Ֆիջիի պատմություն

Ֆիջի, 1840 թվական

Ֆիջիի կղզիների մեծ մասը ձևավորվել է հրաբխային ժայթքման արդյունքում, որը սկսվել է մոտ 150 միլիոն տարի առաջ։ Այսօր երկրաջերմային որոշակի ակտիվություն դեռևս տեղի է ունենում Վանուա Լևու և Տավունի կղզիներում[1]։ Ֆիջին սկզբում բնակեցվել է Լապիտայի ժողովրդով, մոտ մ.թ.ա. 1500–1000 տարի առաջ, որին հաջորդել է հիմնականում մելանեզյան գենետիկայով մարդկանց մեծ հոսք, որը վերաբերում է ընդհանուր դարաշրջանի սկզբին։ Եվրոպացիները Ֆիջի են այցելել 17-րդ դարում[2]։ Բրիտանացիները 1874 թվականին հիմնել են Ֆիջիի գաղութը։ Ֆիջին Թագի գաղութ է եղել մինչև 1970 թվականը, երբ անկախություն է ձեռք բերել որպես Ֆիջիի տիրապետություն։ 1987 թվականին մի շարք պետական հեղաշրջումներից հետո այն հռչակվել է հանրապետություն։

2006 թվականին հեղաշրջման արդյունքում կոմոդոր Ֆրենկ Բայնիմարաման զավթել է իշխանությունը։ Երբ 2009 թվականին Գերագույն դատարանը վճռել է, որ ռազմական ղեկավարությունն անօրինական է, նախագահ Ռատու Ժոզեֆա Իլոյլոն, որին զինվորականները համարում էին պետության անվանական ղեկավար, պաշտոնապես չեղյալ է հայտարարել Սահմանադրությունը և վերանշանակել Բայնիմարամային։ Ավելի ուշ՝ 2009 թվականին, Իլոյլոյին նախագահի պաշտոնում փոխարինել է Ռատու Էպելի Նաիլատիկաուն[3]։ Մի շարք ձգձգումներից հետո 2014 թվականի սեպտեմբերի 17-ին տեղի են ունեցել ժողովրդավարական ընտրությունները։ Բայնիմարամայի FijiFirst կուսակցությունը հաղթել է ձայների 59,2%-ով, և ընտրությունները արժանահավատ են համարվել միջազգային դիտորդների կողմից[4]։

Ֆիջիական մշակույթի զարգացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆիջիացի լեռնային ռազմիկ, լուսանկար՝ Ֆրենսիս Հերբերտ Դաֆթիի, 1870-ական թթ.
Ֆիջիական դրուաս

Ֆիջին, աշխարհագրորեն գտնվելով Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնական հատվածում, դարեր շարունակ դարձել է գաղթականների և՛ նպատակակետ, և՛ խաչմերուկ։

Ֆիջիի քաղաքներից գտնված խեցեգործության արվեստի նմուշները ցույց են տալիս, որ Ֆիջին բնակեցվել է ավստրոնեզացիների կողմից մ.թ.ա. մոտ 1100–1000 թվականներին[5], և մոտ հազար տարի անց մելանեզացիները բնակեցվել են այս տարածքում, թեև խաղաղօվկիանոսյան միգրացիայի հարցը դեռ անորոշ է մնում։ Ենթադրվում է, որ Լապիտա ժողովուրդը կամ պոլինեզիացիների նախնիները սկզբում բնակություն են հաստատել կղզիներում, սակայն հայտնի չէ, թե ինչ է եղել նրանց հետ մելանեզացիների ժամանումից հետո։ Նրանք կարող էին որոշակի ազդեցություն ունենալ նոր մշակույթի վրա, և հնագիտական ապացույցները ցույց են տալիս, որ նրանք շուտով տեղափոխվել են Սամոա, Տոնգա և նույնիսկ Հավայի։ Հնագիտական վկայությունները ցույց են տալիս բնակության նշաններ Մոտուրիկի կղզում մ.թ.ա. 600 թվականից և ֆիջիական մշակույթի ասպեկտները նման են արևմտյան խաղաղ օվկիանոսի մելանեզյան մշակույթին, սակայն ավելի ամուր կապ ունեն պոլինեզիայի հին մշակույթների հետ։ Եվրոպական շփումներից շատ առաջ Ֆիջիի և հարևան արշիպելագների միջև առևտրի մասին են վկայում այն կանոեները, որոնք պատրաստված են բնիկ ֆիջիական ծառերից, որոնք հայտնաբերվել են Տոնգայում, և այն, որ տոնգական բառերը Լաու կղզիախմբի լեզվի մի մասն են։ Ֆիջիում պատրաստված ամաններ են հայտնաբերվել Սամոայում և նույնիսկ Մարկեզյան կղզիներում։

10-րդ դարում Տոնգայում ստեղծվել է Տուի Տոնգա կայսրությունը, և Ֆիջին անցել է նրա ազդեցության ներքո։ Տոնգական ազդեցությունը Պոլինեզիայի սովորույթներն ու լեզուն բերել են Ֆիջի։ Կայսրությունը անկում է ապրել 13-րդ դարում։

Արևելքից արևմուտք 1000 կմ հեռավորության վրա Ֆիջին եղել է բազմալեզու երկիր։ Ֆիջիի պատմությունը կապված է եղել ինչպես վերաբնակեցման, այնպես էլ անընդհատ տեղափոխության հետ, և դարերի ընթացքում ձևավորվել է ֆիջիական յուրահատուկ մշակույթը։ Ֆիջիում կառուցվել են մեծ նրբագեղ ջրային նավեր՝ «դրուա», որոնց մի մասն արտահանվել է Տոնգա։ Գյուղական յուրահատուկ ճարտարապետությունը զարգացել է՝ կազմված լինելով համայնքային և անհատական խրճիթներից (bure), իսկ ավելի կարևոր բնակավայրերի շուրջ սովորաբար կառուցվել են պարիսպներ և խրամ՝ օգտագործելով ավելի առաջադեմ համակարգեր։ Խոզերին ընտելացրել են սննդի համար, և մի շարք գյուղատնտեսական տնկարկներ, ինչպիսին է բանանը, գոյություն են ունեցել վաղնջական ժամանակներից։ Գյուղերը նաև ապահովված են եղել փայտյա ջրատարներով բերված ջրով։ Ֆիջիացիներն ապրել են հասարակություններում, որոնց գլխավորում էին առաջնորդները, երեցները և նշանավոր մարտիկները։ Հոգևոր առաջնորդները, որոնք հաճախ կոչվում են բետե, նաև մշակութային կարևոր գործիչներ էին, և յակոնայի արտադրությունն ու սպառումը նրանց ծիսական և համայնքային ծեսերի մի մասն էր։ Ֆիջիացիները մշակել են դրամական համակարգ, որտեղ կետի փայլեցված ատամները, որոնք կոչվում են տաբուա, դարձան ակտիվ արժույթ։ Գոյություն ուներ նաև գրության մի տեսակ, որն այսօր կարելի է տեսնել կղզիների շրջակայքի տարբեր ժայռապատկերներում[6]։ Նրանք նաև զարգացրեցին «Մասի» կտորի տեքստիլ արդյունաբերությունը՝ հյուսված կեղևից պատրաստված առագաստներ և հագուստ։ Տղամարդիկ հաճախ հագնում էին սպիտակ կտորից գոտկատեղի շոր, որը կոչվում էր «մալո», չալմաման գլխազարդով։ Հայտնի էր, որ կանայք կրում էին կոկիկ ծայրերով կարճ կիսաշրջազգեստ, որը կոչվում էր լիկու։ Ֆիջիացիները պահում էին իրենց մազերը առանձնահատուկ մեծ, կլորացված կամ կիսակլոր ձևերով։

