Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Salvador Dalí | |
---|---|
Fotografía de Salvador Dalí en 1965. | |
Información personal | |
Calendata de naixencia | 11 de mayo de 1904 |
Puesto de naixencia | Figueres (Alto Empordán) |
Calendata de muerte | 23 de chinero de 1989 |
Puesto de muerte | Figueres (Alto Empordán) |
Enterreco | Teatro-Museo Dalí |
Alma Máter | Real Academia de Bellas Artes de San Fernando |
Ocupación | Pintor, escultor, disenyador, escritor y director cinematografico |
Conchuche | Gala Dalí (1932-1982) |
Pachina web | www.Salvador-Dalí (Fundación Gala-Salvador Dalí) |
Sinyal |
Salvador Felipe Jacinto Dalí i Domènech (mas conoixito como Salvador Dalí u simplament Dalí), primer marqués de Púbol, naixito de Figueres (Alto Empordán) l'11 de mayo de 1904 y muerto tamién en a ciudat de Figueres o 23 de chinero de 1989, estió un pintor, escultor, disenyador, escritor y director cinematografico catalán, encara que a suya prencipal faceta artistica y por a cual ye por un regular conoixito estió a Pintura. A suya obra artistica fa parte d'o estilo artistico clamato Surrealismo, encara que tamién fació obras que pueden adscribir-se a o Dadaísmo y a o Cubismo. Ye considerato como uno d'os prencipals artistas pictoricos d'o sieglo XX.
Dalí ye conoixito tamién por a suya participación en a cinta Un chien andalou de l'anyo 1929, dirichida por l'aragonés Luis Buñuel con qui fació o guión de conchuntas, una cinta que ye considerata como uno d'os prencipals eixemplos d'o Surrealismo en o Cine. Artista polifacetico, treballó dende o disenyo de choyas dica o disenyo de vestuario u a escenografía de bellas cintas, en pasando por atras artes como a fotografía u a escultura.
Salvador Dalí naxió o día 11 de mayo de 1904 en a carrera Monturiol d'a ciudat catalana de Figueres,[1] a capital d'a comarca de l'Alto Empordán, en a provincia de Chirona, estando o segundo fillo d'a suya familia en portar o mesmo nombre de baptismo (o suyo chirmán homonimo heba muerto tres anyadas antes por causa d'una meninchitis).[2] Salvador yera fillo de Salvador Dalí i Cusí, o notario d'a ciudat de Figueres[3][4] que yera natural de l'amanata localidat de Cadaqués, y de Felipa Domènech Ferres. Su pai teneba una personalidat estricta, y as suyas actituz yeran suavizatas por a mai, que ye fácil que fuese a impulsora d'o instinto artistico d'o choven Salvador.[5]
Cuan Salvador teneba 5 anyadas, sus pais lo portoron t'a tumba d'o suyo chirmán y li dicioron que yera a suya reencarnación,[6] cosa que pareix que Salvador creyó siempre,[7] en dicindo que iste yera un feito important, porque asinas heba conoixito a muerte antes d'a vida.
Fació os suyos primers estudios en un instituto de Figueres, a on colaboró en a revista escolar, y recibió clases de Pintura. En 1916 descubrió a Pintura Moderna en una vesita de vacacions a Cadaqués, con a familia de Ramon Pichot, un artista local que feba a sobén viaches enta París y conoixeba asinas as tendencias artisticas d'o momento,[3] en una ciudat que en ixas envueltas yera uno d'os centros artisticos d'o mundo y a on se reuniban as vanguardias artisticas. Salvador Dalí fació a primera exposición publica d'a suya obra en 1919, en o Teatro Municipal de Figueres, a suya ciudat natal.
