1932an Bilbon Eusko Ikastola Batza sortu zen, euskal eskolen garapena sustatzea helburu zuena.

Foru erakundeen auzo-ikastolak

Bizkaiko Aldundia, Ramon de la Sota Aburto jelkidearen pean (1917an Ahaldun Nagusi aukeratua) Estatuak betetzen ez zituen beharrizanak betetzen ahalegindu zen eta 125 auzo-ikastola sortu zituen 1920-1932 bitartean, euskara aintzakotzat hartzen zutenak; hauxe efektiboa izan zen euskarazko lehen sare publikoa izan zen.

Gipuzkoako Aldundiak ere, 1930ean, Gipuzkoan ehun auzo eskola egitea proiektatu zuen. Proiektu hori Julian Elortza karlista Ahaldun Nagusi zela onartu bazuten ere, nagusiki II. Errepublikak garatu zuen, hogei eskola eginez, baina bertan behera geratun zen, 1936an frankistak Gipuzkoan sartutakoan: eskola proiektatuen eraikuntza oztopatu zuten eta eraikitako eskolak Estatuaren esku utzi; halaber, 1937an Bizkaian sartutakoan, Bizkaiko Aldundiaren eskolekin gauza bera egin zuten.

Espainiako Gerra Zibilaz geroztiko ikastolak

Ikastolen mugimenduan, Espainiako Gerra Zibilak ikastolen desagertzea ekarri zuen arren. Gero, 1944an, guraso talde batek eta Elbira Zipitria irakasleak ezkutuko ikastola bat ireki zuten haren etxean, Muñoaren lankidea izandakoa. Harekin batera beste irakasle batzuk ere hasi ziren beren etxeetan, hala nola Amale Arzelus eta haren ahizpa Itziar, Karril, eta abar. Zipitriaren lana funtsezkoa izan zen, gerra aurreko tradizioarekiko lotura izateagatik eta pedagogi ikuspegitik aplikatu zituen ereduengatik, eta beste gehienek haren bidetik segitu zuten.

1950eko hamarkadan beste andereño batzuek ikastolak zabaldu zituzten Donostian. 1960ko hamarkadan ikastolen loraldia gertatu zen eta Euskal Herri osora zabaldu: Bilbo (1957), Iruñea (1963), Gasteiz (1963)^[1] eta Baionara (1969). Ikastolak hain bizkor hedatzearen arrazoiak hainbat izan ziren:

1. Ekonomiaren goraldia.
2. Gizarteko zenbait sektoreren euskal kontzientzia handia.
3. Irakasleen eginbidea (militantismoa).
4. Euskal kulturaren berpizkundea.

Ikastola haien hezkuntza ereduak ezaugarri hauek zituen:

1. Herritarra.
2. Gizarteko klase guztiei irekia.
3. Euskalduna.
4. Kristaua.
5. Pedagogi korronte berriei irekia.

Espainiako Gerra Zibilaz geroztiko ikastolek, Hego Euskal Herrian autonomia erkidegoak sortu arte, ez zuten inolako diru laguntzarik jaso erakunde publikoetatik. Gurasoek ahal zuten neurrian ordaintzen zuten, eta oso diru gutxiren truke egiten zuten lana andereño haiek, gehienetan beren etxeak ikasgelatzat erabiliz. Laguntzaren ordez, Administrazio publikoak oztoporik handienak ezarri zizkien aldi hartan, 1970eko legalizazioa arte. Ordutik aurrera laguntzatxoren bat izan zuten.

Hasieran, etxez etxe joaten ziren ikasleak bilatzera.^[2] Ikastola proiektuaren sorreran, orokorrean, hainbat gizarte eragilek parte hartu zutenen artean ditugu: Jose Miguel de Barandiaran, Sabin Ipiña, Ruper Ormaza, Arturo Alcoceba, Antonio Muro, Goyo Garrido, Gillermo Etxebarria, Esther Garaialde, Ruper Ormaza, Irene Lopez Goñi, Patxi Olabarria, Jabi Agirre, Idurre Arrieta, José de la Torre, Pilar Vicente, Maite Andiazabal...^[3]

1960ko hamarkadan, hasieran Gipuzkoako ikastolen inguruko pertsonen babesaz, beste mugimendu bat hasi zen gauzatzen, euskal udalekuena^[4].

