Michoacán

Michoacán
Alministración
País	Méxicu
ISO 3166-2	MX-MIC
Tipu d'entidá	estáu de Méxicu
Capital	Morelia
Nome oficial	Estado Libre y Soberano de Michoacán de Ocampo (es)
Xeografía
Coordenaes	19°13′N 101°55′W / 19.21°N 101.91°O
Superficie	58599 km²
Llenda con	Estáu de Méxicu, Guerrero (es) , Querétaro (es) , Guanajuato, Jalisco y Colima (es)
Altitú media	926 m
Demografía
Población	4 584 471 hab. (2015)
Densidá	78,23 hab/km²
Más información
Estaya horaria	UTC−06:00 y Hora Estándar Central
Fundación	12 avientu 1823
	michoacan.gob.mx

Michoacán ye unu de los trenta y un estaos que, xunto cola Ciudá de Méxicu, formen los Estaos Xuníos Mexicanos. La so capital y ciudá más poblada ye Morelia. Ta allugáu na rexón oeste del país, llindando al norte con Colima, Jalisco y Guanajuato, al nordeste con Querétaro, al este col Estáu de Méxicu, al sur col ríu Balsas que lo dixebra de Guerrero, y al oeste col océanu Pacíficu. Con 4 584 471 habs. en 2015 ye l'octavu estáu más pobláu, por detrás del Estáu de Méxicu, Veracruz, Jalisco, Puebla, Guanajuato, Chiapas y Nuevo León. Foi fundáu'l 22 d'avientu de 1823.

Estremar en 113 conceyos. La so capital ye la ciudá de Morelia, d'antiguo llamada Valladolid, que lleva'l so nome actual n'honor a José María Morelos y Pavón, héroe de la independencia de Méxicu. Otres llocalidaes importantes son Zamora de Hidalgo, Ciudad Lázaro Cárdenas, Uruapan del Progreso, La Piedad de Cabadas, Apatzingán de la Constitución, Pátzcuaro, Sahuayo de Morelos, Heroica Zitácuaro, Ario de Rosales, Zacapu, Cotija de la Paz, ente otres.

Toponimia

Pallabra náhuatl, cola cual los azteques o mexicas denominaben al paradisiacu territoriu, allugáu nel Occidente de Méxicu, nel que s'asitió'l Señoríu Purépecha o Michhuaque, gobernáu pol Irecha (llamáu Caltzontzin polos mexicas). Esta vasta demarcación cunta con altes y encrespadas montes cubiertos d'exuberantes y magníficos montes de fines maderes, riques en flora y fauna montesa; frutiegues praderíes y fértiles valles, col clima apropiáu pal hábitat y multiplicación de toa clase d'animales y plantes; según numberosos ríos, frescos y cantarinos regueros, formosos llagos, grandioses llagunes ya innumberables manantiales y güeyos d'agua, que lo convertíen nun auténticu paraísu.

El vocablu Mich-huac-an formar col raigañu o radical del vocablu michín, pexe, que na escritura fonético señalar con un pexe; la partícula –hua–, posesivu calificativu de llugar; y la terminación –can, llugar (na escritura fonético señalar con un cuetu). La regla xeneral de la llectura o interpretación de les pallabres nahuas compuestes, ye en sentíu inversu a como tán escrites; d'onde Michhuacan diz a cencielles llugar de los que tienen el pexe, de –can, llugar de; –hua–, posesivu del anterior y, michin, pexe, de la que solo pasa'l so radical mich–. La so representación ye un glifo, de tipu fonéticu, formáu por un pexe, que da'l fonéticu mich, asitiáu sobre un cuetu que suena can. Huac–an, ye una terminación compuesta, bien frecuente nos nomes de llugar, que'l so significáu ye malo d'afigurar na interpretación glífica del topónimu.(Analís morfolóxicu de Salvador Garibay Sotelo) Nel idioma mazahua denominar Animaxe.

Tariácuri estremó'l señoríu en trés partes con sedes en Tzintzuntzan, Pátzcuaro y Ihuatzio. La sede del Señoríu que Tariácuri alluga en Mechuacan, Tzintzuntzan o Uitsisilan, apurrir al so sobrín Tangaxoan, encamentándo-y el gobiernu de la Rexón Serrana una parte del gran Señoríu Michhuaque.

La sede del Señoríu que Tariácuri alluga en Pátzcuaro, apurrir al so fíu Hiquíngaje, encamentándo-y el gobiernu de la Rexón Llacustre (los sitios redoma a la Llaguna de Mechoacan, actual Llagu de Pátzcuaro y seique dellos llugares cercanos a otros llagos intermontanos) onde s'atoparon con xentes qu'adoraben a los sos mesmos dioses y falaben la so mesma llingua; seique la parte más importante del gran Señoríu Michhuaque. La sede del Señoríu que Tariácuri alluga en Coyucan, Cuyucan o Ihuatzio, apurrir al so sobrín Hirepan, encamentándo-y el gobiernu de la Tierra Caliente otra de les partes del gran Señoríu Michhuaque. Mientres la colonia perteneció al virreinatu de la Nueva España. Tuvo estremada en delles alcaldíes mayores, que darréu pasaron en 1786 a formar parte de la Intendencia de la ciudá de Valladolid.

Historia

La historia de Michoacán estudióse por restos arqueolóxicos y otros recursos históricos, como la obra lliteraria Rellación de Michoacán, escrita en 1542, y sábese que los primeros pobladores del estáu fueron delles tribus chichimecas qu'aportaron en distintos años, y por consiguiente evolucionaron de manera distinta.

Les zones arqueolóxiques que s'atoparon nel estáu, y qu'ayudaron a esclariar la historia de la nacencia y desenvolvimientu de les etnies que dieron heriedu y esencia a la configuración cultural de Michoacán, daten del periodu formativu o preclásicu (1500 e. C. a 200 e. C.), del clásicu (200 e. C. a 800) y postclásico (800 a 1000), y ente ellos destaquen: El Opeño, el Curutarán, La Villita, Tepalcatepec, Apatzingán, Zinapécuaro, Coalcomán, San Felipe de los Alzati, Tzintzuntzan, Tingambato, Pátzcuaro, Zacapu, Uruapan y Tzitzio.