En 1921, cuan Salvador Dalí teneba 17 anyadas, morió a suya mai y o suyo pai tornó a casar-se, ista vegata con a chirmana d'a suya primera muller, cosa que no li cuacó a un Salvador Dalí ya adolescent.[3]
En 1922 Dalí marchó enta Madrit ta estudiar-ie en a Residencia de estudiantes[3] matriculando-se en a Real Academia de Bellas Artes de San Fernando. En ixas envueltas o choven Dalí ya se feba notar por as suyas excentricitaz; portaba o pelo largo y cameretas y vestiba con abrigo, medias y pantalons seguntes a moda d'o sieglo XIX. Sindembargo, Dalí estió capable de cautivar l'atención d'os suyos companyers estudiants meyant a suya obra pictorica, en a cual en ixas envueltas ya feba experimentacions con o cubismo. Cal parar cuenta de que en istas suyas primeras obras cubistas, ye fácil que Dalí no entenese prou bien as caracteristicas d'ixe movimiento artistico, mas que mas en estar a suya sola fuent d'información sobre o cubismo la que li plegaba a traviés de bels articlos de revistas, a la que cal adhibir un catalogo que li heba dato Pichot, porque en ixas envueltas no i heba garra pintor cubista en a ciudat de Madrit.
Dalí experimentó tamién con o dadaísmo, un movimiento artistico que amostró influencias en a suya obra mientres tota a suya vida. En a Reyal Academia d'Artes Polidas de Sant Ferrando de Madrit conoixió a o poeta andaluz Federico García Lorca, con qui inició una larga "amistat", mesmo que tamién a o director cinematografico aragonés Luis Buñuel u a d'atras personalidaz d'ixe inte, como Rafael Alberti u José Moreno Villa.
En 1924 un Salvador Dalí que encara yera un desconoixito ilustró o suyo primer libro, Les bruixes de Llers (As bruixas de Llers), d'o suyo amigo o poeta empordanés Carles Fages de Climent, con qui tornaría a colaborar-ne en a obra Balada del sabater d'Ordis (1954) y en l'auca El triomf i el rodolí de la Gala i en Dalí (1961).
Dalí fue expulsato de l'Academia l'anyo 1926, poco antis d'os examens finals, dimpués d'afirmar que dengún en l'Acadèmia no yera prou competent ta examinar-lo.[8] Ixa mesma anyada fació o suyo primer viache enta París, a on conoixió a Pablo Picasso, a qui o choven Dalí reverenciaba; Picasso ya heba escuitato bellos comentarios favorables sobre Dalí feitos por Joan Miró. Dalí realizó un gran numero d'obras con una intensa influencia de Picasso y de Miró mientres as siguients anyadas, mesmo que desembolicaba o suyo propio estilo artistico.
A tamas d'ixo, bellas tendencias en a obra de Dalí que continoron mientres tota a suya vida ya yeran prou evidents mientres os anyos 1920. Dalí encorporó influencias de toz os estilos artisticos que podeba trobar y produció obras que abracaban dende o clasicismo mas academico dica as vanguardias mas punteras,[9] de vegatas en obras deseparatas y de vegatas en d'atras de combinatas. As exposicions d'as suyas obras en Barcelona atrayoron muito a la critica, que combinaba as suyas alabanzas con as muestras de perplexitat.
Antiparte, Dalí se dixó creixer un extravagant mostaixa, que se convertió en un icono de si mesmo, influito por a mostaixa d'o pintor espanyol d'o sieglo XVII Diego Velázquez.
Dalí colaboró con o director aragonés Luis Buñuel en a realización d'a cinta Un chien andalou, que s'estrenó en a ciudat de París l'anyo 1929, estando ista cinta uno d'os maximos exponents d'o surrealismo cinematografico. Ixa mesma anyada visitoron a Dalí en o pueblo de Cadaqués una serie de personaches claus en o surrealismo, incluyindo-ie a o poeta Paul Éluard y a la suya muller Gala Éluard, a qui sedució (u vice-versa) o choven pintor catalán convertindo-la en a suya musa y companyera ta cutio.
