Tên gọi của Hà Nội

Tên gọi của Hà Nội
"Hà Nội" trong Chữ Hán
Tên tiếng Việt
Chữ Quốc ngữ	Hà Nội
Hán-Nôm	河內

Trước khi có tên gọi như hiện nay, Hà Nội đã trải qua nhiều tên gọi khác nhau. Tên gọi "Hà Nội" bắt đầu được dùng làm địa danh ở Việt Nam từ năm Minh Mạng thứ 12 (1831) khi có 1 tỉnh có tên là tỉnh Hà Nội được thành lập ở Bắc Thành. "Hà Nội" viết bằng chữ Hán là "河內", nghĩa là "bao quanh bởi các con sông", tên gọi này phản ánh vị trí địa lý của tỉnh Hà Nội. Tỉnh này nằm giữa hai con sông là sông Nhị ở phía Đông Bắc và sông Thanh Quyết ở phía Tây Nam.^[1][2]

Tỉnh Hà Nội gồm có 4 phủ là Hoài Đức, Thường Tín, Ứng Hoà và Lý Nhân. Toà thành nơi có đặt trị sở của tỉnh Hà Nội, tức tỉnh lị của tỉnh Hà Nội, được gọi là thành Hà Nội theo tên tỉnh. Thành Hà Nội nằm trên địa phận 2 huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuận. Cả 2 huyện Thọ Xương và Vĩnh Thuận đều cùng thuộc phủ Hoài Đức.^[3] Ngày 1 tháng 10 năm 1888, vua Đồng Khánh ký chỉ dụ cắt toàn bộ huyện Thọ Xương và 1 phần huyện Vĩnh Thuận của tỉnh Hà Nội làm nhượng địa cho Pháp để Pháp thành lập thành phố Hà Nội.^[4][5] Trước đó, ngày 19 tháng 7, tổng thống Pháp Marie François Sadi Carnot ký sắc lệnh thành lập thành phố Hà Nội trước khi có sự công nhận của Triều đình Việt Nam.^[4] Năm 1890, phủ Lý Nhân bị tách khỏi tỉnh Hà Nội, đổi thành tỉnh Hà Nam.^[5]

Năm 1896, tỉnh lị của tỉnh Hà Nội được dời ra làng Cầu Đơ thuộc tổng Thanh Oai Thượng, huyện Thanh Oai. Để tránh trùng tên với thành phố Hà Nội, năm 1902, tỉnh Hà Nội được đổi tên thành tỉnh Cầu Đơ theo tên của tỉnh lị. Ngày 6 tháng 12 năm 1904, quan toàn quyền Đông Dương ra nghị định đổi tên tỉnh Cầu Đơ và tỉnh lị của tỉnh này thành "Hà Đông". Tên gọi "Hà Đông" là do quan đốc học tỉnh Cầu Đơ Vũ Phạm Hàm đề xuất, lấy từ một câu nói của Lương Huệ Vương được ghi trong sách Mạnh Tử là "河內凶，則移其民於河東，移其粟於河內" (âm Hán Việt: Hà Nội hung, tắc di kỳ dân ư Hà Đông, di kỳ túc ư Hà Nội), có nghĩa là Hà Nội bị mất mùa thì chuyển dân ở Hà Nội sang Hà Đông, chuyển lương thực ở Hà Đông sang Hà Nội. "Hà Nội" trong câu nói trên của Lương Huệ Vương là chỉ vùng phía Bắc sông Hoàng Hà, còn "Hà Đông" là chỉ vùng phía Đông sông Hoàng Hà, thuộc Tây Nam Bộ tỉnh Sơn Tây của Trung Quốc ngày nay.^[5]

Từ lúc hình thành cho đến nay, Thăng Long – Hà Nội có nhiều tên gọi. Ở đây chia các tên gọi thành hai loại: Chính quy và không chính quy, theo thứ tự thời gian như sau (mời xem chi tiết tại các bài liên quan).