Gran parte del territoriu michoacano tuvo habitáu polos purépechas que se desenvolvieron como una cultura dominante ya impunxeron la so hexemonía económica, relixosa, militar y cultural a les demás etnies que tamién habitaben la rexón, como los nahuas, otomíes, matlatzincas o pirindas y tecos. Na rexón, falábase amás del idioma tarasco o purépecha, les llingües coacomeca, xilotlazinca, colimote, pirinda, mazahua, sayulteco, náhuatl y teca.

Na actualidá los pobladores nativos d'estes tierres dan el mesmu nome qu'a la so llingua: purhépecha, anque tamién se-yos conoz como tarascos.

Purépechas o michhuaques

Nel sieglu XIV el irecha ("señor d'innumberables pueblos"; Caltzontzin, n'idioma náhuatl) Tariácuri ("sacerdote del vientu"), sometió a los distintos grupos en nome del dios Curicaueri y llogró consolidar la situación política, social y relixosa del señoríu. A la so muerte estremó los sos dominios en tres señoríos:

Pasquaro (Pátzcuaro –como s'escribe na actualidá– el nome col qu'apaez na Rellación de Michoacán ye Tzacapu-Hamucutin-Pasquaro, "el llugar onde tán les piedres a la entrada d'onde se fai'l negror", polo que se-y conoz mitológicamente como "La Puerta del Cielu"), que recibió'l so fíu Hiquíngare.
Coyuacan, en náhuatl –Ihuatzio, en llingua michhuaque– ("Llugar de coyotes"), pal so sobrín Hiripan, y *

Tsintsintzan (Tzintzuntzan na actualidá –"llugar onde ta'l templu del dios colibrí mensaxeru"–), pa otru de los sos sobrinos, Tangaxuán.^[1]

Cuando los mexica, al mandu d'Axayácatl, intentaron invadir Michoacán, los trés señoríos aliar pa defendese sol mandu del señor de Tzintzuntzan, Tzitzispandácuare, fíu de Tangaxuán I y llograron refugalos.

A la llegada de los españoles a Tenochtitlan, yera irecha Zuanga, fíu de Tzitzispandácuare, a quien-y asocedió Tangaxuán II, últimu rei de los michhuaques o p'urhépechas.

Virreinatu

Cristóbal de Olid foi'l primer español en llegar a Michoacán, y consiguió que Zuanga aceptara a Carlos I, calteniendo'l cargu de rei de los purépechas. Tzintzuntzan, capital del imperiu, recibió'l títulu de ciudá, un escudu d'armes y una sede episcopal. Poco dempués, Nuño de Guzmán, integrante de la Primer Audiencia, desconoció estos reales alcuerdos y esanició a Tangaxuán II y llevantó n'armes al indignáu pueblu.

Enteráu Carlos I, comisionó al abogáu y humanista Vascu de Quiroga como miembru de la Segunda Audiencia, y ésti y los misioneros franciscanos y agustinos llograron aselar la situación. Nel añu 1538 foi nomáu obispu.

Llamáu Tata Vascu polos michoacanos, Vascu de Quiroga construyó escueles y hospitales y ayudó a ameyorar téunicamente les distintes artesaníes purépechas. En Tiripetío fundó la Primer Casa d'Altos Estudios n'América, so la rectoría de frai Alonso de la Veracruz.

Nos sieglos XVI al XVIII, nos dos principales ciudaes, Tzintzuntzan y Pátzcuaro, llevantáronse conventos y construcciones civiles. Empecipióse la esplotación minera en Angangueo, y desenvolvióse la ganadería en Tlalpujahua, Inguarán y Real del Espíritu Santu.

A finales del sieglu XVIII, la influencia de les corrientes filosófiques europees dexóse sentir en Michoacán. Nos colexos xesuites estudiábase la ciencia y la filosofía moderna: les idees de Descartes, Bacon, Copérnico, Newton, La Condamine, Galileo, Kepler, Torricelli y otros yeren vistes con simpatía, hasta que Carlos III ordenó la espulsión de los xesuites en 1767.

José Antonio Pérez Calama, egresado de la Universidá de Salamanca, y Benito Díaz de Gamarra caltuvieron les idees de la Ilustración, hasta la cayida de Carlos IV, ganáu por Napoleón Bonaparte, quien-y obligó a abdicar en favor del so hermanu Xosé Bonaparte.

Miguel Hidalgo y Costilla, cura de Valladolid, foi quien llamó a la llucha, el 16 de setiembre de 1810, en Guanajuato, llevantando n'armes a españoles, criollos, mestizos, mulatos y indíxenes, pa combatir al exércitu realista, llamada que llegó a Michoacán dos díes depués.

El 19 d'ochobre de 1810, publicóse'l decretu qu'abolía la esclavitú en Méxicu, y el 19 d'agostu de 1811 la Suprema Xunta Nacional Americana na ciudá de Zitácuaro qu'emitió'l llamáu Manifiestu a la Nación.

La Independencia

Mientres la guerra d'independencia, empecipiada pol cura Hidalgo, xunir al movimientu los hermanos López Rayón, Ramón, Ignacio, Rafael, José María y Francisco, quien llucharon al este de Michoacán, según José María Morelos y Pavón, cura de Carácuaro que lluchó en Tierra Caliente, al sur del estáu.

A la derrota y muerte de Hidalgo, asocedida en Ponte de Calderón, la llucha concentrar en Michoacán. Ignacio López Rayón estableció'l Primer Congresu Nacional Gubernativu o Suprema Xunta Nacional Americana en Zitácuaro el 21 d'agostu de 1811. El 22 d'ochobre de 1814 decretar en Apatzingán la Primer Constitución o Decretu Constitucional pa la Llibertá de l'América Mexicana. Ende mesmu, Morelos dio llectura a los Sentimientos de la Nación, onde espresó'l surdimientu de Méxicu como nación, la supresión de les castes y onde s'afiguraron los oxetivos y conteníos ideolóxicos del movimientu d'independencia mexicanu. Díes más tarde instalóse'l Primer Tribunal de Xusticia, en Ario de Rosales.

Méxicu Independiente

En Michoacán, la guerra d'Independencia remató con tomar de Valladolid per parte d'Agustín de Iturbide, el 22 de mayu de 1821. El 17 d'avientu de 1821 creáronse les diputaciones provinciales, y en febreru de 1822 la representación de Michoacán instalar en Valladolid.

Dempués del derrocamientu de Iturbide, creóse l'Estáu Llibre y Soberanu de Michoacán, al expedir l'Acta Constitutiva de la Federación Mexicana, el 31 de xineru de 1824, por decretu del Congresu Constituyente de la Nación. El 6 d'abril del mesmu añu, instalóse'l Congresto Local Constituyente.