Joseba Intxausti Ikastolen Artxibo Historikoaren proiektuaren zuzendari-sortzailea izan zen 1989 eta 1990ean. Hortik liburu bat argitaratu zuen: Historia baten bila: euskal eskolaren iraganaz: EHIHren Proiektua, (1990).^[5] Altxor ederra bildu zuten hainbat lekukoren testigantza jasota. Gero Eba Gaztañazpi historialari oriotarrak jarraitu zuen lan horrekin. Nafarroako ikastolekin antzeko lana egin zuen geroago Jesus Atxak.^[6]

Elizaren funtsezko babesa

Funtsezkoa, baina ikastola batzuk akademia gisan sortu ziren. Beraz, egungo ikastolak gurasoen eta beste herritar askoren lanaren fruitu dira, eta Euskal Herri osoan zabaltzearekin batera, ikasle-kopuruak ere gora egin du: 596 ikasle (1964), 8.255 (1970), 65.273 (1980) eta 66.541 (1992). 1969an Gipuzkoako Ikastolen Federazioa sortu zen, ikastolen arazo eta beharrei erantzun bateratua emateko. Geroztik, eta helburu berarekin, Iparraldeko Seaska (1969), Arabakoa (1974), Nafarroakoa (1976) eta Bizkaikoa (1977), eta guztiak biltzen dituen Ikastolen Konfederazioa (1988) sortu ziren. Finantziaziorako laguntza eta euskal giroaren sustapena helburu, Kilometroak, Nafarroa Oinez, Araban Euskaraz, Ibilaldia eta Herri Urrats festak antolatzen ditu tokian tokiko ikastola-mugimenduak. Ikastoletatik euskal eskola eta hezkuntza-sistema berria eta propioa aldarrikatzearekin batera, lurralde desberdinetako lege eta borondate politikoaren ikuspegi desberdinak direla medio, ikastolek instituzionalizazio-prozesu desberdina izan dute EAEn, Nafarroan eta Iparraldean.

Euskal Autonomi Erkidegoan, ikastolek "eskola publiko ez estatalen" aitortza jaso zuten 1980an, euren egoerak hoberako aldaketa kualitatiboa nabari zuelarik. Denbora igaro ahala, administrazio publikoaren ohiko ereduaren aldaketa ia-ia ezinezko bihurturik, ikastolek aldarrikatzen zuten Euskal Eskola eredua lortzea gero eta zailagoa zen.

1993an, Eusko Legebiltzarrak onetsitako Euskal Eskola Publikoaren Legearen indarrez, Eusko Jaurlaritzak EAEko ikastolak ikastetxeen sare publikora bilduko ziren ala ez erabakitzera derrigortu zituen. Komunikabideetan eta gizarte-maila orotan, jakinmin eta arreta handiz bizi izan zen ikastola bakoitzaren erabaki hartzea; hainbat ikastolatan eztabaidaren latzak samin handiko egoerak sortarazi zituen. EAEko ikastoletako ikasleen % 40 biltzen zituzten ikastolak sare publikora bildu ziren; gainerakoak lehengoan mantendu ziren (aurrerantzean, sare publikora bildu ez zirenek "partaidetza sozialeko ikastola" izena eman diote beren buruari). Egoera juridiko-administratibo berri honek ekarri zuen zatiketak, ordea, ez zuen Ikastolen Federazioen barruko hausketarik ekarri. Bai sare publikora bildutako ikastolek, bai partaidetza sozialekoek Ikastolaren hezkuntza-proiektua mantentzeko, garatzeko eta indartzeko asmoz batuta jarraitzen dute, euskal irakaskuntzari ekarpen berriak eskaintzeko.

Nafarroako ikastolak

Nafarroako ikastolei ikastetxe pribatu hitzartuaren tratamendua aplikatzen die Nafarroako Gobernuak eta indarrean dagoen legeriak ezartzen dituen baldintzak zorrotz betearazi; ondorioz, ikastola nafarren normalkuntza zaildu egiten da. Honetaz gain, Nafarroako lurraldean hizkuntzaren arabera eginiko eremu-banaketa ikastolen kalterako da, bereziki Euskararen Foru Legeak ezartzen dituen eskualde erdaldunetako ikastolen kasuetan. 1995ean indarrean ezarritako eskola-mapak ikastolen hazkuntza moztu edo arriskuan jarri du hainbat herritan, finantzaketa publikoa ukatzen baitie Bigarren Hezkuntzako mailetan.

Ipar Euskal Herrikoak

Argitxu Noblia, Ipar Euskal Herriko ikastolen sustatzaile nagusietakoa.

Euskara ez dago hizkuntza ofizialtzat onartua Ipar Euskal Herrian. Hala ere, Frantziako gobernuak 1982an Seaska, ikastolen elkartea, "kultur elkarte" gisa aintzakotzat hartu zuen. Zazpi urte geroago, 1989an, Iparraldeko ikastolen Haur Eskolek eta Lehen Hezkuntzako gelek lehenbiziko dirulaguntza publikoak jaso zituzten. Eta 1992an, Bigarren Hezkuntzaren hainbat mailatako irakasle-kopuru jakin baten kostua bere gain hartu zuen administrazio frantsesak.

Azkenik, 1995ean Frantziako Hezkuntza Nazionalaren Ministerioak Seaskan biltzen ziren ikastoletako hezkuntza-maila ororentzako dirulaguntzak luzatu zituen, beste neurri batzuen artean. Ikastolak eskola gisa onartuak izan ziren, beraz, eta, nolabait, normalkuntza bidean abiatu.

