Nhóm ngôn ngữ Polynesia

Nhóm ngôn ngữ Polynesia Nhóm ngôn ngữ Đa Đảo
Phân bố địa lý	Polynesia (Đa Đảo)
Phân loại ngôn ngữ học	Nam Đảo Mã Lai-Đa Đảo châu Đại Dương Trung Thái Bình Dương Đông Fiji – Polynesia Nhóm ngôn ngữ Polynesia Nhóm ngôn ngữ Đa Đảo
Tiền ngôn ngữ	Polynesia nguyên thủy
Ngữ ngành con	Tonga Polynesia lõi/hạt nhân
Glottolog:	poly1242[1]
Các ngôn ngữ Trung Thái Bình Dương Màu ôliu là nhóm Polynesia (không có trong hình: tiếng Rapa Nui)

Nhóm ngôn ngữ Polynesia hay nhóm ngôn ngữ Đa Đảo là một nhóm ngôn ngữ có mặt trong vùng địa lý Polynesia cùng một tập hợp đảo nằm ngoài tam giác Polynesia (từ trung nam Micronesia, những đảo nhỏ phía đông quần đảo Solomon, rải rác tại Vanuatu, đến đông Nouvelle-Calédonie). Các học giả xếp nó vào ngữ chi châu Đại Dương trong ngữ hệ Nam Đảo.

Có chừng 40 ngôn ngữ Nam Đảo. Nổi bật nhất trong số này là tiếng Tahiti, tiếng Samoa, tiếng Tonga, tiếng Māori và tiếng Hawaii. Do con người đến định cư ở Polynesia tương đối gần đây và sự đa dạng hóa ngôn ngữ chỉ mới khởi đầu chừng 2.000 năm trước, các ngôn ngữ Polynesia giữ nhiều nét chung. Những ngôn ngữ này có chung nhiều từ cùng gốc, ví dụ: tapu, ariki, motu, kava, và tapa cũng như Hawaiki- quê gốc trong thần thoại một số nền văn hóa Polynesia.

Mọi ngôn ngữ Polynesia đều tương tự nhau, nhất là trong từ vựng. Hệ thống nguyên âm khá ổn định, hầu như luôn là a, e, i, o và u. Sự đối ứng phụ âm thường theo quy tắc. Ví dụ, từ dạng nguyên thủy *Sawaiki, ta có quê hương truyền thuyết người Māori tại New Zealand là Hawaiki; ở quần đảo Cook, âm là h được thay bằng /ʔ/, nên từ cùng gốc là 'Avaiki; ở quần đảo Hawaii, /ʔ/ thế chỗ cho k, nên đảo lớn nhất có tên Hawai'i; ở Samoa, nơi s không bị h thay thế, v được dùng thay cho w, và k trở thành /ʔ/, đảo lớn nhất là Savai'i.^[2]

Ngôn ngữ

Nhóm ngôn ngữ Polynesia chia làm hai, nhánh Tonga và nhánh Polynesia lõi/hạt nhân. Tiếng Tonga và tiếng Niue (có lẽ cả tiếng Niuafoʻou) tạo nên nhánh Tonga; số còn lại nằm trong nhánh Polynesia hạt nhân.^[3]

• Tonga
  • Tonga
  • Niuafoʻou (trên đảo Niuafo'ou, Tonga)
  • Niue
• Polynesia hạt nhân
  • Futuna:
    • Wallis hay Uvea Đông (fakaʻuvea) (đảo Wallis, Wallis và Futuna)
    • Futuna hay Futuna Đông (đảo Futuna, Wallis và Futuna)
    • Pukapuka (Pukapuka, bắc quần đảo Cook)
    • Rennell (đảo Rennell và Bellona, quần đảo Solomon)
    • Tikopia (đảo Tikopia, quần đảo Solomon)
    • Uvea Tây hay Faga Uvea (Ouvéa, Nouvelle-Calédonie)
    • Futuna-Aniwa hay Futuna Tây (Futuna và Aniwa ở Vanuatu)
    • Mele-Fila (đảo Mele, Vanuatu)
    • Emae (đảo Emae, Vanuatu)
    • Anuta (đảo Anuta, Vanuatu)
  • Ellice
    • Samoa
      • Samoa
      • Tokelau
    • Ellice-Outlier
      • Tuvalu
      • Nukuoro (Nukuoro ở Liên bang Micronesia)
      • Kapingamarangi (Kapingamarangi ở Liên bang Micronesia)
      • Nukuria (Nuguria ở đông Papua New Guinea),^[4]
      • Takuu (Takuu ở đông Papua New Guinea)
      • Nukumanu (Nukumanu ở đông Papua New Guinea)
      • Ontong Java (hay Luangiua; Ontong Java, quần đảo Solomon)
      • Sikaiana (Sikaiana, quần đảo Solomon)
      • Pileni (cụm Reef, quần đảo Solomon)
    • Polynesia Đông
      • Rapa Nui (đảo Giáng Sinh)
      • Polynesia Trung-Đông
        • Marquises
          • Marquises–Mangareva
            • Marquises (quần đảo Marquises, Polynésie thuộc Pháp)
            • Mangareva (quần đảo Gambier, Polynésie thuộc Pháp)
          • Hawaii (Hawaii, Hoa Kỳ)
        • Tahiti
          • Tahiti (quần đảo Société, Polynésie thuộc Pháp)
          • Australes (quần đảo Australes, Polynésie thuộc Pháp)
          • Rapa (Rapa Iti, Polynésie thuộc Pháp)
          • Tuamotu (quần đảo Tuamotu, Polynésie thuộc Pháp)
          • Rarotonga hay Māori quần đảo Cook (quần đảo Cook)
          • Rakahanga-Manihiki (Rakahanga và Manihiki, bắc quần đảo Cook)
          • Penrhyn (hay Tongareva; Tongareva, bắc quần đảo Cook)
          • Māori–Moriori
            • Māori (New Zealand)
            • Moriori (quần đảo Chatham, New Zealand) †