L'estáu estremar en 4 departamentos y 22 partíos, por decretu de la Llei Territorial de 1825, y el 19 de xunetu yá se tenía la so primer Constitución Política. Esi mesmu añu foi escoyíu'l señor Antonio Castro como primer gobernador del estáu. A iniciativa del Congresu local, camudóse-y a la capital el nome de Valladolid, pol de Morelia, n'honor al insurxente José María Morelos.

Xeografía

L'estáu de Michoacán allugar nel centru-oeste del territoriu mexicanu. Llenda al norte colos estaos de Guanajuato y Querétaro, al este col estáu de Méxicu, al sur con Guerrero al suroeste col océanu Pacíficu y el noroeste con Colima y Jalisco. Cubre una superficie de 58,585 km², que representa'l 3% de la superficie total del país, ocupando'l llugar númberu 16 n'estensión ente les 32 entidaes federatives de Méxicu. Atópase allugáu ente les coordenaes 17º 55' y 20º 24' de latitud norte, y les coordenaes 100º 04' y 103º 44' de longitud oeste.

Orografía

La orografía de Michoacán ye una de les más accidentaes de Méxicu y contién numberosos volcanes que formen parte del Exa Volcánica Tresversal (44,98 % de la so superficie) y de la Sierra Madre del Sur (55,02 % de la superficie).

L'altitú del estáu bazcuya ente los 0 y 4145 msnm, teniendo como principales elevaciones les siguientes:

Picu de Tancítaro: 4.145msnm
Cuetu del Pelón (Heroica Zitácuaro): 3.647 msnm
Cuetu de San Andrés: 3.600 msnm
Cuetu Patamban: 3.500 msnm
Cuetu El Campanariu:3.420 msnm
Cuetu El Tecolote: 3.360 msnm
Cerro San Isidro: 3.350 msnm
Cuetu de la Águila (Paracho): 3.340 msnm
Cuetu La Nieve: 3.330 msnm
Cuetu Zirate: 3.320 msnm
Cuetu Cherán: 3.300 msnm
Volcán del Paricutín: 2.800 msnm

Hidrografía

L'estáu de Michoacán cunta con 228 km de mariñes, siendo les sos mariñes unes de les más montascoses y accidentaes del país.

Los principales llagos del estáu son: el llagu Cuitzeo, el llagu de Pátzcuaro, el llagu de Zirahuén, una parte del llagu de Chapala, y la Presa Infiernillo. El so ríu más importante ye'l ríu Lerma, que naz nel Estáu de Méxicu y abastez a la presa de Tepuxtepec pa regar les tierres del valle de Maravatío y producir enerxía hidroeléctrica. Síguen-y n'importancia'l ríu Balsas con numberosos afluentes, como'l ríu Cupatitzio el cual alimenta les cayíes d'agua de La Tzaráracua y el ríu Tepalcatepec.

Clima

En Michoacán tiense una precipitación media añal de , lo cual constitúi a la entidá como la decimosesta más lluviosa del país. Per otra parte, la temperatura permediu añal ye de 22,2 °C, teniendo como estremos temperatures mínimes añales de 14,7 °C y de 34,6 °C, lo cual constituyir na décimu tercer entidá federativa más templada del país.

Los climes que predomina na entidá son:

Templáu sub-húmedu con agües pel branu: 34,7 % de la superficie estatal.
Templáu sub-húmedu con agües pel branu: 27,9 % de la superficie estatal.
Semicálido sub-húmedu con agües pel branu: 20,3 % de la superficie estatal.
Semiseco bien templáu y templáu: 10,6 % de la superficie estatal.
Otros: 6,5 % de la superficie estatal.

Vexetación

Los tipos de vexetación nel estáu son los siguientes:

Agrícola: 27,99 % de la superficie estatal.
Pacionales: 1,80 %.
Montes: 26,68 %.
Selva: 34,78 %.
Carbes: 5,08 %.
Otros: 1,66 %.
Escories 0,77%
Camperes: 0,02%

colspan=8 style="background:#green; color:white; font-size:100%" align=center bgcolor="green"\|Flora y fauna del Michoacán

Mariposa monarca	Víbora de cascabel	Coyote	Patos monteses	Teporingo

Gatu montés	Garza	Cenzontle	Tlacuache	Iguana

Tuna	Oyamel	Cactus corcuspín	Ahuehuete	Agave

Economía

La población económicamente activa de Michoacán en 2005 foi'l 93,1% y el desemplegu foi de 6,97%, la xente ocúpase mayoritariamente nel sector terciariu (comerciu y servicios), con 62,7% del total en 2005, siguíu del sector secundariu col 24,56%. L'ingresu permediu del estáu en salarios mínimos ye de 3,500 pesos mensuales, polo que se considera un sueldu baxu asitiando a Michoacán nel llugar 29 dientro del IDH nacional.

La principal actividá agrícola del conceyu de Uruapan ensin dulda ye'l cultivu del aguacate, que foi llamáu l'oru verde de Michoacán. La gran puxanza de la producción d'aguacate nel estáu dar a partir del añu 1997, este foi l'añu onde se suspendió la prohibición d'esportar aguacate Mexicanu a Estaos Xuníos decreto impuestu dende l'añu de 1913. A partir de 1997 el conceyu esportó aguacate a los Estaos Xuníos siendo este'l mayor consumidor de la producción Uruapense algamando les 200 mil tonelaes d'un total de 300 mil tonelaes esportaes al estranxeru.

En 2011 Michoacán foi'l primer productor agrícola del país.

