Ngữ pháp tiếng Ireland

Ngữ pháp tiếng Ireland là tập hợp các quy tắc sử dụng của tiếng Ireland. Về mặt hình thái, tiếng Ireland có một số đặc điểm đặc trưng của ngữ hệ Ấn-Âu. Danh từ được biến cách theo số và cách, và động từ được chia theo ngôi và số. Danh từ chia thành giống đực và giống cái. Các đặc điểm khác của hình thái tiếng Ireland tuy đặc trưng cho nhóm ngôn ngữ Celt hải đảo nhưng lại xa lạ đối với các ngôn ngữ Ấn-Âu khác, ví dụ như giới từ có biến cách hay biến tính phụ âm đầu. Cú pháp tiếng Ireland cũng khác các ngôn ngữ Ấn-Âu khác do sử dụng trật tự từ động-chủ-vị.^[1]

Cú pháp

Tiếng Ireland sử dụng trật tự từ động từ-chủ ngữ-vị ngữ.

Ví dụ: "Anh ta đã đánh tôi" - Bhuail sé hé.

Bhuail	sé	hé
đánh (thì quá khứ)	anh ta (chủ ngữ)	tôi (tân ngữ)

Tiếng Ireland có phân biệt giữa từ liên hệ (an chopail) is và tá (đều là "to be" trong tiếng Anh và không có từ tuơng ứng trong tiếng Việt). Is thể hiện một đặc điểm hay trạng thái cố định, còn tá thể hiện tính nhất thời. Điều này tuơng tự với động từ ser và estar trong tiếng Tây Ban Nha và tiếng Bồ Đào Nha: is và tá lần lượt tuơng đồng với es và está (dạng chia ở ngôi thứ ba, số ít, thức chỉ định của lần lượt ser và estar).

Ví dụ:

• Is fear é: Anh ấy là đàn ông.
• Is duine fuar é: Anh ấy lạnh lùng.
• Is duine maith é: Anh ấy tốt bụng.
• Tá sé fuar: Anh ấy bị lạnh.
• Tá sé ina chodladh: Anh ấy đang ngủ.
• Tá sé go maith: Anh ấy ổn.

Danh từ

Danh từ tiếng Ireland biến tố theo 4 cách là ainmneach (cách chủ ngữ & cách bổ ngữ), gairmeach (cách xưng hô), ginideach (cách sở hữu), tabharthach (cách giới từ). Cách giới từ cũng gọi là tặng cách.

Danh từ tiếng Ireland chia thành giống đực và giống cái. Ở một mức độ nhất định thì giống danh từ có thể xác định qua đuôi từ, ví dụ -án và -ín cho giống đực và -óg cho giống cái. Tiếng Ireland đã từng có giống trung nhưng nay đã mất, chỉ còn gặp ở một vài tên địa lý.

Mạo từ

Mạo từ xác định

Mạo từ	Số ít		Số nhiều
	Giống đực	Giống cái
Cách chủ ngữ	an^T	an^L	na^H
Cách sở hữu	an^L	na^H	na^E
Cách giới từ	an^1	an^2	na^H

Tiếng Ireland có hai mạo từ xác định: an và na. An có thể khiến cho danh từ theo sau bị nhược hóa hoặc mũi hóa. Na cũng có thể gây ra hiện tượng mũi hóa; trường hợp duy nhất mà na có thể nhược hóa là ở dạng số ít cách sở hữu của céad "đầu tiên".

Tên các quốc gia ở cách chủ ngữ thường có mạo từ xác định: An Fhrainc "Pháp", an Bhrasaíl "Brazil", an tSeapáin "Nhật Bản". Các ngoại lệ bao gồm Éire "Ireland", Albain "Scotland" and Sasana "Anh".

Khi hai danh từ xác định hình thành cấu trúc sở hữu cách (X của Y) thì chỉ có danh ngữ nào ở sở hữu cách mới dùng mạo từ xác định. Ví dụ, dùng Áras an Uachtaráin "tư dinh của Tổng thống" chứ không dùng an tÁras an Uachtaráin.

Tiếng Ireland không có mạo từ không xác định.

Tính từ

Tính từ luôn đứng sau danh từ, biến tố theo cách, số và giống của danh từ mà nó bổ nghĩa.