Ինչպես մարդկային այլ քաղաքակրթությունների մեծ մասի դեպքում, պատերազմը նախագաղութային Ֆիջիում առօրյա կյանքի կարևոր մասն էր՝ օգտագործելով այնպիսի զենքեր, ինչպիսիք են դեկորատիվ պատերազմական ակումբները և թունավորված նետերը[7]։

1700-ականների վերջին եվրոպացիների և գաղութատիրության գալուստով ֆիջիական մշակույթի շատ տարրեր փոփոխվել են՝ ապահովելու եվրոպական, մասնավորապես՝ բրիտանական վերահսկողությունը։ Դա հատկապես վերաբերում էր Ֆիջիի ավանդական հոգևոր հավատալիքներին։ Վաղ գաղութարարներն ու միսիոներները Ֆիջիում օգտագործում էին մարդակերություն հասկացությունը՝ գաղութատիրական ներխուժմանը բարոյական պատճառալ տալու համար։ Ֆիջիի բնիկ սովորույթները պիտակավորելով որպես «նվաստացված և պարզունակ»՝ նրանք կարողացան առաջ մղել այն պատմությունը, որ Ֆիջին «վայրի մարդակերների վրա վատնված դրախտ է»։ Այս պատմվածքը նրանց արդարացումն էր գաղութարարների կողմից բռնության և պատժիչ գործողությունների համար, որոնք ուղեկցում էին իշխանության բռնի փոխանցումը եվրոպացիներին[8]։ 19-րդ դարի ընթացքում ստեղծված էքստրավագանտ պատմություններ, ինչպես օրինակ Ռատու Ուդրե Ուդրեի մասին, որն ասում են, որ կերել է 872 մարդ և նրանց գանգերով կույտ է ստեղծել՝ իր նվաճումները գրանցելու համար[9], թույլ է տվել «ոչ քաղաքակիրթ» ֆիջիացիների ռասայական տեւական հեռարձակումը։ Կանիբալիզմը արդյունավետ ռասայական գործիք էր, որը կիրառվել էր գաղութարարների կողմից, որը կիրառվում է 1900-ական թվականներից նույնիսկ մինչև մեր օրերը։ Հեղինակներ, ինչպիսիք են Դերիք Սկարը[10], օրինակ, հավերժացրել են 19-րդ դարի պնդումները նոր սպանված մարդկանց դիակները ուտելու և հանդիսավոր զանգվածային մարդկային զոհաբերությունների մասին նոր տների և նավակների կառուցման ժամանակ։ Չնայած Ֆիջին հայտնի էր որպես «Մարդակերների կղզիներ»[11], այլ հետազոտությունները կասկածի տակ են դնում Ֆիջիում մարդակերության գոյությանը փաստը[12]։ Այս տեսակետն առանց քննադատության չէ, և, հավանաբար, 19-րդ դարի Ֆիջիում մարդակերության մասին ամենաճշգրիտ պատմությունները կարող են լինել բրիտանական գաղութատիրական Ֆիջիի երկարաժամկետ գլխավոր բժշկական տնօրեն Ուիլյամ Մաքգրեգորի հայտարարությունները։ 1876-ի Փոքր պատերազմի ժամանակ նա հայտարարեց, որ թշնամու միսը համտեսելու հազվադեպ դեպքն արվել է «գերագույն ատելություն ցույց տալու և ոչ թե հաճույքի համար»[13]։

Առաջին շփումը եվրոպացիների հետ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լևուկա, 1842
Ֆիջիական նավ, 1842
Ֆիջիական տուն, 1842

Հոլանդացի հետախույզ Աբել Թասմանը Ֆիջիի առաջին հայտնի եվրոպացի այցելուն էր՝ հանդիպելով Վանուա Լևու հյուսիսային կղզուն և Հյուսիսային Տավունի արշիպելագը 1643 թվականին, երբ փնտրում էր Մեծ Հարավային մայրցամաքը[14]։ Նա այս կղզիների խումբն անվանել է Արքայազն Ուիլյամի կղզիներ և Հեմսկերկ Շոալս (այսօր կոչվում է Լաու խումբ)։ Ջեյմս Կուկը, բրիտանացի ծովագնացը, այցելեց հարավային Լաու կղզիներից մեկը 1774 թվականին։ Այնուամենայնիվ, միայն 1789 թվականին կղզիները գծագրվեցին և պլանավորվեցին, երբ Ուիլյամ Բլայը, HMS Bounty-ի կապիտանը, անցավ Օվալաուով և նավարկեց Վիտի Լևու և Վանուա Լևու հիմնական կղզիների միջև՝ դեպի Բատավիա, որը ներկայիս Ինդոնեզիայի տարածքում։ Նրա անունով է կոչվում Բլայ Ուոթը, նեղուցը, որը անցնում է երկու հիմնական կղզիների միջև, և որոշ ժամանակ Ֆիջի կղզիները հայտնի էին որպես «Բլայի կղզիներ»։

Առաջին եվրոպացիները, ովքեր զգալի կապ պահպանեցին Ֆիջիի բնակիչների հետ, սանդալափայտի առևտրականներն էին, կետորսները և beche-de-mer (ծովային վարունգի) առևտրականները։ 1804 թվականին Վանուա Լևուի հարավ-արևմտյան ափին սանդալի հայտնաբերումը հանգեցրեց Ֆիջի այցելող արևմտյան առևտրային նավերի քանակի և հաճախականության աճին։ Առաջին մի քանի տարիներին սանդալային փայտի ներկրման հոսքը սկսվեց, սակայն մատակարարումները կրճատվեցին 1810-1814 թվականներին։ Որոշ եվրոպացիներ, ովքեր եկել էին Ֆիջի այս շրջանում, ընդունվել են տեղացիների կողմից և նրանց թույլ տվեցին մնալ որպես բնակիչներ։ Հավանաբար, դրանցից ամենահայտնին Ուդևալլայից շվեդն էր՝ Կալլե Սվենսոն անունով, որն ավելի հայտնի է որպես Չարլի Սևիջ։ Չարլին ճանաչվել է Բաու համայնքի ղեկավար Նավիլուի կողմից։ Չարլիին թույլատրվել է ամուսնանալ և բարձր պաշտոն հաստատել Բաու հասարակության մեջ՝ տեղական հակառակորդներին հաղթելու գործընթացին օգնելու դիմաց։ 1813 թվականին, սակայն, Չարլին դարձավ այս ապրելակերպի զոհը և սպանվեց անհաջող արշավանքի ժամանակ[15]։

1820-ական թվականներին առևտրականները վերադարձան «beche-de-mer»-ի գնման համար, և Լևուկան հիմնադրվեց որպես առաջին եվրոպական ոճով քաղաք Ֆիջիում, Օվալաու կղզում։ Չինաստանում «beche-de-mer»-ի շուկան եկամտաբեր էր, և բրիտանացի և ամերիկացի վաճառականները տարբեր կղզիներում հիմնեցին վերամշակման կայաններ։ Տեղի Ֆիջիացիներն օգտագործվում էին ապրանքը հավաքելու, պատրաստելու և փաթեթավորելու համար, որն այնուհետև կուղարկվեր Ասիա։ Լավ բեռը դիլերի համար բերում էր մոտ 25,000 ԱՄՆ դոլարի կես տարվա շահույթ[16]։ Ֆիջիացի բանվորներին հաճախ տրվել են հրազեն և զինամթերք՝ իրենց աշխատանքի դիմաց, և 1820-ականների վերջում Ֆիջիացի ղեկավարների մեծ մասը մուշկետներ ունեին, և շատերը հմուտ էին դրանք օգտագործման մեջ։ Ֆիջիացի որոշ ղեկավարներ շուտով բավական վստահ զգացին իրենց նոր զենքերով, որպեսզի բռնի ուժով ձեռք բերեն ավելի կործանարար սպառազինություն եվրոպացիներից։ 1834թ.-ին բրիգայի կապիտան Դեսբյուրոն՝ «Նպատակավոր Ժոզեֆինան», որը զբաղվում էր կետերի որսությամբ և առևտուրով, կրիայի պատյաններով և ճանդանի փայտով, պայմանավորվեց Վիվայի Տուի (արքա) Մականասեի հետ՝ իր ռազմիկներին տրանսպորտ ապահովելու համար և որ ինքը աջակցի նրանց իր կանոնով և իր անձնակազմի մուշկետներով, արշավանքներ իրականացնելով այլ Ֆիջիացիների դեմ՝ Դեսբյուրոյի առևտրով զբաղվող ապրանքների դիմաց[17]։ Այնուամենայնիվ, Տուի Մականասեն, ի վերջո, դավաճանեց իր դաշնակիցներին և միացավ մարտիկներին՝ կոտորելով Ժոզեֆինայի անձնակազմը և օգտագործեց իր թնդանոթը Ռևա գետի վրա գտնվող թշնամիների դեմ, թեև նրանք ավելի ուշ տապալեցին այն[18]։