Dalgunos de los granos que produz Michoacán son na so mayoría: Maíz, Trigu y Sorgu

Turismu

Michoacán ye un estáu con diversidá de curiosos nel turismu cultural y nél turismu ecolóxicu principalmente. Nel turismu cultural destaquen les sos ciudaes históriques como la capital Morelia col so centru históricu colonial declaráu Patrimoniu Cultural de la Humanidá pola UNESCO en 1991, pueblos pintorescos como Pátzcuaro, que conxunta arquiteutura d'estilos barrocu, platerescu y neoclásicu, Tzintzuntzan modernu conceyu que ta alcontráu xunto al llagu de Pátzcuaro; Cuitzeo alcontrar al norte del estáu de Michoacán, ye un pueblu influyíu por cultures como la de Teotihuacán y la Tolteca. Dempués formó parte del señoríu Tarasco, amás provién de la pallabra Cuiseo onde "cuis" significa tinaja y "itzi" agua, polo que'l nome d'esta población vien significar "llugar de tinajas d'agua", o Cuitzeo de la llaguna. , Jiquilpan de Juárez, conocida como "La Ciudá de les Jacarandas", Tacámbaro ente otres construcciones sobresalientes tamién cunta cola Catedral de San Jerónimo construyida ente 1538 y 1570, que dio llugar a la construcción del Conventu Agustino onde'l so vieyu claustru ye utilizáu como Palaciu Municipal y Tlalpujahua declaraos Pueblos Máxicos pol gobiernu federal. Celebraciones ancestrales de fama internacional como'l Día de Muertos declaráu Patrimoniu intanxible de la Humanidá pola UNESCO en 2003. Rutes turísticu culturales como la Ruta Don Vascu que ta conformada por una serie de poblaciones col legáu del humanista Vascu de Quiroga, según la Ruta Minera al oriente del estáu que toma poblaciones como Angangueo, Tlalpujahua y Santa Clara del Cobre.

Santa Clara del Cobre

A 75 km de Morelia allúgase esti gran exemplu de los pueblos artesanales de Michoacán. Santa Clara del Cobre sospriende tantu por ser un pueblu llindu d'arquiteutura provinciana, como pol golpeteo de los sos centenares de talleres dedicaos a da-y forma a esti metal acoloratao. Na to visita, vas poder conocer el Muséu del Cobre, con pieces artesanales de gran valor, la Parroquia de la Inmaculada Concepción y el Templu de La nuesa Señora del Sagrariu. Tamién gocia los montes de pinos que lu arrodien y el pobláu de Zirahuén.

Festivales culturales como los de música, órganu, guitarra y cine como lu ye'l Festival Internacional de Cine de Morelia. Amás de variaes espresiones tradicionales y de folclor como lo ye na gastronomía con afamaos platillos típicos y postres, según artesaníes y música tradicional. Nel turismu ecolóxicu sobresal la Reserva de la biosfera de la Caparina Monarca declarada Patrimoniu Natural de la Humanidá pola UNESCO en 2008, según el volcán Paricutín y la mariña michoacana ente otros curiosos.

Reserva de la biosfera de la Caparina Monarca: conocíu tamién como Santuarios de la Mariposa monarca son diverses reserves naturales allugaos na sierra michoacana, onde puede reparase el fenómenu migratoriu de la caparina monarca, lepidópteru qu'emigra dende Canadá.

Parque Natural Los Azufres: Allugáu nel conceyu de Hidalgo, conocíu peles sos agües termales con propiedaes curatibles, rescamplantes llagunes y llagos. Amás de "la ruta de la salú" que ye un gran númberu de manantiales d'agües termales que s'atopen nos conceyos de Jungapeo ( San José Purua), Ciudad Hidalgo, Juárez, Querendaro, Zinapecuaro, Zitácuaro, Indaparapeo, Charo, Chucandaro, Huandacareo, Cuitzeo, Ixtlan y Morelia.

Pelícanos Borregones (Llagu de Chapala): Allugáu nos conceyu de Cojumatlán de Régules y Venustiano Carranza, de payares a abril puede trate la llegada de miles de bortegones procedentes de Canadá que visiten les riveras del llagu de Chapala. Dalgunos de los llugares preferíos pa reparar esti espectáculu son la islla de Petatán (Cojumatlán) y La Palma ( Venustiano Carranza)

Guéiser de Ixtlán: Allugáu na población de Ixtlán al noroeste de Michoacán el Guéiser ocupa una área de 30 hectárees y cuenta con espacios de xuegos infantiles, según el pozu llocu llamáu asina pola interacción que tien col Guéiser; el cual ye un fenómenu raru y bien interesáu de visitar.

L'estáu de Michoacán tien una estensa mariña nel océanu Pacíficu. Esisten innumberables sableres vírxenes que representen un curiosu turísticu. Los sos caletas y ensanaes contienen diverses especies protexíes como les tortúes marines que cada añu desovan nes sableres, según pelícanos borregones y el pexe vela. SABLERA AZÚL Esta formosa sablera de finu sable, agua templada y clima templáu alcontrar a 20 quilómetros de Lázaro Cárdenas. Ye ideal pa prauticar la natación, el surf y la contemplación de vida montesa. Cada añu tien llugar l'eventu “Ochobre mes de la tortúa marina”, que'l so oxetivu ye fomentar la conciencia ecolóxica cola lliberación de miles de críes.

Demografía

Según los datos que refundió'l XII Censu de Población y Vivienda realizáu pol Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía (INEGI) del 31 de mayu al 25 de xunu de 2010, l'estáu de Michoacán de Ocampo cuntaba hasta esi añu con un total de 4 584 471 habitantes, de dicha cantidá, 2 209 747 yeren homes y 2 374 724 yeren muyeres.^[2] La tasa de crecedera añal nel periodu 2005-2010 foi del 1,9%.^[3] Morelia, Heroica Zitácuaro, Zamora y Uruapan son les ciudaes con una crecedera poblacional más rápida a diferencia d'otres llocalidaes de Michoacán que la so crecedera ye más lentu.^[4]

La población estatal ta concentrada principalmente nel norte del estáu, ente que la densidá poblacional ye baxa nel sureste (Tuzantla, Tiquicheo, San Lucas, Huetamo, Turicato), según na Sierra Madre del Sur (Aguililla, Arteaga, Tumbiscatío, Coalcomán, Chinicuila); amás el 53,1 % vive en poblaciones mayores de 10.000 habitantes, teniendo unu de los mayores porcentaxes nesti rubro en Méxicu.