Ví dụ:

• An cailín beag "Cô gái nhỏ" - giống đực, số ít, cách chủ ngữ
• An bhean bhocht "Người đàn bà nghèo" - giống cái, số ít, cách chủ ngữ
• Na buachaillí óga "Những cậu trai trẻ" - giống đực, số nhiều, cách chủ ngữ

Tính từ có hai hình thái là thể cơ bản (bunchéim) và thể so sánh (breischéim). Không có thể so sánh hơn nhất riêng mà khi so sánh hơn nhất người ta bổ nghĩa danh từ bằng một mệnh đề quan hệ với tính từ ở thể so sánh.

Trạng từ

Trạng từ dùng để bổ nghĩa cho động từ, tính từ và trạng từ khác.

Trạng từ có thể được tạo thành bằng cách thêm go vào trước tính từ, hoặc go + h- nếu tính từ bắt đầu bằng nguyên âm, ví dụ như mall (chậm) trở thành go mall, tapaigh (nhanh, vội) trở thành go tapaigh, áirithe (đặc biệt, cụ thể) trở thành go háirithe, vân vân.

Cũng có thể tạo trạng từ bằng cách thêm giới từ vào trước danh từ, ví dụ: ar bith, de ghnáth, faoi dheireadh.

Ngoài ra, còn có các kiểu trạng từ khác không tạo bằng hai cách trên như các trạng từ chỉ thời gian (uaireanta, anois, cheana), chỉ nơi chốn (ann, abhaile, amuigh), chỉ sự nghi vấn (cathain, conas, cá), chỉ sự phủ định (ní, nach, nar), và các trạng từ khác như áfach, chomh maith, ach oiread.

Động từ

Các dạng chia động từ gồm có thì hiện tại (gồm thể thông thường và thể thường xuyên), thì quá khứ (gồm thể thông thường, thể thường xuyên và thể hoàn thành), thì tuơng lai (chỉ có một thể duy nhất). Mỗi dạng này còn được chia theo 4 thức (thức chỉ định, thức mệnh lệnh, thức điều kiện, thức giả định) và 2 giọng (chủ động và bị động).

Đa phần động từ là động từ có quy tắc; các động từ này ở thì hiện tại có dạng ngữ pháp giống nhau ở thể thông thường và thể thường xuyên. Ngoài ra, tiếng Ireland có 11 động từ bất quy tắc, đó là bí (động từ liên hệ, như to be trong tiếng Anh), déan (làm), clois/cluin (nghe), feic (thấy), abair (nói), ith (ăn), téigh (đi), tar (đến), tabhair (cho), faigh (nhận), beir (mang). Trong đó, bí là động từ duy nhất có hai dạng khác nhau cho thể thông thường và thể thường xuyên của thì hiện tại.^[2]

Đại từ

Đại từ nhân xưng

Đại từ nhân xưng tiếng Ireland không biến đổi theo cách, thay vào đó chia ra thành đại từ thường và đại từ nhấn mạnh, trong mỗi loại lại chia thêm thành đại từ đơn độc và đại từ liên kết.

Khác với nhiều ngôn ngữ Ấn-Âu, tiếng Ireland không phân biệt giữa ngôi thứ hai trang trọng và ngôi thứ hai thông tục.

Đại từ nhân xưng tiếng Ireland

Đại từ thường		Số ít		Số nhiều
		Liên kết	Đơn độc	Liên kết	Đơn độc
Ngôi thứ nhất		mé		(muid)	muid, sinn
Ngôi thứ hai		tú	thú	sibh
Ngôi thứ ba	Giống đực	sé	é	siad	iad
	Giống cái	sí	í
Đaị từ nhấn mạnh		Số ít		Số nhiều
		Liên kết	Đơn độc	Liên kết	Đơn độc
Ngôi thứ nhất		mise		muidne, sinne
Ngôi thứ hai		tusa	thusa	sibhse
Ngôi thứ ba	Giống đực	seisean	eisean	siadsan	iadsan
	Giống cái	sise	ise

Đại từ liên kết

Trật tự từ cơ bản của tiếng Ireland là động-chủ-tân (V-S-O). Dạng đại từ liên kết được sử dụng nếu như đối tượng được nhắc tới là chủ ngữ đứng ngay sau động từ.

Đại từ đơn độc

Nếu đối tượng được nhắc đến bằng đại từ không phải là chủ ngữ hoặc là chủ ngữ nhưng không đứng liền với động từ thì phải dùng dạng đại từ đơn độc.

