Âm lợi

Trong ngữ âm học, âm lợi hay âm chân răng (tiếng Anh: alveolar consonant) là những phụ âm được phát âm bằng cách đặt lưỡi vào ụ ổ răng trên. Phụ âm này có thể được phát âm bằng đầu lưỡi hay bằng phiến lưỡi.

Phụ âm chân răng trong bảng mẫu tự phiên âm quốc tế

Bảng mẫu tự phiên âm quốc tế (IPA) không có ký hiệu riêng dành cho phụ âm chân răng. Thay vì vậy, bảng mẫu tự này có một ký hiệu dành cho mọi vị trí phát âm lưỡi trước không vòm hoá. Muốn phân biệt các phụ âm lưỡi trước với nhau thì có thể dùng dấu phụ chân răng [s͇, t͇, n͇, l͇], nên âm răng là [s̪, t̪, n̪, l̪], và âm sau chân răng là [s̠, t̠, n̠, l̠]. Tuy nhiên, ký hiệu không dấu phụ [s, t, n, l] nhiều khi chỉ âm chân răng thôi.

Bảng này bao gồm các phụ âm chân răng của Bảng mẫu tự phiên âm quốc tế.

IPA	Mô tả	Ví dụ
		Ngôn ngữ	Chính tả	IPA	Nghĩa
	âm mũi chân răng	Việt	nó	[nɔ˧˥]	nó
	âm tắc chân răng vô thanh	Việt	ta	[taː˧]	ta
	âm tắc chân răng hữu thanh	Anh	debt	[dɛt]	nợ
	âm xát chân răng vô thanh	Việt	xa	[saː˧]	xa
	âm xát chân răng hữu thanh	Việt (miền bắc)	da	[zaː˧]	da
	âm tắc xát chân răng vô thanh	Nhật	つなみ (tsunami)	[t͡su͍namʲi]	sóng thần
	âm tắc xát chân răng hữu thanh	Ý	zaino	[ˈd͡zaino]	ba lô
	âm xát cạnh chân răng vô thanh	H'Mông	hli	[ɬi˧]	mặt trăng
	âm xát cạnh chân răng hữu thanh	Zulu	dlala	[ˈɮálà]	chơi
t͡ɬ	âm tắc xát cạnh chân răng vô thanh	Tsez	элIни	[ˈʔe̞t͡ɬni]	mùa đông
d͡ɮ	âm tắc xát cạnh chân răng hữu thanh	Oowekyala
	âm tiếp cận chân răng	Việt (Sài Gòn)	ra	[ɹaː˧]	ra
	âm tiếp cận cạnh chân răng	Việt	là	[laː˨˩]	là
	âm tiếp cận cạnh chân răng vòm mềm hoá	Anh	milk	[mɪɫk]	sữa
	âm vỗ chân răng	Anh (Hoa Kỳ)	better	[bɛɾɚ]	tốt hơn
	âm vỗ cạnh chân răng	Venda		[vuɺa]	mở
	âm rung chân răng	Tây Ban Nha	perro	[pero]	con chó
	âm tống ra chân răng	Gruzia	ტიტა	[tʼitʼa]	hoa tulip
	âm xát tống ra chân răng	Amhara	ጸጋ	[sʼɛɡa]	ơn
	âm xát cạnh tống ra chân răng	Adyghe	плӀы	[pɬ’ə]	bốn
	âm hút vào chân răng hữu thanh	Việt	đa	[ɗaː˧]	cây đa
	âm mút cạnh chân răng	Nama	ǁî	[ǁĩː]	được thảo luận

Sự thiếu âm chân răng

Hai phụ âm chân răng [t, n], cùng với phụ âm vòm mềm [k], là phụ âm phổ biến nhất trong các thứ tiếng của loài con người ta.^[1] Tuy nhiên, có một vài ngôn ngữ không có chúng. Một vài thứ tiếng trên đảo Bougainville và xung quanh Puget Sound — như tiếng Makah — không có âm mũi nên không có [n] (nhưng có [t]). Tiếng Samoa thông thường thiếu cả hai [n, t], nhưng có âm tiếp cận cạnh chân răng [l].^[2] Trong tiếng Hawaii chuẩn thì âm [t] là tha âm vị của /k/ thôi, nhưng hai âm /l, n/ có mặt như vị âm riêng biệt.

Ghi chú và tham khảo

1. Maddieson, Ian; Ferrari Disner, Sandra (1984). Cambridge University Press (biên tập). Patterns of Sounds [Mẫu hình âm] (bằng tiếng Anh).
2. Trong tiếng Samoa thì các âm /n, t/ được phát âm [ŋ, k], ngoại trừ khi phát âm kỹ.

Nguồn tham khảo

• Ladefoged, Peter; Maddieson, Ian (1996). The Sounds of the World's Languages (bằng tiếng Anh). Oxford: Blackwell. ISBN 0-631-19814-8.