Principales ciudaes (2010)

Les 5 ciudaes más importantes y poblaes son:

Morelia
Uruapan del Progreso *

Zamora de Hidalgo * Heroica Zitácuaro

Ciudad Lázaro Cárdenas

Na gráfica amuésense les 20 ciudaes con más población cuntando solo la ciudá, ensin incluyir Aréas Conurbadas, Conceyu o Zona Metropolitana.^[5]

Conceyos de Michoacán

Conceyos más poblaos (2010)

Morelia 829.625
Uruapan 315.350
Nocupétaro 331.413
Zamora 196.208
Zitácuaro 185.534
Lázaro Cárdenas 178.817
Apatzingán 128.250
Hidalgo 122.619
La Piedá 103.702
Pátzcuaro 100.794
Maravatío 80.258
Tarímbaro 78.623
Tacámbaro 76.661
Sahuayo 72.845
Zacapu 75.342
Puruándiro 67.837
Los Reyes 64.141
Jacona 64.011
Zinapécuaro 46.667
Salvador Escalante 45.217
Múgica 44.963
Buenavista 42.234

Zones metropolitanes

**Zones Metropolitanes**
Zona Metropolitana	Conceyos	Población (2010)
Zona Metropolitana de Morelia-Tarímbaro	* Morelia * Tarímbaro	807 902
Zona Metropolitana de Zamora-Jacona	* Zamora * Jacona	250 113
Zona Metropolitana de La Piedá-Pénjamo	* La Piedá * Pénjamo (Guanajuato)	249 854

Educación

Instituciones d'educación cimera

Públiques

Universidá Michoacana de San Nicolás de Hidalgo: La máxima casa d'estudios del Estáu de Michoacán, que los sos antecedentes históricos remontar al antiguu Colexu de San Nicolás Obispu, fundáu en 1540. La so sede atópase na ciudá de Morelia, sicasí, agora, la Universidá Michoacana de San Nicolás de Hidalgo tien campus n'otres ciudaes del estáu, como Uruapan, Lázaro Cárdenas, Apatzingán, ente otres. La Universidá Michoacana de San Nicolás de Hidalgo ufierta múltiples carreres en distintes modalidaes.

Universidá Teunolóxica de Morelia: Allugada na capital del Estáu, ufierta programes de Téunicu Cimeru Universitariu ya Inxeniería dende la so fundación nel añu 2000, atendiendo a una matrícula de 2,000 estudiantes de tol país con un modelu educativu vanguardista y una importante vinculación col sector granible a nivel estatal.

Escuela Nacional d'Estudios Cimeros, Unidá Morelia.: Forma parte de los campus estensión de la Universidá Nacional Autónoma de Méxicu. Empezó como un departamentu del Institutu d'Ecoloxía de la UNAM. Anguaño hai tres centros d'investigación: CIECO (Centru d'investigaciones n'Ecosistemes), CIGA (Centru d'Investigaciones en Xeografía Ambiental) y CRYA (Centru de Radioastronomía y Astrofísica), según dos unidaes: Xeofísica y Matemátiques. Nesti campus de la UNAM tamién se desenvuelve la Escuela Nacional d'Estudios Cimeros unidá Morelia, similar al proyeutu desenvueltu en León Guanajuato. Nesta ENES imparten carreres: Ciencies Ambientales, Geociencias, Lliteratura Intercultural, Geohistoria, Historia del Arte, Arte y diseñu, Teunoloxíes de la información pa la ciencia, Estudios Sociales y Xestión Local, Ecoloxía, Alministración d'Archivos y Xestión Documental, Ciencia de Materiales Sustentables y Música y Teunoloxía Artística.^[6]

Cuenta con ocho normales públiques distribuyíes por tol estáu.

Institutu Teunolóxicu de Morelia
Institutu Teunolóxicu Superior de Uruapan
Institutu Teunolóxicu del Valle de Morelia Archiváu 2021-05-09 en Wayback Machine
Institutu Teunolóxicu de Zitácuaro
Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, Campus Morelia
Institutu Michoacano de les Ciencies de la Educación
Institutu Teunolóxicu de La Piedá *

Institutu Teunolóxicu de Lázaro Cárdenas

Institutu Teunolóxicu Superior de Tacámbaro
Institutu Teunolóxicu de Jiquilpan
Institutu Teunolóxicu Superior de Puruándiro
Institutu Teunolóxicu d'Estudios Cimeros de Zamora
Insituto Teunolóxicu Superior de Huetamo

Privaes

Instituto Valladolid Universidá Marista Valladolid.
Institutu Teunolóxicu d'Estudios Cimeros de Monterrey, Campus Morelia
UDEM, Universidá de Morelia
Universidá La Salle
Universidá Vascu de Quiroga
Universidá Llatina d'América
Universidá La Salle Morelia
Universidá Michoacana del Oriente Zitácuaro
Universidá Marista Valladolid
Universidá Católica del Valle de Atemajac Campus La Piedá *

Universidá de León Campus La Piedá * Universidá Interamericana pal Desenvolvimientu Sedes: Morelia, Uruapan, Sahuayo y Cotija.

Universidá Internacional Jefferson
Universidá Teunolóxica de la Construcción
Institutu de Ciencies y Estudios Cimeros de Michoacán

Instituciones d'educación cultural y artística

El Colexu de Michoacán: institución d'educación cimera enfocada na investigación y docencia de les ciencies sociales y humanidaes. Foi fundáu pol historiador Luis González y González, el 15 de xineru de 1979.
Conservatoriu de les Roses

Patrimoniu de la Humanidá y Pueblos máxicos

Declaratorias de la UNESCO:

Centru históricu de Morelia: “Patrimoniu Cultural de la Humanidá”
- Categoría: Ciudá Histórica **

Criterios: (ii) (iv) y (vi)

- Inscripción: 13 d'avientu de 1988

Reserva de la biosfera de la Caparina Monarca: “Patrimoniu Natural de la Humanidá”
- Categoría: Bien Natural
- Criterios: (ix)
- Inscripción: 8 de xunetu de 2008

Celebración del Día de Muertos: “Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Intanxible de la Humanidá”
- Categoría:
- Criterios:
- Inscripción: 7 de payares de 2003

Declaratorias de Pueblos Máxicos:

L'estáu cunta con ocho poblaciones declaraes Pueblos máxicos pol gobiernu federal al traviés de la Secretaria de Turismu:

Cultura

Xeneralidaes de la cultura en Michoacán

Michoacán ye una de les entidaes con mayor diversidá cultural nel país. La cultura del estáu ta espresada nel legáu prehispánicu de los sos primeros habitantes y nel legáu español mientres la dómina colonial del Virreinatu de Nueva España, qu'a los nuesos díes ye una fusión con perspeutiva contemporánea.

