Chi Chua me đất

Chi Chua me đất
Oxalis acetosella
Phân loại khoa học
Giới (regnum)	Plantae
(không phân hạng)	Angiospermae
(không phân hạng)	Eudicots
(không phân hạng)	Rosids
Bộ (ordo)	Oxalidales
Họ (familia)	Oxalidaceae
Chi (genus)	Oxalis L., 1753
Loài điển hình
Oxalis acetosella
Các loài
500-700. Xem bài.
Danh pháp đồng nghĩa
Acetosella Kuntze, 1891 nom. illeg. không Fourr., 1869 Oxallis Noronha, 1790 nom. inval. Oxys Mill., 1754 Bolboxalis Small, 1907 Hesperoxalis Small, 1907 Ionoxalis Small, 1903 Lotoxalis Small, 1903 Monoxalis Small, 1903 Otoxalis Small, 1907 Pseudoxalis Rose, 1906 Sassia Molina, 1782 Xanthoxalis Small, 1903

Chi Chua me đất (danh pháp khoa học: Oxalis) là một chi chứa khoảng 500-700 loài cây thân thảo thuộc họ Oxalidaceae.^[1] Các loài này có ở khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới ở cả hai bán cầu, nhưng một số loài cũng sinh sống tại vùng ôn đới.^[2][3]

Mô tả

Hoa đồ của Oxalis.

Các loại cây thân thảo, sống một năm hoặc lâu năm, thường có củ, thân hành hoặc thân rễ. Thân cây mọc thẳng, leo, hoặc thiếu vắng (nơ lá sát gốc). Các lá kèm thường không có hoặc rất nhỏ, khi có thì hợp sinh với cuống lá. Lá mọc tỏa tia hay mọc so le, 3-4 lá chét.^[4] Một số loài thể hiện sự thay đổi nhanh về góc lá để phản ứng với cường độ chiếu sáng cao nhất thời để làm giảm ức chế quang hợp.^[5] Cụm hoa đơn độc hoặc xim hoa hay tán gồm 1 đến nhiều hoa mẫu 5; cuống hoa dài, với 2 lá bắc nhỏ ở đỉnh, các lá bắc xuất hiện ở giữa cuống ở các loài có hoa đơn độc. Lá đài khác biệt, xếp lợp có hoặc không có thể chai ở đỉnh. Cánh hoa nhẵn nhụi, màu vàng, đỏ, hồng hay trắng, các anthocyanin và xanthophyll có thể có hoặc không nhưng nói chung chúng ít khi đồng thời có mặt cùng nhau với số lượng lớn đáng kể, điều này có nghĩa là chỉ ít loài có hoa màu da cam tươi,^[6] vặn xoắn, đôi khi hợp sinh nhẹ tại gốc, dính liền phía trên vuốt. Mười nhị đều là hữu sinh (nhị sinh sản); chỉ nhị hợp sinh tại gốc hay khác biệt. Mỗi ngăn bầu nhụy có 1-10 lá noãn, xếp thành 2 hàng mỗi ngăn. Quả nang nứt kiểu chẻ vách ngăn theo khe nứt dọc. Hạt 1-10 mỗi ngăn, nhưng thường là ít, với một lớp vỏ dày cùi thịt, nổ tung kiểu đàn hồi.^[2][7]

Các loài

Plants of the World Online liệt kê 553 loài.^[3] Danh sách một số loài dưới đây lấy theo USDA,^[8] Nesom,^[9] với sự tham khảo, hiệu đính lấy theo Plants of the World Online.^[3]