Sự đối ứng

Một phần do các ngôn ngữ Polynesia tách nhau ra tương đối gần đây, một từ trong ngôn ngữ này có thể rất giống với từ tương ứng trong các ngôn ngữ kia. Bảng dưới thể hiện điều đó bằng các từ 'trời', 'gió bắc', 'phụ nữ', 'nhà' và 'cha mẹ'.

	Tonga	Niue	Samoa	Sikaiana	Takuu	Rapanui	Tahiti	Rarotonga	Māori	Marquises Bắc	Marquises Nam	Hawaii	Mangareva
trời	/laŋi/	/laŋi/	/laŋi/	/lani/	/ɾani/	/ɾaŋi/	/ɾaʔi/	/ɾaŋi/	/ɾaŋi/	/ʔaki/	/ʔani/	/lani/	/ɾaŋi/
gió bắc	/tokelau/	/tokelau/	/toʔelau/	/tokelau/	/tokoɾau/	/tokeɾau/	/toʔeɾau/	/tokeɾau/	/tokeɾau/	/tokoʔau/	/tokoʔau/	/koʔolau/	/tokeɾau/
phụ nữ	/fefine/	/fifine/	/fafine/	/hahine/	/ffine/		/vahine/	/vaʔine/	/wahine/	/vehine/	/vehine/	/wahine/	/veine/
nhà	/fale/	/fale/	/fale/	/hale/	/faɾe/	/haɾe/	/faɾe/	/ʔaɾe/	/ɸaɾe/	/haʔe/	/haʔe/	/hale/	/faɾe/
cha mẹ	/maːtuʔa/	/motua/	/matua/		/maatua/	/matuʔa/	/metua/	/metua/	/matua/	/motua/	/motua/	/makua/	/matua/

Vài sự đối ứng nhất định có thể dễ dàng được nhận thấy. Ví dụ, /k/, /ɾ/, /t/, và /ŋ/ trong tiếng Māori ứng với /ʔ/, /l/, /k/, và /n/ trong tiếng Hawaii. Như vậy, "đàn ông" là tangata trong tiếng Māori và kanaka trong tiếng Hawaii, roa "dài" tiếng Māori ứng với loa tiếng Hawaii. Câu chào tiếng Hawaii nổi tiếng aloha ứng với aroha, "[sự] yêu mến" trong tiếng Māori.

Nét tương đồng về từ vựng cơ bản cho phép người nói từ những nhóm đảo khác nhau hiểu nhau đến mức ngạc nhiên. Khi một ngôn ngữ cho thấy sự khác biệt lớn về từ vựng, nhiều khả năng là do kỵ húy tên người đã khuất, như trong tiếng Tahiti.

Số đếm

^[5]

