Motorvoertuig

'n Outydse Karl Benz "Velo"-model uit 1894.

'n Motorvoertuig is 'n voertuig wat deur sy eie enjin aangedryf word en gebruik word om mense, diere en goedere te vervoer. Soms word die woorde 'motor', 'motorkar' en 'kar' gebruik as kort vir motorvoertuig. Verskillende tipes motorvoertuie sluit in motorkarre (sedans), busse, vragmotors, motorfietse en bakkies.

Motorvoertuie word gewoonlik in 'n motorhuis of onder 'n motorafdak geberg as dit nie gebruik word nie. Brandstof word by 'n vulstasie (met behulp van brandstofpompe) ingegooi. As 'n motorvoertuig breek of versien moet word, word dit na 'n motorhawe geneem waar 'n motorwerktuigkundige daaraan kan werk.

Die binnebrandenjin word hoofsaaklik vir aandrywing gebruik. Alternatiewe aandrywingsmetodes sluit in: Stoomenjins, elektriese motors en hibriede aandrywing.

Stoommotor

Skaars het James Watt sy stoommasjien ontwikkel, of die Paryse militêre ingenieur Cugnot het op die gedagte gekom om so 'n masjien op wiele te plaas. Sy driewiel-stoommotor, wat hy in 1769 – 1770 ontwerp het, sou kanonne trek. Die uitvinder het dan ook daarin geslaag om met sy rytuig van Parys na Vincennes te ry, met 'n gemiddelde snelheid van 3 km/h. 'n Botsing teen 'n muur het egter die motor – en die uitvinder se drome – vernietig.

'n Stoommotor met “bene”

Aan die begin van die 19de eeu het talle uitvinders geworstel met die probleem: hoe moet 'n motor voortbeweeg word? Daar is gemeen dat die aandrywingswiele sonder twyfel sou ingee. Hierdie veronderstelling was glad nie so vergesog as wat dit vandag vir ons klink nie. Nie alleen het die wiele slegs gladde ysterhoepels gehad nie, maar die strate en paaie was in 'n haglike toestand en net in uitsonderlike gevalle geplavei.

So het die idee ontstaan dat 'n stoommotor deur 'n soort kruk vorentoe gestoot moet word, terwyl die wiele net die voertuig stut. Die stoomwa is in 1824 ontwerp en het werklik beweeg, al was dit nie juis vinniger as wat 'n mens kan stap nie. Daar is gou opgemerk dat die “bene” oortollig was, maar voordat 'n “motorwaardige” wiel gevind is, moes nog baie navorsing gedoen word.

Stoomkoets

Nadat Richard Trevithick 'n stoommotor gebou het waarmee hy in 1801 deur Londen se strate gery en wat hy in 1802 gepatenteer het, is veral in Engeland 'n groot klomp stoomaangedrewe voertuie ontwikkel. Die voertuig van Goldworthy Gurney, waaraan hy in 1823 begin bou het, het groot sensasie veroorsaak.

In 1827 het hy 'n groot stoommotor ontwerp wat soos 'n landkoets gelyk het. Die stoomketel was agter en die eintlike stoomenjin onder die motor se raamwerk. Hierdie seswiel-voertuig het 20km/h gehaal – wat nogal taamlik vinnig was vir daardie dae. Gurney se stoommotor is in 1831 deur sir Charles Dance oorgeneem, en is gebruik om passasiers tussen Gloucester en Cheltenham, 'n afstand van 15 km, te vervoer.

Elke voertuig kon tot twintig passasiers teen 'n snelheid van sowat 15 km/h vervoer. Hierdie lompe voertuie kon egter nie met die trem meeding nie, en talle pogings is aangewend om die voertuig betroubaar en minder lomp te maak.

Eerste voertuig met ŉ verbrandingskrag-enjin

“My uitvinding berus daarop dat liggas met atmosferiese lug vermeng en deur elektrisiteit ontsteek kan word; deur die verhitting en groot uitsetting van die gasmengsel word dryfkrag opgewek..” Met hierdie woorde het Etienne Lenoir in 1860 die patentering van sy gasmasjien gevra. Sedert die begin van die 19de eeu is talryke aansoeke van hierdie aard gedoen, maar Lenoir se masjien was die enigste bruikbare uitvindsel. In 1863 het hy sy gasenjin in 'n voertuig ingebou, waarmee hy in die anderhalf uur die 18 km tussen Parys en Joinville afgelê het. Die motor was egter te stadig en dit het soveel gas verbruik dat die brandstof baie gou gedaan was.

Petrolmotor

Min mense ken die naam van die man wat die eerste motor met 'n petrolenjin gebou het. Hy was die meganikus Siegfried Marcus. In 1864 het hy 'n klein enjin in 'n houtwaentjie ingebou; in 1870 het hy die eerste proefrit in 'n groter motor onderneem en in 1873 het hy sy motor op die wêreldtentoonstelling in Wenen vertoon. In 1875 het hy 'n verbeterde voertuig, wat reeds baie van die kenmerke van die moderne motor gehad het, ontwikkel. Dit staan vandag nog in die Tegniese Museum in Wene.

Die laaste stoommotor

Eers omstreeks 1900 het dit duidelik geword in watter rigting die verdere ontwikkeling van die motor lê. Tot in daardie stadium het talle uitvinders nog probeer om die stoommotor te vervolmaak. 'n Fransman, Léon Serpollet, het 'n nuwe soort stoomketel ontwerp wat stoom teen 'n konstante hoë druk ontwikkel het. Die brandstof was egter nie meer steenkool nie, maar petroleum.

By die eerste internasionale wedren vir perdlose waens, wat in 1894 tussen Parys en Rouen gebou is, het die stoommotor en koets wat hieronder afgebeeld is, eerste by die wenpaal aangekom. Albei eerste pryse is egter aan bestuurders van petrolmotors toegeken, omdat nie net die snelheid nie, maar ook die hanteerbaarheid en ander eienskappe beoordeel is.