Դեյվիդ Կարգիլի նման քրիստոնյա միսիոներները նույնպես 1830-ականներին ժամանեցին կրոնափոխ շրջաններից, ինչպիսիք են Տոնգան և Տահիտին։ Ֆիջիացիների կրոնափոխությունը, ճիշտ ինչպես եվրոպական գաղութատիրության հետ կապված ներխուժումը, աստիճանական գործընթաց էր, որն առաջինը նկատեց Միացյալ Նահանգների հետախուզական արշավախմբի կապիտան Չարլզ Ուիլքսը։ Ուիլքսը գրել է, որ «բոլոր պետերը կարծես քրիստոնեությանը նայում էին որպես փոփոխության, որում նրանք շատ բան ունեին կորցնելու և քիչ բան ձեռք բերելու», բայց նրանք դիմանում էին միսիոներների քարոզներին»[19]։ Քրիստոնյա դարձած Ֆիջիացիները, բացի իրենց հոգևոր համոզմունքները լքելուց, ճնշման էին գործադրվում իրենց մազերը կարճ կտրելու, Տոնգայի հագուստի սուլուի ձևը ընդունելու և իրենց ամուսնության և թաղման ավանդույթները հիմնովին փոխելու հարցում։ Պարտադիր մշակութային փոփոխությունների այս գործընթացը կոչվում էր «լոտու»[20]։

1840 թվականին Չարլզ Ուիլքսի արշավախմբի գեոդեզիական խումբը փոխհրաձգություն ունեցավ Մալոլո կղզու բնակիչների հետ, որի արդյունքում սպանվեցին լեյտենանտը և միջին նավաստիրը։ Ուիլքսը, լսելով մահվան մասին, կազմակերպեց մեծ պատժիչ արշավախումբ մալոլո ժողովրդի դեմ։ Նա շրջապատեց կղզին իր նավերով, այրեց Ֆիջիական բոլոր ջրային նավերը, որոնք նա կարողացավ գտնել և հարձակվեց կղզու վրա։ Մալոլոների մեծ մասը ապաստան գտավ լավ ամրացված գյուղում, որը նրանք պաշտպանում էին մուշկետներով և ավանդական զենքերով։ Ուիլքսը հրամայել է հարձակվել գյուղի վրա հրթիռներով, որոնք գործել են որպես ժամանակավոր հրկիզող սարքեր։ Գյուղը, որի բնակիչները փաստացի թակարդի մեջ էին ներսում, արագ հայնտվեցին դժոխքում, և Ուիլքսը նշում էր, որ «տղամարդկանց բղավոցները միախառնվում էին կանանց և երեխաների ճիչերի հետ», երբ նրանք այրվում էին։ Նրանք, ովքեր կարողացել են փախչել բոցերից, գնդակահարվել են Ուիլքսի մարդկանց կողմից։ Ի վերջո, Ուիլքսը հայտարարեց, որ ողջ մնացած բնակչությունը պետք է «դատվի ողորմության համար», իսկ եթե ոչ, «նրանք պետք է ակնկալեն, որ կկործանվեն»։ Մոտ 57-ից 87 մալոլոնցիներ սպանվեցին, և թեև Ուիլքսը հետագայում հետաքննության ենթարկվեց այս գործողությունների համար, նրա նկատմամբ կարգապահական միջոցներ չկիրառվեցին[21]։

Ստրկություն Ֆիջիում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ի հավելումն Խաղաղ օվկիանոսի այլ կղզիների սևամորթ աշխատուժի, Ֆիջիական արշիպելագի բնիկ հազարավոր մարդիկ նույնպես վաճառվեցին որպես ստրուկ։ Քանի որ սպիտակամորթ բնակիչները աջակցում էին Կակոբաուի կառավարությանը, իսկ ավելի ուշ՝ բրիտանական գաղութային կառավարությանը, Ֆիջիի տարածքները ենթարկվում էին իր իշխանությանը, արդյունքում առաջացած ռազմագերիները պարբերաբար աճուրդով վաճառվում էին։ Սա ոչ միայն եկամուտի աղբյուր էր ապահովում կառավարության համար, այլև ապստամբներին ցրում էր տարբեր, հաճախ մեկուսացված կղզիներ, որտեղ գտնվում էին պլանտացիաները։ Այն հողը, որը զբաղեցրել էին այս մարդիկ նախքան ստրուկ դառնալը, այնուհետև նույնպես վաճառվեց լրացուցիչ եկամուտ ստանալու համար։ Դրա օրինակն է Օվալաու կղզու Լովոնի ժողովուրդը, ովքեր 1871 թվականին Կակոբաուի կառավարության հետ պատերազմում պարտվելուց հետո հավաքվել են և վաճառվել վերաբնակիչներին մեկ հոգու համար 6 ֆունտ ստեռլինգով։ Երկու հազար լովոնի տղամարդիկ, կանայք և երեխաներ վաճառվեցին, և նրանց ստրկության շրջանը տևեց շուրջ հինգ տարի[22]։ Նմանապես, 1873-ի Կայ Կոլո պատերազմներից հետո Վիտի Լևուի լեռնային ցեղերից հազարավոր մարդիկ ուղարկվեցին Լևուկա և վաճառվեցին ստրկության[23]։ Տարածքում տեղակայված Թագավորական նավատորմի նախազգուշացումները, որ այդ մարդկանց գնելն անօրինական է, հիմնականում տրվել են առանց հարկադրման, և Ֆիջիում բրիտանական հյուպատոս Էդվարդ Բեռնարդ Մարչը պարբերաբար աչք է փակում աշխատանքի առևտրի այս տեսակի վրա։