Tiếng Việt	Một	Hai	Ba	Bốn	Năm	Sáu	Bảy	Tám	Chín	Mười
Niue	taha	ua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	hiva	hogofolu
Tonga	taha	ua	tolu	fa	nima	ono	fitu	valu	hiva	hongofulu
Samoa	tasi	lua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	iva	sefulu
Tuvalu	tasi	lua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	iva	agafulu
Nanumea	tahi	lua	tolu	fā	lima	ono	fitu	valu	iva	toa
Tokelau	tahi	lua	tolu	fa	lima	ono	fitu	valu	iva	hefulu
Wallis	tahi	lua	tolu	fā	nima	ono	fitu	valu	hiva	hogofulu
Pukapuka	tayi	lua	tolu	wa	lima	ono	witu	valu	iva	laugaulu
Rennell	tahi	ŋgua	toŋgu	hā	ŋgima	ono	hitu	baŋgu	iba	katoa
Pileni	tasi	rua	toru	fā	lima	ono	fitu	valu	iva	kʰaro
Tikopia	tasi	rua	toru	fa	rima	ono	fitu	varu	siva	fuaŋafuru
Anuta	tai	rua	toru	paa	nima	ono	pitu	varu	iva	puangapuru
Uvea Tây	tahi	ƚua	toƚu	fa	lima	tahia-tupu	luaona-tupu	toluona-tupu	faona-tupu	limaona-tupu
Emae	tasi	rua	toru	fa	rima	ono	fitu	βaru	siβa	ŋafuru
Mele	tasi	rua	toru	fa	rima	ono	fitu	βaru	siβa	siŋafuru
Futuna-Aniwa	tasi	rua	toru	fa	rima	ono	fitu	varo	iva	tagafuru
Sikaiana	tahi	lua	tolu	hā	lima	ono	hitu	valo	sivo	sehui
Ontong Java	kahi	lua	kolu	hā	lima	oŋo	hiku	valu	sivo	sehui
Takuu	tasi	lua	toru	fa	rima	ono	fitu	varu	sivo	sinafuru
Kapingamarangi	dahi	lua	dolu	haa	lima	ono	hidu	walu	hiwa	mada
Nukuoro	dahi	ka-lua	ka-dolu	ka-haa	ka-lima	ka-ono	ka-hidu	ka-valu	ka-siva	ka-hulu
Rapa Nui	tahi	rua	toru	ha	rima	ono	hitu	vaʼu	iva	ʼahuru
Tahiti	tahi	piti	toru	maha	pae	ōno	hitu	vaʼu	iva	hōeʼahuru
Penrhyn	tahi	lua	tolu	hā	lima	ono	hitu	valu	iva	tahi-ngahulu
Rarotonga	taʼi	rua	toru	ā	rima	ono	ʼitu	varu	iva	ngaʼuru
Tuamotu	tahi	rua	toru	fā	rima	ono	hitu	varu	iva	rongoʼuru
Maori	tahi	rua	toru	whā	rima	ono	whitu	waru	iwa	tekau
Moriori	tehi	teru	toru	tewha	terima	teono	tewhitu	tewaru	teiwa	meangauru
Mangareva	tahi	rua	toru	ha	rima	ono	hitu	varu	iva	rogouru
Marquises	e tahi	e úa	e toú	e fa	e íma	e ono	e fitu	e vaú	e iva	ónohuú
Hawaii	‘e-kahi	‘e-lua	‘e-kolu	‘e-hā	‘e-lima	‘e-ono	‘e-hiku	‘e-walu	‘e-iwa	‘umi

Tham khảo

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Polynesian”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. Hiroa, Te Rangi (1964). Vikings of the Sunrise. New Zealand: Whitcombe and Tombs Ltd. tr. 69. ISBN 0-313-24522-3. Truy cập ngày 21 tháng 8 năm 2010.
3. Lynch, John; Malcolm Ross; Terry Crowley (2002). The Oceanic languages. Richmond, Surrey: Curzon. ISBN 978-0-7007-1128-4. OCLC 48929366.
4. Marck, Jeff (2000), Topics in Polynesian languages and culture history. Canberra: Pacific Linguistics
5. Source: The Numbers List http://www.zompist.com/numbers.shtml

Đọc thêm

• Edward Tregear (1891). The Maori-Polynesian comparative dictionary. Lyon and Blair. tr. 675. Truy cập ngày 21 tháng 7 năm 2011.
• Edward Tregear (1891). The Maori-Polynesian Comparative Dictionary. Lyon and Blair. Chú thích có tham số trống không rõ: |1= (trợ giúp) at archive.org.

• Edward Tregear (1895). A Paumotuan dictionary with Polynesian comparatives. Whitcombe & Tombs Limited. tr. 76. Truy cập ngày 21 tháng 7 năm 2011.

Tài liệu

• Charpentier, Jean-Michel; François, Alexandre (2015). Atlas Linguistique de Polynésie Française – Linguistic Atlas of Polynésie thuộc Pháp (bằng tiếng Pháp và English). Mouton de Gruyter & Université de la Polynésie Française. ISBN 978-3-11-026035-9.
• Irwin, Geoffrey (1992). The Prehistoric Exploration and Colonisation of the Pacific. Cambridge: Cambridge University Press.
• Krupa V. (1975–1982). Polynesian Languages, Routledge and Kegan Paul
• Lynch, J. (1998). Pacific Languages: an Introduction. University of Hawai'i Press.
• Lynch, John, Malcolm Ross & Terry Crowley (2002). The Oceanic languages. Richmond, Surrey: Curzon Press.
• Marck, Jeff (2000), Topics in Polynesian languages and culture history. Canberra: Pacific Linguistics.