Danh sách

Tên gọi	Chữ Hán Nôm	Ý nghĩa	Người đặt tên	Thời gian	Khoảng thời gian tồn tại	Đơn vị hành chính	Tên nước
Tên chính quy
Long Đỗ	龍肚	Rốn rồng	theo sự tích	866 TCN -	Không rõ	Không rõ	Văn Lang
Tống Bình	宋平	Không rõ	Thời Tùy, Đường	454 - 767	313	Huyện, trị sở	Bắc thuộc lần 3
Đại La	大羅	Cái võng lớn	Cao Biền	767-866 866 -1010	?	Kinh đô	Tĩnh Hải quân Đại Cồ Việt
Thăng Long	昇龍	Rồng bay lên	Lý Thái Tổ	1010 -1397	387	Kinh đô	Đại Cồ Việt Đại Việt
Đông Đô	東都	Kinh đô phía Đông	Hồ Quý Ly [6]	1397 - 1407	10	?	Đại Việt Đại Ngu
Đông Quan	東關	Cánh cửa phía Đông	Nhà Minh	1408 -1427	19	?	Bắc thuộc lần 4
Đông Kinh	東京	Kinh đô phía Đông	Lê Lợi	1427 - 1787	360	Kinh đô	Đại Việt
Bắc Thành	北城	Thành trì phía Bắc	Quang Trung	1787 - 1802	15	?	Nhà Tây Sơn
			Gia Long	1802 - 1805	3	?	Việt Nam
Thăng Long	昇隆[7]	Thịnh vượng lên	Gia Long	1805 - 1831	26	Trấn thành miền Bắc	Việt Nam
Hà Nội	河內	Bên trong sông	Minh Mạng	1831 - 1902	71	Trấn thành miền Bắc, tỉnh lỵ	Việt Nam Đại Nam
			Toàn quyền Đông Dương	1902 - 1945	43	Thủ đô của toàn Đông Dương	Đông Dương thuộc Pháp
			Quốc hội Việt Nam	1945 - 1976	31	Thủ đô	Việt Nam Dân chủ Cộng hòa
			Quốc hội Việt Nam	1976 - nay	?	Thủ đô	Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam
Tên không chính quy
Tràng An	長安	Trường An, Trường Yên, yên bình mãi mãi	Nhà nho Việt Nam	?	?	Kinh đô	?
Phượng Thành	鳳城	Phụng Thành[8]	Nguyễn Giản Thanh	Thế kỷ XVI, đời Lê	?	Kinh đô	?
Long Biên	龍編	Không rõ	Nhà Hán, Ngụy, Nhà Tấn, Nam Bắc triều	Thế kỷ III, IV, V, và VI	?	Trị sở	Giao Châu
Long Thành	龍城	Tên gọi tắt của Kinh thành Thăng Long	?	?	?	Kinh đô	?
Hà Thành	河城	Tên gọi tắt của Thành phố Hà Nội	?	?	?	Thủ đô	?
Thành Hoàng Diệu	城黃耀	Tên gọi theo tên người[9]	Nhân dân Việt Nam	?	?	Kinh thành	?
Kẻ Chợ	仉𢄂	Vùng đất buôn bán phát triển[10]	Nhân dân Việt Nam	?	?	?	?
Thượng Kinh	上京	Đi lên kinh thành[11]	Nhân dân Việt Nam	?	?	?	?

Tham khảo

1. An Chi. Chuyện Đông chuyện Tây, tập 2. Tái bản lần thứ nhất, có sửa chữa. Nhà xuất bản Trẻ. Năm 2006. Trang 88.
2. An Chi. Chuyện Đông chuyện Tây, tập 4. Tái bản lần thứ nhất, có sửa chữa. Nhà xuất bản Trẻ. Năm 2006. Trang 19.
3. An Chi (2006). Chuyện Đông chuyện Tây, Tập 2 (ấn bản thứ 1). Nhà xuất bản Trẻ. tr. 88–89. Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 1 năm 2023. Truy cập ngày 30 tháng 6 năm 2024.
4. ^ “Địa giới Hà Nội thời Pháp xâm lược, tạm chiếm -- 1000 Years Thang Long”. VietnamPlus. 22 tháng 9 năm 2009. Lưu trữ bản gốc ngày 10 tháng 3 năm 2017. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2023.
5. ^ Nguyễn Ngọc Tiến (14 tháng 12 năm 2014). “Tỉnh Hà Nội và thành phố Hà Nội”. Báo Hànộimới. Lưu trữ bản gốc ngày 1 tháng 12 năm 2017. Truy cập ngày 7 tháng 1 năm 2023.
6. Ép Trần Thiếu Đế
7. Vua Gia Long đổi tên chữ Hán của Thăng Long 昇龍 (rồng bay lên) thành Thăng Long 昇隆 mang nghĩa là "thịnh vượng".
8. Thành hình con chim phụng/phượng. Thành Gia Định sau này cũng có biệt danh Phượng thành.
9. Hoàng Diệu là vị quan trấn thủ thành Hà Nội, đã tự vẫn khi thất thủ trước thực dân Pháp.
10. Kẻ Chợ: Vùng đất của những người làm nghề buôn bán.
11. Từ chỉ việc di chuyển từ vùng quê lên kinh thành

Liên kết ngoài

• Những tên gọi của Hà Nội qua các thời kỳ lịch sử, Báo Dân trí
• Tên gọi Hà Nội qua các thời kỳ lịch sử, Báo Lao động