Բրիտանական գաղութ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անեքսիա բրիտանացիների կողմից 1874 թվականին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած Կայ Կոլոյի նկատմամբ ռազմական հաղթանակների հասնելուն, Կակոբաուի կառավարությունը բախվեց օրինականության և տնտեսական կենսունակության խնդիրներին։ Բնիկ ֆիջիացիները և սպիտակամորթ վերաբնակիչները հրաժարվեցին վճարել հարկերը։ Այս հիմնական խնդիրները նկատի ունենալով՝ Ջոն Բեյթս Թերսթոնը Կակոբաուի խնդրանքով դիմեց բրիտանական կառավարությանը՝ կղզիները զիջելու մեկ այլ առաջարկով։ Նորընտիր բրիտանական կառավարությունը Բենջամին Դիզրաելիի օրոք խրախուսում էր կայսրության ընդլայնումը և, հետևաբար, շատ ավելի համակրում էր Ֆիջիի բռնակցմանը։ Մելանյան առաքելության եպիսկոպոս Ջոն Քոլերիջ Պատթսոնի սպանությունը Նուկապուում, Ռիֆ կղզիներում, առաջացրել էր հանրության զայրույթը, որին գումարվել էր ավելի քան 150 Ֆիջիի անձնակազմի անդամների սպանդը, որոնք գտնվում էին «Կառլ» նավի վրա։ Երկու բրիտանացի հանձնակատարներ ուղարկվեցին Ֆիջի՝ հետաքննելու անեքսիայի հնարավորությունը։ Հարցը բարդանում էր Կակոբաուի և նրա վաղեմի մրցակցի՝ Մաաֆուի միջև իշխանության համար մանևրներով, երկուսն էլ երկար ամիսներ տատանվում էին։ 1874 թվականի մարտի 21-ին Կակոբաուն վերջին առաջարկն արեց, որը բրիտանացիներն ընդունեցին։ Սեպտեմբերի 23-ին սըր Հերկուլես Ռոբինսոնը, որը շուտով կնշանակվի Ֆիջիի բրիտանական նահանգապետ, ժամանեց HMS Dido և ընդունեց Կակոբաուին թագավորական 21 հրացանով ողջույնով։ Որոշ տատանումներից հետո Կակոբաուն համաձայնեց հրաժարվել իր Տուի Վիտի կոչումից՝ պահպանելով Վունիվալու կամ Պաշտպան տիտղոսը։ Պաշտոնական հանձնումը տեղի է ունեցել 1874 թվականի հոկտեմբերի 10-ին, երբ Կակոբաուն, Մաաֆուն և Ֆիջիի որոշ ավագ ղեկավարներ ստորագրեցին Հանձնման ակտի երկու օրինակ։ Այսպիսով հիմնադրվեց Ֆիջիի գաղութը. Դրան հաջորդեց բրիտանական տիրապետության 96 տարին։

Գաղութային շաքարավազի վերամշակման ընկերություն (ԿՍՊ)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շաքարավազի վերամշակման գաղութային ընկերությունը սկսեց իր գործունեությունը Ֆիջիում 1880 թվականին և մինչև այն դադարեցրեց գործունեությունը 1973 թվականին, զգալի ազդեցություն ունեցավ Ֆիջիի քաղաքական և տնտեսական կյանքի վրա։ Մինչ Ֆիջի ընդլայնվելը, ԿՍՊ-ն շահագործում էր Շաքարավազի վերամշակման գործարանները Մելբուրնում և Օքլենդում։ Հում շաքարի և շաքարեղեգի պլանտացիաների արտադրության մեջ մտնելու որոշումը պայմանավորված էր ընկերության ցանկությամբ՝ պաշտպանվելու հումքի շաքարի գնի տատանումներից, որն անհրաժեշտ է իր վերամշակման գործառնություններն իրականացնելու համար։ 1880 թվականի մայիսին Ֆիջիի գաղութատիրության քարտուղար Ջոն Բեյթս Թերսթոնը համոզեց գաղութային շաքարավազի վերամշակման ընկերությանը ընդլայնել իրենց գործունեությունը Ֆիջիում՝ տրամադրելով 2000 ակր (8 կմ2) հող՝ պլանտացիաներ հիմնելու համար։

Ֆիջին Առաջին համաշխարհային պատերազմում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆիջին միայն ծայրամասային մասով էր ներգրավված Առաջին համաշխարհային պատերազմին։ Մեկ հիշարժան դեպք տեղի ունեցավ 1917թ. սեպտեմբերին, երբ կոմս Ֆելիքս ֆոն Լուկները ժամանեց Վակայա կղզի, Վիտի Լևուի արևելյան ափից այն բանից հետո, երբ նրա ռեյդերը՝ ՍՄՍ Սիդլերը, բախվել էր Կուկի կղզիների Տահիտիի ֆրանսիական տարածքում Պապեետեի հրետակոծությունը։ Սեպտեմբերի 21-ին շրջանային ոստիկանության տեսուչը մի շարք ֆիջիացիների տարավ Վակայա, իսկ ֆոն Լուկները, չհասկանալով, որ նրանք անզեն են, ակամա հանձնվեց։

Նկատի ունենալով Ֆիջի ժողովրդին շահագործելու չցանկանալը՝ գաղութատիրական իշխանությունները ֆիջիացիներին թույլ չտվեցին զինվորագրվել։ Մեկ Ֆիջիցի, Կակոբաուի ծոռը, միացավ ֆրանսիական օտարերկրյա լեգեոնին, և ստացավ Ֆրանսիայի բարձրագույն զինվորական պարգևը՝ Croix de guerre։ Օքսֆորդի համալսարանում իրավաբանական կրթություն ստանալուց հետո այս նույն ղեկավարը վերադարձավ Ֆիջի 1921 թվականին որպես պատերազմի հերոս և երկրի առաջին համալսարանն ավարտած։ Հետագա տարիներին Ռատու Սըր Լալա Սուկունան, ինչպես հետագայում հայտնի դարձավ, ինքն իրեն հաստատեց որպես Ֆիջիի ամենահզոր ղեկավարը և ստեղծեց սաղմնային հաստատություններ այն բանի համար, որը հետագայում կդառնա ժամանակակից Ֆիջիական ազգ։

Ֆիջին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Միացյալ Թագավորությունը փոխել էր իր քաղաքականությունը՝ չզորակոչել տեղաբնիկներին, և հազարավոր ֆիջիացիներ կամավոր գնացին Ֆիջիի հետևակային գունդ, որը գտնվում էր Ռատու սըր Էդվարդ Կակոբաուի՝ Սերու Էպենիսայի մեկ այլ ծոռի հրամանատարության ներքո։ Կակոբաուի Պատերազմի ժամանակ գունդը կցվել է Նոր Զելանդիայի և Ավստրալիայի բանակի ստորաբաժանումներին։

1941 թվականի դեկտեմբերի 8-ին (Ֆիջիի ժամանակով) Պերլ Հարբորի վրա Ճապոնիայի կայսրության հարձակումը նշանավորեց Խաղաղօվկիանոսյան պատերազմի սկիզբը։ Ճապոնական սուզանավերը գործարկել են Ֆիջիի վրայով թռչող հիդրոինքնաթիռներ. Ճապոնական I-10 սուզանավը 1941 թվականի նոյեմբերի 30-ին և ճապոնական I-25 սուզանավը 1942 թվականի մարտի 17-ին։

Իր կենտրոնական դիրքի պատճառով Ֆիջին ընտրվել է որպես Դաշնակիցների ուսումնական բազա։ Նադիում (հետագայում՝ միջազգային օդանավակայան) կառուցվել է օդանավը, իսկ ափը փակեց հրազենային կետերը։ Ֆիջիացիները Սողոմոնյան կղզիների արշավում քաջության համբավ են ձեռք բերել, երբ պատերազմի թղթակիցներից մեկը իրենց դարանակալության մարտավարությունը նկարագրել է որպես «մահ թավշյա ձեռնոցներով»։ Յակատայի կղզուց եֆրեյտոր Սեֆանայա Սուկանաիվալուն հետմահու պարգևատրվել է Վիկտորիա խաչով, Բուգենվիլի ճակատամարտում ցուցաբերած խիզախության արդյունքում։

Հնդկաֆիջիացիները, սակայն, հիմնականում հրաժարվում էին զինվորագրվելուց, այն բանից հետո, երբ մերժվել է եվրոպացիների նկատմամբ հավասար վերաբերմունք ցուցաբերելու նրանց պահանջը[24]։ Նրանք ցրեցին իրենց կազմակերպած վաշտը և ոչ ավելի, քան մեկ սպա և 70 զինվորագրված տղամարդիկ ներգրավեցին պահեստային տրանսպորտի բաժնում՝ պայմանով, որ նրանք չուղարկվեն արտասահման։ Պատերազմական ջանքերում ակտիվ դեր խաղալուց հնդկաֆիջիացիների հրաժարումը դառնում է ֆիջիացի էթնոազգայնականների կողմից կիրառվող գաղափարական շինարարության մի մասը՝ արդարացնելու միջէթնիկական լարվածությունը հետպատերազմյան տարիներին։