Michoacán caltién un importante patrimoniu cultural tanxible ya intanxible como lo ye la so historia al ser el tao trubiecu de personaxes qu'impulsaron importantes movimientos sociales ya ideolóxicos nel país, como José María Morelos y Pavón (Morelia) y Josefa Ortiz de Domínguez (Morelia) na Independencia de Méxicu; Melchor Ocampo (Maravatío) coles Lleis de Reforma; el Xeneral Lázaro Cárdenas del Ríu (Jiquilpan) siendo Presidente de la República cola reforma agraria y del petroleu, Alfonso García Robles (Zamora de Hidalgo) Premiu Nobel de la Paz destacando na ONX col so trabayu pa promover el desarme xeneral, según a Jesús Romero Flores nativu de la ciudá de (La Piedá) quien fora participe de la llegalización de diversos artículos na Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos.

Nel patrimoniu arquiteutónicu, Michoacán destaca cola capital Morelia con un centru históricu declaráu Patrimoniu Cultural de la Humanidá pola UNESCO en 1991, según munches otres poblaciones en tola xeografía del estáu con importante heriedu históricu de los sieglos XVI, XVII, XVIII, XIX, y principios del XX, ente elles los declaraos Pueblos máxicos de Pátzcuaro, Cuitzeo, y Tlalpujahua.

Basílica de La nuesa Señora de la Salú de Pátzcuaro

Na cultura folclórico y tradicional Michoacán estremar pola so música, gastronomía, artesaníes y el so heriedu indíxena principalmente de la rexón purépecha del Llagu de Pátzcuaro y con celebraciones ancestrales como'l día de muertos declaráu tamién pola UNESCO Patrimoniu de la Humanidá. Ente los artistes contemporáneos de Michoacán atópense'l célebre compositor Miguel Bernal Jiménez (Morelia) impulsor de la escuela de música Conservatoriu de les Roses y del coru “Los Neños Cantores de Morelia”. Según nes artes plástiques el Maestru Alfredo Zalce (Pátzcuaro) y l'escultor d'arte moderno Javier Marín (Uruapan). Anguaño Michoacán asitió los sos festivales culturales como'l Festival Internacional de Música de Morelia, el Festival Internacional d'Órganu de Morelia y el Festival Internacional de Cine de Morelia ente otros.

Arquiteutura

Sitios y monumentos históricos

Arquiteutura civil

Na arquiteutura civil sobresalen gran cantidá d'inmuebles como casones y palacetes de gran valor arquiteutónicu, artísticu y históricu que s'atopa nos centros de diverses poblaciones del estáu como'l Centru históricu de Morelia onde s'atopen principalmente testimonios del estilu platerescu del sieglu XVI o l'estilu barrocu del sieglu XVII y del sieglu XVIII. El Centru históricu de Zamora de Hidalgo onde s'atopa arquiteutura ecléctica y destacaos testimonios de l'arquiteutura neogótica que data del sieglu XIX. Tamién s'atopen los centros históricos de diverses poblaciones con arquiteutura típica tradicional como Pátzcuaro, o Tlalpujahua, lo mesmo que de influencies provinciales europees como en Angangueo ente otros.

Dellos destacaos inmuebles de l'arquiteutura civil n'estilu barrocu son el Acueductu de Morelia con 253 arcos, el Palaciu de Gobiernu de Michoacán, según n'estilu eclécticu'l Palaciu Federal de Morelia d'influencia francesada y el Palaciu Federal de Zamora. Coles mesmes en Michoacán atópense históricos teatros llíricos, conocíos como “Teatros Centenarios” ente los que destaquen el Teatru Obreru de Zamora d'estilu eclécticu, y el Teatru Morelos de Maravatío d'estilu neoclásicu.

Coles mesmes nes zones rurales del estáu caltienen dalgunes de les antigües Faciendes de Michoacán que daten del Virreinatu de Nueva España y otres del Porfiriato, topándose dalgunes en ruines y otres calteníes con fin públicu, turísticu o particular. Ente les faciendes que se topen de pies destaquen la ex facienda de Coapa en Tiripetío que llegó a tener una estación de ferrocarril propia, según les ex faciendes del conceyu de Vista Formosa, o la ex facienda de Guaracha nel conceyu de Villamar. Delles otres importantes faciendes anguaño n'estáu de ruines son la ex facienda de Villachuato nel conceyu de Puruándiro y les ex faciendes de la Tercer Condesa de Miravalle nel conceyu de Tuxpan ente otres.

Per otra parte en Michoacán atópense importantes monumentos conmemorativos como la Estatua monumental de José María Morelos en Janitzio d'estilu art decó la cual ostenta históricos murales nel so interior.

Arquiteutura relixosa

L'arquiteutura relixosa en Michoacán ye vasta, atopándose importantes testimonios en diversos estilos en caúna de les poblaciones de la entidá, siendo dalgunos d'ellos de carauterístiques monumentales. Destaquen la Catedral de Morelia la cual ye considerada la ilesia coles torres d'estilu barrocu más altes d'América, nel estilu neogóticu sobresal el Santuariu Guadalupano de Zamora de Hidalgo la cual ye la ilesia coles torres más altes de Méxicu y unu de los 15 templos más grandes del mundu. Nel estilu neoclásicu destaca El Santuariu Parroquia del Señor de La Piedá en La Piedá (conceyu) el cual tien un domo de grandes dimensiones, considerada la ilesia con cúpula más grande del país y de Llatinoamérica. Nel estilu modernu destaca la Parroquia del Perpetuu Socorru, en Ciudad Hidalgo, siendo reconocida internacionalmente pol so diseñu innovador y únicu.

Coles mesmes na entidá caltienen templos de gran valor históricu y simbólicu como lo ye la Basílica de La nuesa Señora de la Salú en Pátzcuaro construyida pol humanista Vascu de Quiroga primer Obispu de Michoacán, quien escurría una orixinal y monumental ilesia de 5 naves, llogrando solo a edificar la nave del templu actual. Otros templos de pequeñes dimensiones pero de gran riqueza artística pol so decoráu folclóricu y tradicional son los alcontraos en comunidaes purépechas como la Capiya del Señor Santiago en Tupátaro que caltién un antiguu artesonado pintáu, ellaboráu nel sieglu XVI.