Dalí se convertió en un punto de referencia d'o movimiento surrealista. Feba servir mas a fixación d'imáchens presas d'os suenyos, seguntes André Breton, "...abusando-ne y fendo periglar a credibilitat d'o Surrealismo...". Inventó o que él mesmo en deciba "metodo paranoico-critico", una mezcla entre a tecnica d'observación de Leonardo Da Vinci meyant a cual observando una paret se podeba veyer como en naixeban formas y tecnicas de frottage; fruito d'ista tecnica son as obras en as cuals se i puet veyer dos imáchens en un sola configuración. Lluís Racionero diz que "en os cuadros d'a epoca 1928-34 o paisache y a luz de l'Empordán tienen una importancia decisiva. (...) Si o surrealismo de Dalí supera a o de Tanguy u de Chirico ye chustament porque istos han de buscar as imáchens aintro d'éls mesmos, mientres que Dalí las teneba a la vista: nomás li caleba combinar-las de traza paranoico-critica (...) él mesmo reconoix os efectos d'o país en a suya dedicatoria en un libro de poemes d'o suyo amigo Carles Fages de Climent: "Yo soi divinament barrenau, nuevo Prometeu de Port Lligat".[10]
En 1936 Breton forachitó a Dalí d'o suyo cerclo surrealista por as suyas tendencias faixistas, convertindo-se en l'artista empordanés un d'os poquez intelectuals que donoron soporte a Francisco Franco en puyar iste dictador a o poder mientres a Guerra Civil Espanyola. En 1940, debito a la Segunda Guerra Mundial, Dalí se traslladó enta os Estaus Unius con Gala, restando-ie dica 1948, una epoca que gosa considerar-se com una d'as mas fructiferas d'a suya vida y a on publicó a suya autobiografia The Secret Life of Salvador Dalí.
En 1949 Dalí tornó en Catalunya con l'alcuerdo d'o Gubierno de de Francisco Franco, qui emplegó iste escaicimiento como arma de propaganda politica, feito que recibió muitas criticas de cuantos intelectuals y progresistas.[11] En 1959 André Breton fació un homenache enta os 40 anyos d'o naiximiento d'o surrealismo por meyo d'a celebración d'a exposición Homage to Surrealism, a on se i podeban trobar obras de Dalí, Joan Miró, Enrique Tábara y Eugenio Granell.
A partir d'os anyos 1960 Dalí no nomás feba servir como meyo d'expresión artistica a pintura so que tamién emplegaba a holografia, de tl traza que Andy Warhol lo consideraba una fuent d'inspiración t'o Pop art.[12] En 1960 principió os uyos treballos ta realizar una seu permanent t'a suya obra, con a realización d'o Teatro-Museu Dalí de Figueres, fendo-se a debantadera d'iste museu l'anyo 1974.
En estar tamién intresato en a decoración y en a imachen, l'anyo 1969 fació o logotipo t'a empresa Chupa Chups, mesmo que a decoración d'o Teatro Reyal de Madrit mientres a retransmisión televisiva d'o Festival d'Eurovisión d'ixa anyada.
L'anyo 1981 li concedioron a Medalla d'Oro d'a Cheneralidat de Catalunya, y en 1982 o rei Chuan Carlos I d'Espanya lo nombró marqués de Púbol.[13]
En morir Gala, a suya parella, o 10 de chunio de 1982, prencipió a decadencia de Dalí, qui dende alavez prencipió a trobar-se mal de salut y se retiró a vivir dende a casa de Portlligat de Cadaqués a o castiello de Púbol, una fortificació que o mesmo Dalí heba regalato a Gala. Un incendio en a suya cambra l'anyo 1984 facó que se trasladase a unas cambras en Torre Galatea, un edificio anexo a o Teatro-Museu, a on vivió en estato de cuasi reclusión dica la suya muerte o 23 de chinero de 1989. A suya zaguer aparición publica estió mientres o concierto ta piano y harpa, interpretato por Carles Coll y Abigail Prat, en o cual s'estrenó a obra Música per Galalina de Jordi Codina.
S'ha denunciato que bel uns d'os suyos "cuidadors" obligoron a Dalí a sinyar cuadros en blanco se vendioron dimpués d'a suya muerte como si fuesen orichinals.[14] Istos rumors facioron que o mercato de l'arte esdeveniese esceptico respective d'as obras atribuita a Dalí mientres as zagueras anyadas d'a suya vida.