Անկախ Ֆիջի

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆիջիի դրոշը, 1970

1970 թվականի ապրիլին Լոնդոնում կայացած սահմանադրական կոնֆերանսը համաձայնեց, որ Ֆիջին պետք է դառնա լիովին ինքնիշխան և անկախ պետություն Ազգերի Համագործակցության շրջանակներում։ Ֆիջին դարձել է անկախ Համագործակցության թագավորություն նույն տարվա հոկտեմբերի 10-ին։

Հիմնական խնդիրներից մեկը, որը տարիների ընթացքում վնասել է է Ֆիջիի քաղաքականությանը, հողային սեփականությունն է։ Ֆիջիական բնիկ համայնքները շատ սերտորեն իրենց նույնացնում են իրենց հողի հետ։ 1909-ին հնդիկ բանվորների ներհոսքի ժամանակ հողի սեփականության իրավունքը սառեցվեց և հետագա վաճառքն արգելվեց։ Այսօր հողի ավելի քան 80%-ը պատկանում է բնիկ ֆիջիացիներին՝ ֆիջիական ավանդական կլանների կոլեկտիվ սեփականության ներքո։ Հնդկաֆիջիացիները արտադրում են շաքարի բերքի ավելի քան 90%-ը, սակայն պետք է վարձակալեն հողը, որով նրանք աշխատում են իր էթնիկ ֆիջիացի տերերից, այն ուղղակի գնելու հնարավորություն չունենալու փոխարեն։ Վարձակալությունները հիմնականում 10 տարով են, թեև դրանք սովորաբար երկարաձգվում են 20 տարով։ Հնդկաֆիջիացիներից շատերը պնդում են, որ այս պայմանները իրենց չեն ապահովում համապատասխան անվտանգություն և պահանջում են 30-ամյա ժամկետով վերականգնվող վարձակալություններ, մինչդեռ շատ էթնիկ ֆիջիացիներ վախենում են, որ հնդկաֆիջիական կառավարությունը կկործանի իրենց վերահսկողությունը հողի վրա։ Հնդկա-ֆիջիական կուսակցությունների քվեարկության հիմնական դաշինքը կազմված է շաքարեղեգի ֆերմերներից։ Ֆերմերների ազդեցության հիմնական գործիքը եղել է շաքարի արդյունաբերության համատարած բոյկոտը խթանելու նրանց կարողությունը՝ դրանով իսկ խեղելով տնտեսությունը։

Անկախությունից հետո քաղաքականությունում գերիշխում էին Ռատու սըր Կամիսեզե Մարան և Դաշինք կուսակցությունը, որն աջակցում էր Ֆիջիի ավանդական ղեկավարներին, ինչպես նաև եվրոպական և մաս-եվրոպական համայնքների առաջատար տարրերին և որոշ հնդկաֆիջացիներին։ Խորհրդարանական գլխավոր ընդդիմությունը՝ Ազգային դաշնային կուսակցությունը, ներկայացնում էին հիմնականում գյուղական հնդկաֆիջիացիները։ Միջհամայնքային հարաբերությունները կառավարվում էին առանց լուրջ առճակատման։ Կարճատև սահմանադրական ճգնաժամը զարգացել է 1977 թվականի մարտի խորհրդարանական ընտրություններից հետո, երբ Հնդկաստանի գլխավորած Ազգային դաշնային կուսակցությունը (NFP) ստացել է Ներկայացուցիչների պալատում տեղերի նեղ մեծամասնությունը, բայց չկարողացավ կառավարություն ձևավորել ներքին ղեկավարության խնդիրների պատճառով։ Ինչպես նաև նրա որոշ անդամների մտավախություններն առ այն, որ բնիկ ֆիջիացիները չեն ընդունի հնդկաֆիջիական ղեկավարությունը։ NFP-ն պառակտվել է ընտրություններից երեք օր անց ղեկավարների ծեծկռտուքի պատճառով. վիճահարույց քայլով գեներալ-նահանգապետ Ռատու Սըր Ջորջ Կակոբաուն կոչ է արել պարտված Մառային ձևավորել ժամանակավոր կառավարություն՝ սպասելով փակուղային իրավիճակի լուծման համար երկրորդ ընտրությունների։ Դա տեղի է ունեցել նույն տարվա սեպտեմբերին, և Մարայի Ալյանս կուսակցությունը վերադարձավ ռեկորդային մեծամասնությամբ՝ 36 պատգամավորական մանդատներով 52-ից։ Ալյանս կուսակցության մեծամասնությունը կրճատվեց 1982 թվականի ընտրությունների ժամանակ, սակայն 52-ից 28 մանդատով Մարան պահպանեց կառավարությունը։ Մարան առաջարկել է «ազգային միասնության կառավարություն»՝ մեծ կոալիցիա իր Դաշինք կուսակցության և NFP-ի միջև, բայց NFP-ի ղեկավար Ջայ Ռամ Ռեդին մերժել է դա։

1987 թվականի հեղաշրջումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժողովրդավարական կառավարումն ընդհատվել է երկու ռազմական հեղաշրջումներով 1987-ին։ 1987 թվականի երկրորդ հեղաշրջումը ցույց տվեց, որ և՛ Ֆիջիական միապետությունը, և՛ Գեներալ Նահանգապետը փոխարինվեցին ոչ գործադիր նախագահով, և երկրի անվանումը «Ֆիջիից» փոխվել է «Ֆիջիի Հանրապետություն», այնուհետև 1997 թվականին՝ «Ֆիջի կղզիների հանրապետություն»։ Երկու հեղաշրջումները և դրան ուղեկցող քաղաքացիական անկարգությունները նպաստել են հնդկա-ֆիջյան ծանր արտագաղթին. արդյունքում բնակչության կորուստը հանգեցրել է տնտեսական դժվարությունների և ապահովեց, որ մելանեզացիները դարձան մեծամասնություն[25]։

1987-ի ապրիլին կոալիցիան, որը գլխավորում էր Տիմոցի Բավադրան, էթնիկ ֆիջիացի, ում, այնուամենայնիվ, աջակցում էր հիմնականում հնդ-ֆիջյան համայնքը, հաղթել է համընդհանուր ընտրություններում և ձևավորել է Ֆիջիի առաջին մեծամասնությամբ հնդկական կառավարությունը, իսկ Բավադրան զբաղեցրել է վարչապետի պաշտոնը։ Մեկ ամսից էլ քիչ ժամանակ անց, 1987 թվականի մայիսի 14-ին, փոխգնդապետ Սիտիվնի Ռաբուկան (ով նախկինում ծառայել էր Լիբանանում ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ուժերում[26]) բռնի կերպով գահընկեց է արել Բավադրային։

Սկզբում Ռաբուկան հավատարմություն է հայտնել Եղիսաբեթ II թագուհուն։ Այնուամենայնիվ, գեներալ-նահանգապետ Ռատու սըր Պենաիա Գանիլաուն, փորձելով պահպանել Ֆիջիի սահմանադրությունը, հրաժարվել է երդում տալ Ռաբուկայի գլխավորած նոր (ինքնանշանակ) կառավարությանը։ Շարունակվող բանակցությունների ժամանակաշրջանից հետո Ռաբուկան երկրորդ հեղաշրջումը է կատարել 1987 թվականի սեպտեմբերի 25-ին։ Ռազմական կառավարությունը չեղյալ է հայտարարել սահմանադրությունը և Ֆիջին հռչակել է հանրապետություն հոկտեմբերի 10-ին՝ Միացյալ Թագավորությունից Ֆիջիի անկախության տասնյոթերորդ տարեդարձին։ Այս գործողությունը, զուգորդված Հնդկաստանի կառավարության բողոքների հետ, հանգեցրել է Ֆիջիի վտարմանը Համագործակցությունից և Ռաբուկայի ռեժիմի պաշտոնական չճանաչմանը օտար կառավարությունների կողմից, ներառյալ Ավստրալիան և Նոր Զելանդիան։ Դեկտեմբերի 6-ին Ռաբուկան հրաժարական է տվել, իսկ նախկին գլխավոր նահանգապետ Ռատու սըր Պենայա Գանիլաուն նշանակվեց Ֆիջիի Հանրապետության առաջին նախագահ։ Մարան վերանշանակվել է վարչապետ, իսկ Ռաբուկան դարձել է ներքին գործերի նախարար։