• Oxalis acetosella – Chua me núi, me đất chua, chua me đất thường.^[10]
• Oxalis adenophylla – Chua me đất Chile, cỏ ba lá bạc.
• Oxalis albicans – Chua me đất lông, chua me đất trắng, chua me đất rễ cải củ, chua me đất vàng rễ cải củ, chua me đất vàng California.
• Oxalis alpina – Chua me đất núi cao.
• Oxalis ambigua
• Oxalis amblyosepala
• Oxalis arenaria
• Oxalis articulata – Chua me đất hồng, chua me đất trắng, chua me đất đỏ.
• Oxalis ausensis
• Oxalis barrelieri – Chua me đất oải hương.
• Oxalis bowiei – Chua me đất Bowie, cỏ ba lá Cape.
• Oxalis brasiliensis
• Oxalis bulbocastanum
• Oxalis caerulea – Chua me đất lam.
• Oxalis caprina
• Oxalis callosa
• Oxalis chnoodes
• Oxalis commutata
• Oxalis compressa
• Oxalis comptonii
• Oxalis convexula
• Oxalis corniculata – Chua me đất hoa vàng, chua me ba chìa, chua me, rau chua me, me đất, chua me đất bò, chua me đất hoa vàng trườn, người đẹp ngủ, chichoda bhaji (tên gọi tại Ấn Độ).^[10]
• Oxalis debilis – Chua me đất hoa đỏ, me đất hường, rau bo chua me.^[10]
• Oxalis decaphylla – Chua me đất hồng mười lá, chua me đất mười lá.
• Oxalis dehradunensis
• Oxalis depressa
• Oxalis dichondrifolia – Chua me đất lá mẫu đơn.
• Oxalis dillenii – Chua me đất vàng phương nam, chua me đất Dillen, chua me vàng Sussex.
• Oxalis drummondii – Chua me đất Drummond, chua me chevron.
• Oxalis ecuadorensis
• Oxalis engleriana
• Oxalis enneaphylla – Chua me đất cỏ scorbut.
• Oxalis exilis – Chua me vàng nhỏ.
• Oxalis flava
• Oxalis florida
• Oxalis fourcadei
• Oxalis frutescens – Chua me bụi.
• Oxalis giftbergensis
• Oxalis glabra – Lá ngón tay.
• Oxalis glauca
• Oxalis goniorhiza
• Oxalis grandis – Chua me vàng lớn, chua me đất vàng lớn.
• Oxalis griffithii
• Oxalis hedysaroides – Dương xỉ lửa.
• Oxalis hirta – Chua me lông.
• Oxalis hygrophila
• Oxalis illinoensis – Chua me đất Illinois.
• Oxalis inaequalis
• Oxalis incarnata – Chua me hồng nhạt.
• Oxalis laciniata
• Oxalis lasiandra – Cỏ ba lá Mexico.
• Oxalis latifolia – Chua me hồng vườn, chua me đất Egger.
• Oxalis laxa – Chua me đất lùn.
• Oxalis livida
• Oxalis luederitzii
• Oxalis luteola
• Oxalis macrantha – Chua me vàng chùm.
• Oxalis macrocarpa
• Oxalis magellanica
• Oxalis magnifica – Chua me đất giọt tuyết.
• Oxalis magnifolia
• Oxalis massoniana
• Oxalis megalorrhiza – Chua me vàng béo.
• Oxalis meisneri
• Oxalis melanosticta
• Oxalis metcalfei
• Oxalis montana – Chua me đất núi, chua me trắng.
• Oxalis monticola
• Oxalis namaquana
• Oxalis natans
• Oxalis nelsonii – Chua me Nelson.
• Oxalis nigrescens
• Oxalis obliquifolia
• Oxalis obtusa
• Oxalis oculifera
• Oxalis oligophylla
• Oxalis oregana – Chua me gỗ đỏ, chua me Oregon.
• Oxalis ortgiesii – Chua me đuôi cá.
• Oxalis palmifrons
• Oxalis pardalis
• Oxalis pennelliana
• Oxalis perennans
• Oxalis peridicaria
• Oxalis pes-caprae – Mao lương Bermuda, chua me đất châu Phi, chua me Bermuda, chua me mao lương, chua me Cape, cỏ Anh, cỏ chua, cỏ chân dê.
• Oxalis pilosa
• Oxalis polyphylla
• Oxalis puberula
• Oxalis purpurea – Chua me đất tía.
• Oxalis rosea – Chua me hồng một năm.
• Oxalis rugeliana – Coamo
• Oxalis schaeferi
• Oxalis spiralis – Chua me xoắn, chua me núi lửa, chua me nhung.
• Oxalis squamata
• Oxalis stricta^[11] – Chua me đất vàng thường, chua me vàng thường, chua me vàng mọc thẳng, cỏ ba lá chanh, chua me đất vàng, cỏ chua, cây chua.
• Oxalis suksdorfii –Chua me đất vàng miền tây.
• Oxalis tenuifolia
• Oxalis texana
• Oxalis tetraphylla – Me đất đỏ, me đất hồng bốn lá, chua me bốn lá, chua me thập tự sắt, cỏ ba lá may mắn. Không là loài bản địa nhưng đã du nhập vào Việt Nam.^[10]
• Oxalis thompsoniae
• Oxalis tomentosa
• Oxalis triangularis – Cỏ ba lá tía, cỏ ba lá giả, cây tình yêu.
• Oxalis trilliifolia – Chua me đất lớn, chua me đất ba lá.
• Oxalis tuberosa – Oca, oka, khoai mỡ New Zealand.
• Oxalis valdiviensis – Chua me vàng Chile.
• Oxalis versicolor – Chua me đất kẹo ba toong.
• Oxalis virgosa
• Oxalis violacea – Chua me đất tím.
• Oxalis zeekoevleyensis

Sử dụng

Thực phẩm

Một vài củ oca (O. tuberosa).