En noviembre de 1988, Dalí ingresó por un ataque cardiaco, y o 5 d'aviento de 1988 lo vesitó o rei Chuan Carlos I, qui li confesó que siempre heba estato un admirador fiel d'a suya obra.[15]
O 23 de chinero de 1989, mientres escuitaba o suyo disco preferito ("Tristán y Isolda", de Wagner), Dalí morió d'una aturata cardio-respiratòria en l'Hespital de Figueres, con una edat de 84 anyadas, y zarrando o cerclo l'apedacoron (encara que teneba una tumba prevista a o canto d'a suya esposa Gala en Púbol) en a cripta de Figueres ("respectando" a suya zaguera voluntat comunicata de palabra momentos antir de morir a qui alavez yera alcalde de Figueres, Marià Lorca), que se troba en a suya casa-museu. A uya cripta se troba a l'atro canto d'a ilesia de Sant Per, a on l'heban baptizato, heba recibito a suya primera comunión y a on descansa dnde alavez, poquez metros dillá d'a suya casa natal.[16]
O mesmo Dalí cedió a mayor parte d'a suya obra a o Gubierno d'Espanya. A Fundación Gala-Salvador Dalí ye actualment encargata d'a chestión d'o suyo legato.[17]
Dalí describió un extenso y personal universo simbolico en a suya obra. Els rellotges tous (nombre popular con o que se conoix a suya obra La persistència de la memòria, que heba amaneixito en 1931) fue interpretata como una referencia a la teoría d'a relatividat d'Einstein y se creyó supuestament dimpués d'observar bellos sinyalins de queso de Camembert que se trobaban exposatos a o sol en un día caloroso d'o mes d'agosto.[18]
Un atro d'os suyos simbolos recurrents ye l'elefant, que amanixió por primera vegata en a suya obra Somni causat pel vol d'una vespa sobre una magrana un segon abans de despertar (1944). Os elefants dalinians, inspiratos por l'obelisco de Roma de Gian Lorenzo Bernini, gosan amanixer con "pates luengas, cuasi invisibles de deseyo"[19], y portant obeliscos dencima d'o suyo lomo. De conchunto con istas delicatas extremidaz, os obeliscos, en os cuals bel uns dicen que se i troba un simbolo falico, crean un sentito pantasmal d'irrealidat. "L'elefant ye una distorsión en o espacio", explica Dalí en Dali i el surrealisme, de Dawn Ades, "con unas aguzatas patas que contrastan con a ideya d'ingravideza, definita sin a menor preocupación estetica. Soi creyando una cosa que m'inspira una profunda emoción y con a cual prebo de pintar honestament."
Un atro d'os suyos simbolos recurrents ye o uevo. Enlaza con os conceptos de vida pre-natal intrauterina, y de vegatas se refereixe a un simbolo d'esperanza y d'aimor,[20] y asinas s'interpreta en a suya Metamorfosi de Narcís. Tamiem recurrió a imáchens d'animals mientres toda a suya obra: fornigas como simbolo de muerte, de corrupción, y d'un intenso deseyo sexual; o caracol como cabeza humana (heba visto un caracol dencima d'una bicicleta en o chardín de Sigmund Freud cuan l'heba vesitato; y os langostos como un simbolo de decadencia y terror.[20]
A suya pintura se caracteriza por a meticulosidat en o debuixo, una minuciosidat cuasi fotografica en o tractamiento d'os detalles, l'emplego de colors brillants y luminosas y a representación d'obchectos cuotidians y imáchens, en formas compositivas insospeitadas y sorprendents.
Dalí produció alto u baixo 1.500 pinturas mientres a suya carrera,[21] amás de decenas d'ilustracions ta libros, litografías, disenyos escenograficos, vestitos, y una inchent cantitat de debuixos, esculturas y prochectos paralelos en fotografía y cine. Tamién, animato per o suyo amigo Federico García Lorca, Dalí prebó a creyación literaria en una «novela pura»: en a suya unica obra literaria, Dalí describe en parolas vistosas as intrigas y enredos d'una colla d'aristocratas excentricos i frivolos que, con o suyo luxoso y sofisticato estilo de vida, representan a decadencia d'os anyos 1930.