1990 թվականի Սահմանադրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1990 թվականին նոր Սահմանադրությունը ինստիտուցիոնալացրել է էթնիկ Ֆիջիացիների գերիշխանությունը քաղաքական համակարգում։ Ռասայական խտրականության դեմ խումբը (GARD) ստեղծվել է միակողմանիորեն պարտադրված սահմանադրությանը հակադրվելու և 1970 թվականի սահմանադրությունը վերականգնելու նպատակով։ 1992 թվականին Սիտիվնի Ռաբուկան՝ փոխգնդապետ, ով իրականացրել էր 1987 թվականի հեղաշրջումը, դարձել է վարչապետ նոր սահմանադրությամբ անցկացված ընտրություններից հետո։ Երեք տարի անց Ռաբուկան ստեղծել է Սահմանադրական վերանայման հանձնաժողովը, որը 1997-ին գրեց նոր սահմանադրություն, որին աջակցում էին բնիկ Ֆիջիական և Հնդկական Ֆիջիական համայնքների առաջնորդների մեծ մասը։ Ֆիջին կրկին ընդունվել է Ազգերի Համագործակցության անդամ։

Նոր կառավարությունը մշակել է նոր Սահմանադրության նախագիծ, որն ուժի մեջ մտավ 1990թ. հուլիսին։ Ըստ նրա պայմանների, օրենսդիր մարմնի երկու պալատներում մեծամասնությունը վերապահված էր էթնիկ ֆիջիացիներին։ Նախկինում՝ 1989 թվականին, կառավարությունը հրապարակել էր վիճակագրական տեղեկատվություն, որը ցույց էր տալիս, որ 1946 թվականից ի վեր առաջին անգամ էթնիկ Ֆիջիները բնակչության մեծամասնություն են կազմում։ Ավելի քան 12,000 հնդֆիջիացիներ և այլ փոքրամասնություններ լքել են երկիրը 1987 թվականի հեղաշրջմանը հաջորդած երկու տարվա ընթացքում։ Զինվորական պաշտոնը թողնելուց հետո Ռաբուկան նոր սահմանադրությամբ վարչապետ դարձավ 1992 թվականին։

Էթնիկական լարվածությունը թուլացել է 1995-1996 թվականներին հնդկա-ֆիջիական հողերի վարձակալության նորացման և 1990 թվականի սահմանադրության մանդատային 7-ամյա վերանայման շուրջ քաղաքական մանևրումների պատճառով։ Սահմանադրական վերանայման հանձնաժողովը մշակել է սահմանադրության նախագիծ, որը փոքր-ինչ ընդլայնեց օրենսդիր մարմնի չափը, նվազեցրել է էթնիկ խմբերին վերապահված տեղերի համամասնությունը, նախագահությունը վերապահեց էթնիկ ֆիջիացիներին, բայց վարչապետի պաշտոնը բացեց բոլոր ռասաների համար։ Վարչապետ Ռաբուկան և նախագահ Մարան սատարեցին առաջարկին, մինչդեռ ազգայնական բնիկ Ֆիջիական կուսակցությունները դեմ էին դրան։ Բարեփոխված սահմանադրությունը հաստատվել է 1997 թվականի հուլիսին։ Ֆիջին հետ ընդունվել է Համագործակցություն հոկտեմբերին։

1997 թվականի նոր Սահմանադրությամբ անցկացված առաջին օրենսդրական ընտրությունները տեղի են ունեցել 1999 թվականի մայիսին։ Ռաբուկայի կոալիցիան պարտություն կրեց հնդ-ֆիջիական կուսակցությունների դաշինքից, որը գլխավորում էր Մահենդրա Չոդրին, որը դարձել է Ֆիջիի առաջին հնդկաֆիջի վարչապետը։

2000 թվականի հեղաշրջում և Կարասեի կառավարություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մահենդրա Չոդրի

2000 թվականը բերեց ևս մեկ հեղաշրջում, որը հրահրվել էր Ջորջ Սփայթի կողմից, որը փաստացի տապալել է Մահենդրա Չոդրիի կառավարությունը, որը 1997 թվականին դարձել է երկրի առաջին հնդկաֆիջիական վարչապետը նոր սահմանադրության ընդունումից հետո։ Կոմոդոր Ֆրենկ Բայնիմարաման գործադիր իշխանությունը ստանձնեց նախագահ Ռատու սըր Կամիսեզե Մառայի, հնարավոր է, հարկադրված հրաժարականից հետո։ Ավելի ուշ՝ 2000 թվականին, Ֆիջին ցնցվել է երկու ապստամբություններով։ Գերագույն դատարանը հրամայել է վերականգնել սահմանադրությունը, և 2001 թվականի սեպտեմբերին ժողովրդավարությունը վերականգնելու համար անցկացվեցին համընդհանուր ընտրություններ, որոնք հաղթել է ժամանակավոր վարչապետ Լայսենիա Կարասեի Soqosoqo Duavata ni Lewenivanua կուսակցությունը[27]։

Չոդրիի կառավարությունը կարճատև էր։ Հազիվ մեկ տարի պաշտոնավարելուց հետո, 2000 թվականի մայիսի 19-ին Չոդրին և խորհրդարանի այլ անդամներ պատանդ են վերցվել Ներկայացուցիչների պալատում զինված անձանց կողմից՝ էթնիկ ֆիջիացի ազգայնական Ջորջ Սփայթի գլխավորությամբ։ Չոդրին պաշտոնից հեռացվել է այն ժամանակվա նախագահ Ռատու Սըր Կամիսեզե Մարայի կողմից՝ կառավարելու անկարողության պատճառով. նախքան Ֆիջիի զինվորականները գրավել էին իշխանությունը և միջնորդել էին իրավիճակի բանակցությունների ավարտին, այնուհետև ձերբակալել Սփեյթին, երբ նա խախտեց դրա պայմանները։ Նախկին բանկիր Լայսենիա Կարասեն հուլիսին նշանակվել է ժամանակավոր վարչապետ և ժամանակավոր քաղաքացիական կառավարության ղեկավար զինվորականների և ղեկավարների մեծ խորհրդի կողմից։ Դատարանի որոշմամբ վերականգնվել է սահմանադրությունը 2001 թվականի սկզբին, և հետագա ընտրությունները հաստատեցին Կարասեին որպես վարչապետ։

2005թ.-ին Կարասեի կառավարությունը բազմաթիվ հակասությունների պայմաններում առաջարկել է Հաշտեցման և Միասնության Հանձնաժողով, որն իրավասու էր 2000 թվականի հեղաշրջման զոհերին փոխհատուցում տրամադրել։ Այնուամենայնիվ, զինվորականները, հատկապես երկրի բարձրագույն ռազմական հրամանատար Ֆրենկ Բայնիմարաման, կտրականապես դեմ են արտահայտվել այս օրինագծին։ Օրենսդրության վրա նրա հարձակումը, որն անդադար շարունակվել է մայիսի ընթացքում և հունիս-հուլիս ամիսներին, ավելի է սրել նրա առանց այն էլ լարված հարաբերությունները կառավարության հետ։