Đại từ nhấn mạnh

Như tên gọi, đại từ nhấn mạnh dùng để nhấn mạnh vào đối tượng được nhắc tới. Ví dụ: mé "tôi" > mise "chính tôi". Ngoài ra, có thể tạo đại từ nhấn mạnh bằng cách thêm féin sau đại từ thường; đại từ tạo theo cách này ngoài có vai trò nhấn mạnh còn có chức năng của đại từ phản thân. Ví dụ: Rinne mé féin é "Tự tôi đã làm cái đó".

Đại từ giới ngữ

Khi đại từ được dùng làm tân ngữ của giới từ thì giới từ và đại từ đó có thể kết hợp thành đại từ giới ngữ. Đại từ giới ngữ cũng có thể thường và thể nhấn mạnh.

Bảng đại từ giới ngữ

Đại từ giới ngữ		Số ít				Số nhiều
		Ngôi thứ nhất	Ngôi thứ hai	Ngôi thứ ba		Ngôi thứ nhất	Ngôi thứ hai	Ngôi thứ ba
				Giống đực	Giống cái
ag "ở, tại"	Thường	agam	agat	aige	aici	againn	agaibh	acu
	Nhấn mạnh	agamsa	agatsa	aigesean	aicise	againne	agaibhse	acusan
ar "trên"	Thường	orm	ort	air	uirthi	orainn	oraibh	orthu
	Nhấn mạnh	ormsa	ortsa	airsean	uirthise	orainne	oraibhse	orthusan
as "ra khỏi"	Thường	asam	asat	as	aisti	asainn	asaibh	astu
	Nhấn mạnh	asamsa	asatsa	as-san	aistise	asainne	asaibhse	astusan
chuig/ chun "hướng về"	Thường	chugam	chugat	chuige	chuici	chugainn	chugaibh	chucu
	Nhấn mạnh	chugamsa	chugatsa	chuigesean	chuicise	chugainne	chugaibhse	chucusan
de "đến từ"	Thường	díom	díot	de	di	dínn	díbh	díobh
	Nhấn mạnh	díomsa	díotsa	desean	dise	dínne	díbhse	díobhsan
do "dành cho"	Thường	dom	duit	dó	di	dúinn	daoibh	dóibh
	Nhấn mạnh	domsa	duitse	dósan	dise	dúinne	daoibhse	dóibhsean
faoi "xung quanh, dưới"	Thường	fúm	fút	faoi	fúithi	fúinn	fúibh	fúthu
	Nhấn mạnh	fúmsa	fútsa	faoisean	fúithise	fúinne	fúibhse	fúthusan
i "trong"	Thường	ionam	ionat	ann	inti	ionainn	ionaibh	iontu
	Nhấn mạnh	ionamsa	ionatsa	annsan	intise	ionainne	ionaibhse	iontusan
idir "giữa"	Thường	—				eadrainn	eadraibh	eatarthu
	Nhấn mạnh					eadrainne	eadraibhse	eatarthusan
le "với"	Thường	liom	leat	leis	léi	linn	libh	leo
	Nhấn mạnh	liomsa	leatsa	leisean	léise	linne	libhse	leosan
ó "kể từ"	Thường	uaim	uait	uaidh	uaithi	uainn	uaibh	uathu
	Nhấn mạnh	uaimse	uaitse	uaidhsean	uaithise	uainne	uaibhse	uathusan
roimh "trước"	Thường	romham	romhat	roimhe	roimpi	romhainn	romhaibh	romhu
	Nhấn mạnh	romhamsa	romhatsa	roimhesean	roimpise	romhainne	romhaibhse	romhusan
thar "qua, vượt qua"	Thường	tharam	tharat	thairis	thairsti	thairainn	tharaibh	tharstu
	Nhấn mạnh	tharamsa	tharatsa	thairisean	thairstise	thairainne	tharaibhse	tharstusan
trí "xuyên qua"	Thường	tríom	tríot	tríd	tríthi	trínn	tríbh	tríothu
	Nhấn mạnh	tríomsa	tríotsa	trídsean	tríthise	trínne	tríbhse	tríothusan
um "vòng qua"	Thường	umam	umat	uime	uimpi	umainn	umaibh	umpu
	Nhấn mạnh	umamsa	umatsa	uimesean	uimpise	umainne	umaibhse	umpusan