A suya obra ye prou conoixita arrdol d'o mundo y muita se'n troba en o Teatro-Museu Gala Salvador Dalí de Figueres. Bel uns d'os suyos cuadros son:
Dalí, mientres a suya vida y obra, mantenió una extensa y intensa relacióc con o mundo polimorfico d'a moda. En o suyo permanent deseyo de materializar a ilimitada capacidat inventiva que el singularizaba exploró os mas heterochenios rechistros creyativos arredol de tot o relacionato con a moda, dixando en cadaguno d'éls o suyo peculiar estilo y marca de fabrica. Entre os inventos dalinianos en l'ambito d'o que poderbamos denominar como "a moda virtual"—ya que os suyos disenyos en forma d'escritos y debuixos no s'han realizato—cal citar:
Pero Dalí no se limitó nomás que a imachinar posibles disenyos de moda "virtuals", so que tamién colaboró en disenyos "reals" como:
En o marco d'a suya novela Hidden faces concebió una casa de modas t'autos de linias aerodinamicas: vestitos muit formals de tarde con cuellos baixos, enormes, vestitos de nueit elegantismos con enormes escotes que feban resaltar os suyos radiadors, y llargues colas de seda t'as veladas de Gala.
A ideolochía de Salvador Dalí desembolicó un papel muit relevant en os suyos fundamentos artisticos. Dimpués se l'acusó de refirmar ideolochicament o franquismo.[22] André Breton, o "papa" d'o surrealismo, se distinguió por os suyos esfuerzos ta deseparar o nombre de Dalí d'a colla surrealista. Tan y mientres, iste enfrentamiento obedeixeba a motivos mas complexos. En cualsiquier caso, Dalí mai no estió antisemita com se deduce d'a suya amistosa relación con o famoso arquitecto y disenyador Paul László, qui yera chodigo. Manifestó una profunda admiració respective de Sigmund Freud, a qui conoixió personalment, y respective d'Albert Einstein, seguntes os suyos escritos. Sobre a personalidat de Dalí, George Orwell deciba en un asayo que:
En a suya choventut l'artista estió relacionato con l'anarquismo y o comunismo. En os suyos escritos gosan trobar-se afirmacions politicas, fácil que mas dirichitas a impresionar a o publico por o suyo radicalismo que basatas en una inspiración funda, que indican bella vinculación con l'activismo politico d'o dadaísmo. Con os anyos, as suyas adhesions politicas cambeoron, mas que mas a mida que o surrealismo s'identificaba con o liderazgo d'André Breton, d'orientación trotskista. Cuantas vegatas, Breton pidió explicacions a Dalí por as suyas relacions politicas. En cualsiqier caso, ya en 1970 Dalí se declaró[24] como un "anarco-monarquico", dando piet asinas a cuantismas especulacions sobre ista orientación política suya.
En prencipiar a Guerra civil espanyola, Dalí fuchió d'o enfrentamiento y refusó de manifestar o suyo refirme a denguno d'os dos bandos. Igualment, en rematar a Segunda Guerra Mundial, Dalí fue criticato per George Orwell, qui l'acusó d'"escapar como una rata cuan Francia yera en periglo", dimpués d'haber-ie vivito y prosperato mientres muitas anyadas:
Dimpués de retornar en Catalunya en rematar a guerra, Dalí s'amanço a o rechimen politico franquista. bellas d'as declaracions de Dalí se facioron servir como refirme d'a dictadura; asinas, felicitó a Franco por as suyas accions dirichitas a "limpiar Espanya de fuerzas destructivas".[26] Dalí mesmo ninvió telegramas a Franco, en elochiando la pena de muerte con que o dictador heba condenato a qui calificaba como "criminals de guerra", y conoixió en persona a Franco[27] en pintar un retrato d'a nieta d'o dictador. Ye difícil de determinar si os suyos chestos respective d'o franquismo estioron sinceros u caprichosos, en fer-los de conchunto con manifestacions decididament surrealistas, como a felicitación que fació a o líder comunista rumano Nicolae Ceauşescu en incluir iste un cetro entre os suyos atributos. En cualsiquier caso, sí que Dalí amostró una indudable desafección a o franquismo respective de l'asasinato d'o poeta andaluz Federico García Lorca, que denunció mesmo mientres as anyadas en que o franquismo heba prohibito a obra d'o poeta andaluz.