Các củ nhiều bột, mọng nước và ăn được của oca (O. tuberosa) đã được gieo trồng và thu hoạch lâu đời tại Colombia và một số nơi khác ở miền bắc dãy núi Andes ở Nam Mỹ để làm lương thực. Nó cũng được trồng và bán ở New Zealand như là "khoai mỡ New Zealand" (mặc dù nó không phải là củ khoai mỡ thật sự), và các chủng có sẵn hiện nay có củ màu vàng, cam, vàng mơ, hồng, cũng như màu đỏ-cam truyền thống.^[12]

Lá của Oxalis enneaphylla cũng từng được các thủy thủ ăn khi họ đi thuyền vòng quanh Patagonia để làm nguồn vitamin C chống bệnh thiếu vitamin C.

Tại Ấn Độ, lá của Oxalis corniculata cũng được ăn theo mùa, bắt đầu từ tháng 12 hay tháng 1 hàng năm. Người Bodo ở đông bắc Ấn Độ đôi khi nấu món cà ri cá với lá của loài chua me đất này. Lá khô của O. acetosella đôi khi cũng được dùng để pha trà để có hương vị chanh.

Nguồn axit oxalic

Axit oxalic, một độc tố tìm thấy trong nhiều loài chua me đất và các loài thực vật ăn được khác.

Chua me đất bốn lá (O. tetraphylla) được trồng trong chậu.

Oxalis versicolor (chua me kẹo ba toong) trồng tại New Zealand.

Một đặc trưng của các thành viên thuộc chi này là chúng chứa axit oxalic (tên gọi của nó được đặt cho chi này), làm cho lá và hoa có vị chua, làm cho chúng có tác dụng làm tỉnh táo khi nhai.^[13] Với lượng rất lớn, axit oxalic có thể bị coi là hơi có độc, can thiệp vào các chức năng tiêu hóa và thận. Tuy nhiên, axit oxalic cũng có mặt trong các loại thức ăn phổ biến hơn, như rau nhà chùa (Spinacia spp.), bông cải xanh, cải Brussels, bưởi chùm, hành tăm và đại hoàng v.v...^[14] Đồng thuận khoa học nói chung cho rằng rủi ro về độc tính tuyệt đối, ngộ độc thực tế với axit oxalic ở người với chức năng thận bình thường là "rất khó xảy ra".^[15]

Trong khi bất kỳ loài thực vật nào chứa axit oxalic, như Oxalis, là có độc đối với con người ở một liều lượng nhất định,^[16] thì Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ (NIH) lưu ý rằng axit oxalic có trong nhiều loại thực phẩm trong siêu thị và độc tính của nó nói chung có ít hoặc không gây hậu quả gì cho người ăn các loại thực phẩm đó.^[17]

Trong quá khứ, người ta từng chiết các tinh thể calci oxalat để sử dụng trong điều trị một số bệnh, cũng như trong vai trò của một muối gọi là sal acetosella hay "muối chua me" (còn được biết đến như là "muối chanh"). Các đầu rễ củ oca đang phát triển được che phủ bằng chất quét phủ huỳnh quang giàu harmalin và harmin dường như tiêu diệt các loài sâu bọ phá hại.^[18][19] Các loài chua me dường như có khả năng sống tốt trong đất tích tụ nhiều đồng.