2006 թվականի հեղաշրջում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆրենկ Բայնիմարամա

2006 թվականի նոյեմբերի վերջին և դեկտեմբերի սկզբին Բայնիմարաման դերակատարում ունեցավ 2006 թվականի Ֆիջիական պետական հեղաշրջման գործում։ Բայնիմարաման պահանջների ցուցակը փոխանցեց Կարասեին այն բանից հետո, երբ խորհրդարանին ներկայացվեց մի օրինագիծ, որի մի մասը ներում կառաջարկեր 2000 թվականի հեղաշրջման փորձի մասնակիցներին։ Նա Կարասեին վերջնագիր է տվել դեկտեմբերի 4-ին, որպեսզի կատարի այդ պահանջները կամ հրաժարվի իր պաշտոնից։ Կարասեն կտրականապես հրաժարվեց կամ զիջել կամ հրաժարական տալ, և դեկտեմբերի 5-ին նախագահ Ռատու Ժոզեֆա Իլոյլոն, ասվում է, որ ստորագրել է խորհրդարանը ցրելու իրավական հրամանը Բայնիմարամայի հետ հանդիպումից հետո։

Դժգոհ լինելով Ֆիջիի խորհրդարանի երկու օրինագծերից, որոնցից մեկը համաներում է առաջարկում 2000 թվականի հեղաշրջման առաջնորդներին, ռազմական առաջնորդ կոմոդոր Ֆրանկ Բայնիմարաման վարչապետ Լայսենիա Կարասեին խնդրեց հրաժարական տալ 2006 թվականի հոկտեմբերի կեսերին։ Վարչապետը փորձեց պաշտոնանկ անել Բայնիմարամային։ Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի կառավարությունները մտահոգություն են հայտնել հնարավոր հեղաշրջման կապակցությամբ։ 2006թ. նոյեմբերի 4-ին Կարասեն օրենքից հանեց վիճելի համաներման միջոցները[28]։

Նոյեմբերի 29-ին Նոր Զելանդիայի արտաքին գործերի նախարար Ուինսթոն Փիթերսը Վելինգթոնում բանակցություններ է կազմակերպել վարչապետ Լայսենիա Կարասեի և կոմոդոր Բայնիմարամայի միջև։ Փիթերսը խոսակցությունները հայտարարեց որպես «դրական», բայց Ֆիջի վերադառնալուց հետո կոմոդոր Բայնիմարաման հայտարարեց, որ զինվորականները պետք է գրավեն Սուվայի մեծ մասը և կրակեն նավահանգիստը «ցանկացած օտարերկրյա միջամտության ակնկալիքով»։ Բայնիմարաման 2006 թվականի դեկտեմբերի 3-ին հայտարարեց, որ վերահսկողություն է հաստատել Ֆիջիում[29]։ Բայնիմարաման վերականգնեց Ռատու Ժոզեֆա Իլոյլոյի նախագահությունը 2007 թվականի հունվարի 4-ին[30][31], և իր հերթին հաջորդ օրը պաշտոնապես նշանակվել է ժամանակավոր վարչապետ Իլոյլոյի կողմից[32][33]։

2009 թվականի ապրիլին Ֆիջիի վերաքննիչ դատարանը վճռեց, որ 2006 թվականի հեղաշրջումն անօրինական էր։ Սրանով սկսվեց 2009 թվականի Ֆիջիի սահմանադրական ճգնաժամը։ Նախագահ Իլոյլոն չեղյալ հայտարարեց սահմանադրությունը, պաշտոնանկ արեց սահմանադրությամբ նախատեսված բոլոր պաշտոնատարներին, ներառյալ բոլոր դատավորներին և Կենտրոնական բանկի ղեկավարին։ Այնուհետև նա վերանշանակեց Բայնիմարամային իր «Նոր կարգի» ներքո որպես ժամանակավոր վարչապետ և պարտադրեց «Հասարակական արտակարգ իրավիճակների կանոնակարգ», որը սահմանափակեց ներքին ճանապարհորդությունները և թույլատրեց մամուլի գրաքննությունը։

2009 թվականի ապրիլի 10-ին Ֆիջիի նախագահ Ռատու Ժոզեֆա Իլոյլոն համազգային ռադիոյով հայտարարեց, որ ինքը չեղյալ է հայտարարել Ֆիջիի Սահմանադրությունը, արձակել է Վերաքննիչ դատարանը և դատական համակարգի բոլոր մյուս ճյուղերը և ստանձնել է երկրի ողջ կառավարումը այն բանից հետո, երբ դատարանը որոշում է կայացրել, որ գործող իշխանությունն անօրինական էր[34]։ Հաջորդ օրը նա վերականգնեց Բայնիմարամային, ով հայտարարեց, որ ընտրություններ չեն լինելու մինչև 2014թ։

2013 թվականի սեպտեմբերին ռեժիմը հռչակեց նոր Սահմանադրություն, իսկ 2014 թվականի սեպտեմբերին անցկացվեցին համընդհանուր ընտրություններ։ Այն հաղթեց Բայնիմարամայի FijiFirst կուսակցությունը[35]։

Երկքաղաքացիությունը, որը նախկինում արգելված էր 1997 թվականի սահմանադրությամբ, թույլատրված է 2009 թվականի ապրիլի քաղաքացիության մասին հրամանագրից հետո[36][37] և որպես իրավունք սահմանվել է 2013 թվականի սեպտեմբերի Սահմանադրության 5-րդ հոդվածի 4-րդ մասով[38][39]։

Ինչպես արդեն առաջարկվել է 2008 թվականի Փոփոխության, խաղաղության և առաջընթացի Ժողովրդական խարտիայում, Ֆիջիական գործերի 2010 թվականի հրամանագիրը փոխարինել է Ֆիջացի կամ բնիկ կամ բնիկ Ֆիջի բառը իտաուկեի բառով բոլոր գրավոր օրենքներում և բոլոր պաշտոնական փաստաթղթերում։ Ֆիջիի բոլոր քաղաքացիներն այժմ կոչվում են ֆիջիացիներ[40][41][42]։

2014 թվականից հետո

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2014 թվականի մարտի 14-ին Համագործակցության նախարարական գործողությունների խումբը թույլ տվեց Ֆիջիին մասնակցել Համագործակցության մի շարք միջոցառումներին, ներառյալ 2014թ. Համագործակցության խաղերը[43][44]։

FijiFirst կուսակցությունը, որը գլխավորում է վարչապետ Ֆրենկ Բայնիմարաման, ստացավ բացարձակ մեծամասնության ձայները երկրի 51-տեղանոց խորհրդարանում ինչպես 2014-ի ընտրություններում, այնպես էլ 2018-ի ընտրություններում[45]։

2021 թվականի հոկտեմբերին խորհրդարանի կողմից Ֆիջիի նոր նախագահ ընտրվեց Տուի Մակուատա Ռատու Վիլիամե Կատոնիվերեն[46]։

2022 թվականի դեկտեմբերի 24-ին Ժողովրդական դաշինքի ղեկավար Սիտիվնի Ռաբուկան դարձավ Ֆիջիի 12-րդ վարչապետը, ով հաջորդեց Բայնիմարամային՝ 2022 թվականի դեկտեմբերի համընդհանուր ընտրություններից հետո[47]։

Զինվորական համակարգի դերը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր չափերով երկրի համար Ֆիջին բավականին մեծ զինված ուժեր ունի և մեծ ներդրում է ունեցել ՄԱԿ-ի խաղաղապահ առաքելություններին աշխարհի տարբեր մասերում։ Բացի այդ, զգալի թվով նախկին զինվորականներ ծառայել են Իրաքի շահութաբեր անվտանգության ոլորտում՝ 2003 թվականին Միացյալ Նահանգների գլխավորած ներխուժումից հետո։

Պատկերասրահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ֆիջիի զինանշան, 1908 թ
    Ֆիջիի զինանշան, 1908 թ
  • Մելանեզիայի քարտեզ
    Մելանեզիայի քարտեզ
  • Ֆիջիի թագավորության դրոշ, 1871–1874 թթ
    Ֆիջիի թագավորության դրոշ, 1871–1874 թթ
  • Ռո Կուրուդուադուա, ցեղապետ
    Ռո Կուրուդուադուա, ցեղապետ
  • Ֆիջիի անկախ թագավորությունների համադաշնության դրոշը, 1865–1867 թթ.
    Ֆիջիի անկախ թագավորությունների համադաշնության դրոշը, 1865–1867 թթ.