Số

Số trong tiếng Ireland

Số	Số đếm			Số thứ tự
	Số đơn độc	Số liên kết
		Cho vật	Cho người
0	náid
1	a haon	(aon)...amháin		céad
2	a dó	dhá	beirt	dara
3	a trí	trí	triúr	tríú
4	a ceathair	ceithre	ceathrar	ceathrú
5	a cúig	cúig	cúigear	cúigiú
6	a sé	sé	seisear	séú
7	a seacht	seacht	seachtar	seachtú
8	a hocht	ocht	ochtar	ochtú
9	a naoi	naoi	naonúr	naoú
10	a deich	deich	deichniúr	deichiú
11	a haon déag	aon...déag	aon...déag	aonú...déag
12	a dó dhéag	dhá...déag	dáréag	dóú...déag
20	fiche	fiche		fichiú
21	fiche a haon	...'s fiche		aonú...'s fiche
22	fiche a dó	dhá ...'s fiche		dóú...'s fiche
30	tríocha	tríocha		tríochadú
40	daichead	daichead		daicheadú
50	caoga	caoga		caogadú
60	seasca	seasca		seascadú
70	seachtó	seachtó		seachtódú
80	ochtó	ochtó		ochtódú
90	nócha	nócha		nóchadú
100	céad	céad		céadú
1000	míle

Tiếng Ireland có ba loại số đếm: số đơn độc, số liên kết chỉ người, số liên kết chỉ vật.

Số đơn độc được dùng trong số học, chỉ giờ hoặc đứng sau danh từ như trong các cụm bus a trí déag "xe buýt số 13" hay seomra a dó "phòng 2".

Số liên kết được dùng để đếm và chia ra hai loại là chỉ người và chỉ vật.

Số liên kết chỉ người cũng có thể được dùng như đại từ thay thế cho danh từ chỉ người, riêng với số một thì dùng từ duine "người", ví dụ như trong câu Tá cúigear páistí agam; tá duine acu breoite. "Tôi có năm đứa con, có một bị ốm."

Ngữ âm

Một đặc tính quan trọng của ngữ âm tiếng Ireland đó là ngoại trừ /h/ thì tất cả phụ âm đều chia thành phụ âm "rộng" (thực chất là phụ âm mạc hóa do có thêm vị trí cấu âm phụ ở ngạc mềm) và phụ âm "hẹp" (thực chất là phụ âm vòm hóa do có thêm vị trí cấu âm phụ ở ngạc cứng).

Bảng phụ âm

		Môi					Đầu lưỡi				Mặt lưỡi		Họng
		Đôi môi		Môi ngạc	Môi răng		Răng	Lợi		Sau lợi	Ngạc cứng	Ngạc mềm
		rộng	hẹp	rộng	rộng	hẹp	rộng	rộng	hẹp	hẹp	hẹp	rộng
Tắc	vô thanh	pˠ	pʲ				t̪ˠ			tʲ	c	k
	hữu thanh	bˠ	bʲ				d̪ˠ			dʲ	ɟ	ɡ
Xát/Tắc-xát	vô thanh				fˠ	fʲ		sˠ		ʃ	ç	x	h
	hữu thanh			w		vʲ					j	ɣ
Mũi		mˠ	mʲ				n̪ˠ		nʲ		ɲ	ŋ
Vỗ								ɾˠ	ɾʲ
Bên							l̪ˠ		lʲ

Có 11 nguyên âm đơn, trong đó nguyên âm schwa /ə/ chỉ có thể ở vị trí không có trọng âm. Có bốn nguyên âm đôi: /iə/, /uə/, /əi/, /əu/.

Bảng nguyên âm đơn

	Trước	Giữa	Sau
Đóng	iː		uː
Gần đóng	ɪ		ʊ
Nửa đóng	eː		oː
Vừa		ə
Nửa mở	ɛ		ɔ
Mở	a		ɑː

Chú thích

1. Encyclopedia of linguistics. Philipp Strazny. New York: Fitzroy Dearborn. 2005. ISBN 0-203-31920-6. OCLC 666922750.
2. “Gramadach na Gaeilge”. www.nualeargais.ie. Bản gốc lưu trữ ngày 5 tháng 6 năm 2014. Truy cập ngày 3 tháng 12 năm 2022.

Liên kết ngoài