1996. urtearen hasieran, ikastolen hurrengo urratsa "euskaldun hezkuntza demokratikoa, anitza, oparoa eta modernoa ahalbideratuko duen" Pedagogi Plan Nazionala gauzatzea dela iragarri zuen Ikastolen Elkarteak, "ikastolen mesedetan ez ezik, baita ikastola ez diren baina euskal eskola izan nahi duten gainerako ikastetxeen faboretan ere".

Euskal Herritik kanpo

Euskal Herritik kanpo, bi ikastola daude. Lehena, Ameriketako Estatu Batuetan dago, Boisen (Idaho). Bertan euskal komunitatearen presentzia nabaria da. Boiseko Ikastola^[7] 1998an sortu zen, seme-alabei euskara irakatsi nahi zien guraso talde baten ekimenez. Bigarrena, Argentinako Necochea hirian dago eta gaur egun 160 ikasle inguru ditu.

Ereduaren ezaugarriak

Hauek dira egungo ikastolaren ezaugarriak^[8]:

• Euskalduntasuna, heziketa-ardatza.
• Izaera herritarra, titularitate soziala.
• Eraldatzailea, hezkuntza sisteman.
• Hezkuntza komunitatearen esku-hartze aktiboa.
• Gestio autonomoa, ikastolan.
• Ikastolen arteko lankidetza: Elkartea.
• Elkartasun Kutxa.
• Lan esparru espezifikoa.
• I+G, oinarrizko prozesu gisa.
• Prestakuntza Plana.
• Ikasmaterialgintza propioa.
• Ekonomia sozialekoa.
• Euskal Herriari atxikia.
• Autoebaluazioa.
• Kalitatea.

• (Ikus, EKI proiektua).

Gaur egungo zentroak

Sakontzeko, irakurri: «Ikastolen Elkartea»

Gaur egun, 101 ikastola daude Euskal Herrian, Euskal Herriko Ikastolen Konfederazioan sartuta. Ikastolen Elkartearen egotza nagusia Zamudion (Bizkaia) dago, bost multzotan banatua:

• Gipuzkoako Ikastolen Elkartea: 30 ikastola.
• Ipar Euskal Herriko Ikastolen Elkartea (Seaska): 25.
• Bizkaiko Ikastolen Elkartea: 22.
• Nafarroako Ikastolen Elkartea: 15.
• Arabako Ikastolen Federakundea: 9.

Ikastolen aldeko festak

Euskal Herriko herrialde bakoitzean (Iparraldeko hiruretan batera egiten dute), ikastolentzako dirua bildu eta euskara bultzatzeko, jaialdi erraldoiak antolatzen dira urtero. Edizio bakoitzaren antolatzailea herrialdeko ikastola bat da eta festa urtero herriz aldatzen da, Ipar Euskal Herrian izan ezik, beti Senperen baita. Ekimenon bidez, ikastolen behar ekonomikoei aurre egiteko eta proiektu berriak abian jartzeko dirua biltzen da.

Jaiak herrialde bakoitzeko ikastolen federazioak antolatzen ditu, honela:

• Kilometroak, Gipuzkoan
• Ibilaldia, Bizkaian
• Nafarroa Oinez, Nafarroan
• Araba Euskaraz, Araban
• Herri Urrats, Lapurdin

Erreferentziak

1. [1]Argia aldizkariaren urteurren-oharra
2. Correo, El. «Íbamos de casa en casa para buscar alumnos». El Correo. (Noiz kontsultatua: 2017-12-29).
3. (Ingelesez) «"Ikastola" aldizkaria: 190. zenb. -apirila» issuu (Noiz kontsultatua: 2017-12-29).
4. Hik Hasi, Hik Hasi. (2014-02). Euskal Udalekuak: uda nahiz negu, auzolana helburu. Hik Hasi, 33-35 or. (Noiz kontsultatua: 2021-06-27).
5. Intxausti, Joseba. (1990). Historia baten bila. Euskal eskolaren iraganaz. EHIHren Proiektua (1990). Irargi.
6. Murua Uria, Imanol. (2010). «Joseba Intxaustiri elkarrizketa» Jakin 180: 37-99..
7. Boiseko Ikastolaren webgune ofiziala (Ingelesez)
8. «Zergatik ikastolak?» Berria (Noiz kontsultatua: 2021-01-22).

Ikus, gainera

• Bressola (katalanezkoa).
• Calandreta (okzitanierazkoa).
• Diwan (bretainierazko eskola).
• Gaelscoil (irlanderazkoa).
• Galescola (galizierazkoa).
• Hezkuntza Euskal Herrian.
• Andereño (ikastolak)

Kanpo estekak

• Ikastolen Elkartea
• Koldo Tellituri elkarrizketa Argian
• EKI proiektua.