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Fiji Geography». fijidiscovery.com. 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  2. ↑ «Fiji: History». infoplease.com. 2005. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  3. ↑ «Fiji's president takes over power». BBC News. 2009 թ․ ապրիլի 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 15-ին.
  4. ↑ Perry, Nick; Pita, Ligaiula (2014 թ․ սեպտեմբերի 29). «Int'l monitors endorse Fiji election as credible». Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  5. ↑ Clark, Geoffrey; Anderson, Atholl (2009 թ․ դեկտեմբերի 1). «Colonisation and culture change in the early prehistory of Fiji». The Early Prehistory of Fiji. doi:10.22459/TA31.12.2009.16. ISBN 9781921666063.
  6. ↑ Gravelle, Kim (1983). Fiji's Times. Suva: Fiji Times.
  7. ↑ Brewster, Adolph (1922). The hill tribes of Fiji. London: Seeley.
  8. ↑ Banivanua-Mar, Tracey (2010). «Cannibalism and Colonialism: Charting colonies and frontiers in 19th century Fiji». Comparative Studies in Society and History. 52 (2): 255–281. doi:10.1017/S0010417510000046. JSTOR 40603087. S2CID 145307937.
  9. ↑ Sanday, Peggy Reeves (1986) Divine hunger: cannibalism as a cultural system, Cambridge University Press, p. 166, IBNS 0521311144.
  10. ↑ Scarr, Daryck (1984). A Short History of Fiji. էջ 3.
  11. ↑ «Pacific Peoples, Melanesia/Micronesia/Polynesia». Արխիվացված օրիգինալից 2005 թ․ մարտի 1. Վերցված է 2005 թ․ մարտի 1-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ unfit URL (link), Central Queensland University.
  12. ↑ Arens, William (1980). The Man-Eating Myth. Oxford: Oxford University Press.
  13. ↑ Gordon, A.H. (1879). Letters and Notes written during the disturbances in the highlands of Viti Levu, Fiji, 1876. Vol. 2. Edinburgh: R&R Clark. էջ 174.
  14. ↑ Abel Janszoon Tasman Biography Արխիվացված 12 Մարտ 2007 Wayback Machine, www.answers.com.
  15. ↑ Gravelle, Kim (1983). Fiji's Times. Suva: Fiji Times. էջեր 29–42.
  16. ↑ Wilkes, Charles (1849). Narrative of the United States Exploring Expedition. Vol. 3. Philadelphia: C. Sherman. էջ 220.
  17. ↑ «The "Aimable Josephine" Massacre and its Gilbertian Sequel». VII(10) Pacific Islands Monthly. 1937 թ․ մայիսի 26. Վերցված է 2021 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  18. ↑ Gravelle, Kim (1983). Fiji's Times. էջեր 47–50.
  19. ↑ Wilkes, Charles (1849). Narrative of the United States Exploring Expedition Vol. 3. C. Sherman. էջ 155.
  20. ↑ Brewster, Adolph (1922). Hill Tribes of Fiji. London: Seeley. էջ 25.
  21. ↑ Wilkes, Charles (1849). Narrative of the United States Exploring Expedition Vol 3. C. Sherman. էջ 278.
  22. ↑ «A FIJIAN PLANTER'S CONFESSION». Empire (newspaper). No. 6379. New South Wales, Australia. 1872 թ․ սեպտեմբերի 16. էջ 3. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 13-ին – via National Library of Australia.
  23. ↑ «GENERAL NEWS». The Leader (Melbourne). Vol. XXVII, no. 940. Victoria, Australia. 1874 թ․ հունվարի 3. էջ 24. Վերցված է 2018 թ․ ապրիլի 13-ին – via National Library of Australia.
  24. ↑ Kaplan, Martha; Kelly, John (2001). Represented communities: Fiji and world decolonization. Chicago: University of Chicago Press.
  25. ↑ Lal, Brij V (2003 թ․ ապրիլ). «Fiji Islands: From Immigration to Emigration». Migration Policy Institute. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 14-ին.
  26. ↑ Politics, Professionalism, and Peacekeeping: An Analysis of the 1987 Military Coup in Fiji, Andrew Scobell, Comparative Politics, vol. 26, no. 2. (Jan. 1994), pp. 187–201.
  27. ↑ In George Speight's Shadow: Fiji General Elections of 2001 Jstor.org. Retrieved 23 March 2016.
  28. ↑ Williams, Peter (2006 թ․ նոյեմբերի 5). «Fiji PM drops controversial bill». The New Zealand Herald. Australian Associated Press. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  29. ↑ Phil Taylor and Nicola Shepheard (2006 թ․ դեկտեմբերի 3). «Fiji's military leader rules out further talks – report». The New Zealand Herald. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  30. ↑ Fiji Village, 04-01-07, 'Commander hands back Executive Authority to Ratu Iloilo ' [1] Արխիվացված 7 Հունվար 2007 Wayback Machine
  31. ↑ Fiji Live, 04-01-07, 'I support army takeover: Iloilo' [2]
  32. ↑ Fiji Village, 05-01-07, 'Commander Bainimarama sworn in' [3] Արխիվացված 8 Հունվար 2007 Wayback Machine
  33. ↑ Fiji Live, 05-01-07, 'President swears in interim PM' [4]
  34. ↑ «Fijian President Ratu Josefa Iloilo abolishes constitution, sacks judiciary and assumes power». The Australian. Australian Associated Press. 2009 թ․ ապրիլի 10. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 10-ին.
  35. ↑ «Fiji Elections 2014». GOV.UK (անգլերեն).
  36. ↑ «Citizenship». Fiji Department of Immigration. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  37. ↑ «2009 Citizenship Decree (PDF)» (PDF). Fiji Department of Immigration. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.(չաշխատող հղում)
  38. ↑ «2013 Constitution». Elections Fiji. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  39. ↑ «Constitution of the Republic of Fiji (PDF)» (PDF). Elections Fiji. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ սեպտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
  40. ↑ "The Name "Fijian" Belongs to Indigenous – Qarase", FijiVillage, 8 August 2008
  41. ↑ «ITAUKEI». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 18-ին.
  42. ↑ «Constitution of Fiji 2013». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  43. ↑ Fiji flag flies again following Commonwealth Ministerial Action Group decision Արխիվացված 9 Օգոստոս 2014 Wayback Machine. thecommonwealth.org. 17 March 2014
  44. ↑ Turagaiviu, Elenoa (2014 թ․ մարտի 15). «Fiji's Commonwealth suspension partially lifted». FBC News. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ դեկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 5-ին.
  45. ↑ «Fiji election: Bainimarama returned as PM in slim victory». the Guardian (անգլերեն). Australian Associated Press. 2018 թ․ նոյեմբերի 18.
  46. ↑ Ligaiula, Pita. «Ratu Wiliame Katonivere is Fiji's new President | PINA».
  47. ↑ «Sitiveni 'Rambo' Rabuka confirmed as Fiji's new prime minister». www.aljazeera.com (անգլերեն).

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]