Hình ảnh

• 
  Oxalis articulata f. crassipes
• 
  Oxalis corymbosa
• 
  Oxalis articulata subsp. rubra
• 
  Oxalis debilis var. corymbosa
• 
  Oxalis dehradunensis
• 
  Oxalis gigantea
• 
  Oxalis luteola
• 
  Oxalis magnifica
• 
  Oxalis pes-caprae
• 
  Oxalis priceae
• 
  Oxalis purpurea
• 
  Oxalis spiralis vulcanicola

Tham khảo

1. Christenhusz M. J. M.; Byng J. W. (2016). “The number of known plants species in the world and its annual increase”. Phytotaxa. 261 (3): 201–217. doi:10.11646/phytotaxa.261.3.1.
2. ^ Oxalis trong e-flora. Tra cứu ngày 18-5-2020.
3. ^ Oxalis trong Plants of the World Online. Tra cứu ngày 18-5-2020.
4. “Oxalis”. NC State University.
5. S. L. Nielsen, A. M. Simonsen (tháng 9 năm 2011). “Photosynthesis and photoinhibition in two differently coloured varieties of Oxalis triangularis — the effect of anthocyanin content”. Photosynthetica. 49 (3): 346–352. doi:10.1007/s11099-011-0042-y.
6. Mahr, Susan (tháng 3 năm 2009). “Shamrocks, Oxalis spp”. Master Gardener Program University of Wisconsin-Extension. Bản gốc lưu trữ ngày 21 tháng 9 năm 2018. Truy cập ngày 18 tháng 5 năm 2020.
7. Oxalis trong Flora Malesiana. Tra cứu ngày 18-5-2020.
8. USDA Plant Database
9. Guy L. Nesom, 2009. Again: Taxonomy Of Yellow-Flowered Caulescent Oxalis (Oxalidaceae) In Eastern North America. J. Bot. Res. Inst. Texas 3(2): 727 – 738.
10. ^ Loài có tại Việt Nam.
11. Welcome to the PLANTS Database | USDA Plants
12. “Yams grown in New Zealand originate from the South American Andes where they are known as oca”. Bản gốc lưu trữ ngày 15 tháng 4 năm 2016. Truy cập ngày 18 tháng 5 năm 2020.
13. Łuczaj Łukasz, 2008. Archival data on wild food plants used in Poland in 1948. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 4: 4. doi:10.1186/1746-4269-4-4 Toàn văn PDF
14. “Archived copy”. Bản gốc lưu trữ ngày 24 tháng 10 năm 2005. Truy cập ngày 18 tháng 10 năm 2005. "Oxalic Acid Content of Selected Vegetables"
15. Oxalic-Acid Information

    “

    "Sheer toxicity – actual poisoning – from ingested oxalic acid is wildly unlikely. The only foodstuff that contains oxalic acid at concentrations high enough to be an actual toxicity risk is the leaves – not the stalks, which is what one normally eats – of the rhubarb plant. (And you'd need to eat an estimated 11 pounds (5kg) of rhubarb leaves at one sitting for a lethal dose, though you'd be pretty sick with rather less."

    ”

16. Oxalic acid poisoning trên MedlinePlus Encyclopedia.
17. Calcium - Fact Sheet for Health Professionals

    “

    "Other components in food: phytic acid and oxalic acid, found naturally in some plants, bind to calcium and can inhibit its absorption. Foods with high levels of oxalic acid include spinach, collard greens, sweet potatoes, rhubarb, and beans. Among the foods high in phytic acid are fiber-containing whole-grain products and wheat bran, beans, seeds, nuts, and soy isolates. The extent to which these compounds affect calcium absorption varies. Research shows, for example, that eating spinach and milk at the same time reduces absorption of the calcium in milk. In contrast, wheat products (with the exception of wheat bran) do not appear to lower calcium absorption. For people who eat a variety of foods, these interactions probably have little or no nutritional consequence and, furthermore, are accounted for in the overall calcium DRIs, which factor in differences in absorption of calcium in mixed diets"

    ”

18. Bais Harsh Pal; Park Sang-Wook; Stermitz Frank R.; Halligan Kathleen M. & Vivanco Jorge M., 2002. Exudation of fluorescent β-carbolines from Oxalis tuberosa L. roots. Phytochemistry 61(5): 539–543. doi:10.1016/S0031-9422(02)00235-2 Toàn văn PDF
19. Bais Harsh Pal; Vepachedu Ramarao & Vivanco Jorge M., 2003. Root specific elicitation and exudation of fluorescent β-carbolines in transformed root cultures of Oxalis tuberosa. Plant Physiology and Biochemistry 41(4): 345-353. doi:10.1016/S0981-9428(03)00029-9 Toàn văn PDF

Liên kết ngoài

• Tư liệu liên quan tới Oxalis tại Wikimedia Commons
• Dữ liệu liên quan tới Oxalis tại Wikispecies