Kort daarna het die ontwerpers van hierdie stoommotor, Albert de Dion en Georges-Thadée Bouton, oorgeslaan na petrolmotors en in 1897 het hulle die eerste werklik bruikbare motorwiel gemaak.

Die patentmotor van Karl Benz

In 1885 het Karl Benz 'n ligte driewielwa gebou waarin hy 'n petrolenjin wat hy self ontwikkel het, ingebou het. Die eerste proefritte het begin 1886 plaasgevind en in Januarie 1886 is die motor gepatenteer. Die vierslagmotor het 0,5 kW ontwikkel, wat die voertuig met 'n snelheid van 15 km/h aangedryf het. Karl Benz het sy eerste vierwielmotor in die lente van 1891 gebou.

Die motorkoets van Gottlieb Daimler

Gelyktydig met Benz, maar sonder om van sy bestaan te weet, het Gottlieb Daimler 'n enjin ontwikkel wat hy in 1885 op 'n houtfiets gemonteer het - die eerste motorfiets. Daarna het hy 'n vierwielmotor ontwerp wat nog baie soos 'n koets gelyk het. Met die ontwerp van die “Mercedes" in 1900 is 'n voertuig geskep wat 'n toonaangewende rol in die verdere ontwikkeling van die motor gespeel het.

Die elektriese motor

Reeds in 1838 het 'n boot aangedryf deur 'n elektriese motor op die Newarivier by Sint Petersburg in Rusland gevaar, maar die soort motor is eers 50 jaar later in voertuie gebruik. In teenstelling met die elektriese lokomotiewe wat in dieselfde tyd ontwikkel het, moes die elektriese motor 'n bron van krag in homself hê: groot batterye, wat gereeld gelaai moes word.

'n Tyd lank was die motor met elektriese enjin gewild, maar dit is spoedig heeltemal deur die petrolenjin verdring. Omdat die moderne stede egter met 'n al groter wordende gevaar van uitlaatgasse te kampe het, word vandag opnuut probeer om bruikbare en ekonomiese elektriese motorvoertuie te ontwikkel. Elektriese spoorlose trems word steeds vandag nog in baie stede gebruik.

Motors met opblaasbare rubberbande

Opblaasbare bande, wat aan die begin hoofsaaklik vir fietse gebruik is, is reeds in 1845 gepatenteer. Dit is in 1895 vir die eerste keer deur Michelin vir 'n motor gebruik in die motorwedren tussen Parys en Bordeaux. Daar is gou besef dat opblaasbare bande uiters geskik vir motorvoertuie is.

'n Moderne motor van 1898

Die petrolmotor van 1898 het reeds verbasend modern gelyk. Met 'n enjin van 12 kW kon dit 60 km/h haal. Hoewel dit baie duur was, was die vraag daarna so groot dat bestellings in die reël eers na nege maande gelewer kon word. (Destyds was daar natuurlik nog geen massaproduksie op 'n lopende monteerband nie.) In daardie dae het die motorfabrikante gewoonlik net die onderstel (enjin, verkoeler, dryfwerk, vering en wiele) verskaf. Die koper moes verdere dele deur 'n ander firma laat monteer en van 'n bakwerk voorsien. Dit was nie goedkoop nie, maar het die voordeel gehad dat elke motor volgens die eienaar se spesifikasies sou wees. Slegs 'n opgeleide tegnikus was in staat om die talle bedryfsfoute te herstel.

Motor met bakwerk.

Die eerste motor met 'n toe bakwerk is in 1899 deur Renault gebou. Die bestuurder en die insittendes is daardeur teen wind, reën en stof beskerm. Tog is die oop bakwerk tot in die twintigerjare van die vorige eeu bo die toe bakwerk verkies. Om hulself te beskerm, het die mense leerjasse met pelsvoering gedra en die kop en gesig met 'n hoofbedekking, motorbril en serp bedek. Een ding was egter seker: die motor het gekom om te bly.

Die eerste motor in Suid-Afrika

"Nee dankie," het president Paul Kruger geprotesteer toe die eienaar van die eerste motor in Suid-Afrika hom vra of hy nie 'n entjie wil saamry nie. "Netnou blaf 'n hond en dan skrik die ding en gooi my af! Hulle moet hom eers verbeter voordat ek daarin sal ry."

Hierdie eerste motortjie, 'n Benz van 1,12 kW, het op 22 Desember 1896 in Pretoria aangekom. Dit is uit Duitsland ingevoer deur J. P. Hess en A. E. Reno, beide Pretorianers. Soos te verstane, was daar natuurlik 'n hewige gespottery met hierdie nuwerwetsigheid. Maar pres. Kruger het die belangrikheid van die invoer van die eerste motor in Suid-Afrika besef en die twee menere vereer met 'n goue medalje wat hy spesiaal laat munt het.

Eerste motorwetgewing

In 1897 is die motor aan mnr. Albert H. (Koffie) Jacobs verkoop. Dit het aanleiding gegee tot Suid-Afrika se eerste motorwetgewing. Die Johannesburgse stadsraad het 'n ordonnansie uitgevaardig waarvolgens die motor toegang tot die pad verbied is. Jacobs het hom egter min daaraan gesteur en rustig voortgery. Die motor is later in 'n brand verwoes.

Daar is maar min motors ingevoer in die eerste paar jaar na die eerste een. Die paaie was nie geskik vir die eerste lendelam motortjies nie. Daar was ook nie petrolpompe of motorhawens in die binneland beskikbaar nie. Mettertyd het die bedryf egter ontwikkel tot die ekonomiese reus van vandag.