Otros testimonios de l'arquiteutura relixosa son les Misiones conventuales de Michoacán llevantaes nel sieglu XVI poles diverses rexones de la xeografía michoacana, polos flaires franciscanos y agustinos como parte del procesu d'evanxelización. Ente los ex conventos agustinos destaquen el monumental ex Conventu de Santa María Madalena de Cuitzeo y l'ex Conventu de San Miguel Arcánxel (Charo Michoacán) acentuáu por ser un sitiu onde florió l'actividá lliteraria ente los flaires. Ente los ex conventos franciscanos sobresalen l'ex Conventu de Santa Ana de Tzintzuntzan y l'ex Conventu de Tarecuato fundáu por Frai Jacobo Daciano. Amás d'otros conventos surdíos nel sieglu XVII y sieglu XVIII por otres órdenes relixoses asitiaes principalmente en Morelia.

Coles mesmes, queden de pies delles de les capiyes marianes edificaes nos poblaos purépechas, sede de codradías comuñales que teníen al so cargu l'hospital de los naturales anexu. En dellos casos, tamién queden restos de los hospitales mesmos. La vieya arquiteutura relixosa de los poblaos purépechas ye una muerte de les repúbliques de los naturales, que los sos gobiernos funcionarios a lo llargo de la colonia novohispana.^[7] En Michoacán tamién s'atopen muertes de patrimoniu relixosu perdíu como les Ruines del Santuariu del Señor de los Milagros (Michoacán) el cual ye un templu soterráu pol Volcán Paricutín, según otres cortiles que fueron baltaos nel sieglu XX como l'antiguu Seminariu de Zamora y el templu de la Tercer Orde de Morelia.

Xacimientos arqueolóxicos

Los Xacimientos arqueolóxicos de Michoacán son principalmente antiguos asentamientos del pueblu purépecha, yá que foi una cultura aniciaría na entidá y que tuvo la so sede política, alministrativa y relixosa na rexón de la Pandu purépecha, Destaquen les zones arqueolóxiques de Tzintzuntzan y Ihuatzio na rexón del Llagu de Pátzcuaro; Huandacareo y Trés Cerritos na rexón del Llagu de Cuitzeo; según San Felipe los Alzati na rexón de Zitácuaro ente otres.

Amás de distintos sitios pertenecientes a otres cultures prehispániques como la zona arqueolóxica de Tingambato, o la zona arqueolóxica El Opeño nel conceyu de Jacona de Plancarte onde se topen importantes muertes funeraries consideraos hasta agora como les tumbes más antigües de Mesoamérica. Na actualidá siguen afayándose más xacimientos arqueolóxicos como por casu na ciudá de La Piedá, puramente na zona de Zaragoza, que se manifestaron con esplorar diverses pirámides atopaes na rexón.

En Zitácuaro atópase la Zona Arqueolóxica San Felipe Los Alzati, acordies colos arqueólogos qu'esploraron el sitiu, data del periodu Posclásico, consideráu por esti fechu, qu'ende s'asitio la frontera ente los Mexicas y los Tarascos. Sicasí, nos recién trabayos efectuaos na zona, los materiales cerámicos llograos cunten con carauterístiques similares a los d'otres árees culturales con mayor antigüedá, polo que podría ser un sitiu dende onde se tuviera'l control de camín pa grupos de mercaderes y garantizar el comerciu de productos del centru de Méxicu escontra Occidente y viceversa. Allugamientu cronolóxicu principal: Posclásico, 1200 a 1500 d.C. El sitiu arqueolóxicu San Felipe los Alzati atópase na fastera sur del Cuetu Zirahuato tamién conocíu como Cuetu Coatepec, esti llugar foi de gran importancia Mexica, yá que estratéxicamente dende equí yera posible controlar los sos distintos accesos y coles mesmes montar una estricta vixilancia nel Valle de Quencio (Conceyu de Zitácuaro).

Ta conformáu por cinco grupos arquiteutónicos: Grupu Principal o de la Pirámide Mayor; Grupu Sur; Grupu Noroeste; Seudo Grupu del Norte y Zona Habitacional.

Infraestructura cultural

Teatros:

Teatro José María Morelos y Pavón de Morelia
Teatru Ocampo de Morelia (Morelia)
Teatru Obreru de Zamora (Zamora de Hidalgo)
Teatro Hidalgo de Zinapécuaro (Zinapécuaro)
Teatru Morelos de Maravatío (Maravatío)
Teatru Emperador Caltzontzin (Pátzcuaro)
Teatru Juárez de Zitácuaro (Zitácuaro)

Museos:

Sede Histórica del Supremu Tribunal de Xusticia de la Nación (Ario de Rosales)
Muséu Rexonal Michoacano (Morelia)
Muséu del Estáu *

Muséu d'Arte Contemporáneo Alfredo Zalce (Morelia)

Muséu Casa Natal de Morelos (Morelia)
Muséu Casa Sitiu de Morelos (Morelia)
Casa de les Artesaníes de Michoacán (Morelia)
Muséu d'Antropoloxía y Historia de Jacona (Jacona de Plancarte) onde se caltienen muertes del asentamientu prehispánicu d'El Opeño.
Muséu nacional del cobre. Santa clara del cobre. Onde s'atopen representaciones de los concursos nacionales del cobre.
Planetariu y Orquideario del Centru de Convenciones y Esposiciones de Morelia (CECONEXPO) (Morelia)
Museo Eduardo Ruiz (Uruapan)
Muséu Rexonal La Huatápera (Uruapan)
Muséu Rexonal de Zamora de Hidalgo
Muséu de la Plastilina Zamora de Hidalgo
Muséu de La Estación Ferrocarrilera na Ciudá de Zitácuaro

Centru culturales:

Centru Cultural Clavijero (Morelia)
Centru Cultural Antiguu Colexu Xesuita (Pátzcuaro)
Casa de la Cultura (Apatzingan)
Centru Rexonal de les Artes de Michoacán (Zamora de Hidalgo)
Casa de la Cultura Uruapan
Centru Cultural Uruapan
Centru Cultural DIF (Uruapan)
Casa de la Cultura de Morelia
Casa de la cultura Zitacuarense

Biblioteques:

Biblioteca Pública Estatal Francisco J. Mujica (Morelia)
Biblioteca Pública de la Universidá Michoacana (Morelia) Allugada nel ex templo de la Compañía de Xesús. Amás de los exemplares de consulta d'actualidá, la cortil caltién una de les mayores coleiciones nel país de llibros antiguos que daten de la dómina del Virreinatu, que fueron estrayíos de los ex conventos coloniales de la ciudá y del antiguu Seminariu. Melchor Ocampo incorporó los exemplares a la Universidá Michoacana de San Nicolás de Hidalgo. Los llibros allugar en grandes llibreros de madera a tou lo llargo de la nave del antiguu templu, convertíu en biblioteca en 1930 pol xeneral Lázaro Cárdenas del Ríu siendo Gobernador de Michoacán. El fondu bibliográficu antiguu ta conformáu aproximao por 22.901 volumes y caltiénense 7 llibros incunables que daten de la dómina de la imprenta de Guttenberg. Ye'l tercer Fondu Antiguu más importante del país dempués de la Biblioteca Nacional na Ciudá de Méxicu y la Biblioteca d'Oaxaca. Otra de les biblioteques nel país con exemplares virreinales de gran valor históricu ye la Biblioteca Palafoxiana de la ciudá de Puebla de Zaragoza.
Biblioteca Pública Federal Gertrudis Bocanegra (Pátzcuaro)
Biblioteca Pública de Jiquilpan.
Biblioteca Pública Benito Juárez en Apatzingán
Bibleoteca Pública Melchor Ocampo en Zitácuaro

Cortiles con órganos tubulares monumentales:

Órganu monumental del Santuariu Guadalupano (Zamora de Hidalgo) Construyíu n'Alemaña pola casa Alexander Schuke, inauguráu en 2008, L'órganu tubular "Misa Maraviyosa" cuenta con 51 rexistros, tres teclados de 56 notes cada unu y pedalero de 30 notes. Tien una capacidá pa 4000 tubos (flautes o voces), anguaño cunta con 3500 los cualos estrémense en 72 files, 148 tubos son de madera y los restantes son d'aleación estaño-plomu. Les midíes de los tubos van dende hasta 12 m de llargu. La caxa del órganu ta realizada en madera de carbayu y delles partes en pinu.

Órganu monumental de la Catedral de Morelia Construyíu n'Alemaña pola Casa Y. F. Walcker & Co. inauguráu en 1905, tien 4600 flautes. Ye consideráu'l 3er órganu musical más grande de Llatinoamérica. Llean más en Wikipedia hai más información.

Órganu monumental del Templu de Santa María Madalena (Cuitzeo) Construyíu en Méxicu en 1691 pol organista alemán Unknown Buitder.

Eventos culturales

Festivales culturales internacionales

Festival Internacional de Música de Morelia
Festival Internacional d'Órganu de Morelia
Festival Internacional de Cine de Morelia
Festival Internacional de Guitarra de Morelia
Festival Internacional de Danza Contemporánea de Michoacán
Festival Internacional de Cine Fantásticu y de Terror (Sede principal en Tlalpujahua).
Festival Internacional del Chongo Zamorano. Zamora de Hidalgo
Festival Internacional del Teco. Zamora de Hidalgo
Festival de Cantar ''Ars Vocalis Méxicu''. Zamora de Hidalgo y Morelia

Festividaes populares

Celebración de la nueche de muertos na rexón llacustre de Pátzcuaro: ancestral ceremonia del día de muertos realizada nes poblaciones de la ribera de Llagu de Pátzcuaro. Carauterísticos poles ufriendes que s'ufierten nos panteones, afataos con flores de cempasúchil y veles, según l'Altar de muertu asitiáu nes cases.
Festival de la raza purépecha de Zacán
Festividá del fueu nuevo purépecha
Fiestes y celebraciones de Morelia: como lo ye la celebración de Selmana Santa onde destaca la procesión del silenciu, l'aniversariu de la fundación de la ciudá onde s'implementó un desfile temáticu alegóricu. Fiestes patries onde destaca l'Aniversariu del Natalicio de José María Morelos y Pavón ente otres.
Festival Internacional del Chongo Zamora de Hidalgo
Feria del quesu (Cotija)
Expo Feria Uruapan
Expo Feria Apatzingan
Expo Feria Zamora *

Expo Feria de Tolos Santos (Ciudad Hidalgo)

Expo Feria Zitacuaro
Expo Feria Lázaro Cárdenas
Festival de la Tortúa Marina Sablera Azul
Tianguis Artesal de Uruapan
Feria de la conserva (Ciudad Hidalgo)
Fiesta del Santu Cristu Milagrosu en Tanhuato de Guerrero
Festival de Llectura pola Paz, eventu artísticu cultural d'iniciativa ciudadana, que busca averar los llibros y la llectura a comunidaes de poco accesu a la cultura escrita. Celébrase cada añu nel mes de payares en distintes sedes.
Fiesta n'honor del Señor de la Expiración (Cuitzeo)

Expo Feria Michoacán

La Expo Feria Michoacán ye l'eventu más importante de Michoacán.L'orixe d'esta data del 8 de mayu de 1960, na Monumental Plaza de Toros de la ciudá de Morelia nun Congresu Nacional Ganaderu, el presidente de la República Adolfo López Mateos y el gobernador del estáu David Franco Rodríguez, inauguren la primer feria estatal, que foi agrícola, ganadera, comercial, industrial, forestal y artesanal.Solo duru hasta'l 15 de mayu(8 díes).

La Expo Feria se re allugó en Av. Teunolóxicu(al norte de la ciudá) nos primeres 5 años. Ellí vivió grandes momentos más el llexendariu "Teatru del Pueblu". Tamién pasaron patronatos y direutores, según la Direición de Feries y Esposiciones del Gobiernu del Estáu de Michoacán, hasta qu'en 2002 créase la Comisión de Feries, Esposiciones y Eventos del Estáu de Michoacán(COFEEEM) y esti encargar d'entamar la máxima fiesta del estáu.

El 24 d'abril del 2006 asítiase la primer piedra del Nuevu Rencito Ferial Michoacán y nesi añu realiza la última edición de la Expo Feria Michoacán nes instalaciones de Av. Teunolóxicu. El Nuevu Rencito Ferial Michoacán inauguróse'l 18 de mayu del 2007, con conciertu a cargu del cantautor michoacano, Juan Gabriel y en setiembre d'esi mesmu añu instalóse yá na so nueva casa(Expo Feria Michoacán 2007).En 2008 l'eventu torna al mes de mayu, como lo señala'l Decretu Alministrativu del Congresu Estatal de 1961.

En 2009 por cuenta de una obra de vialidad frente al Rencito, tresformar en Feria Viaxera, visitando toles rexones del estáu, sol nome de "Expo Feria en Movimientu Michoacán 2009".A la fin de la edición tornó al Nuevu Rencito Ferial Michoacán. En 2010 tuvo una edición especial por 2 motivos: 1º polos sos 50 años de creación(aniversariu)y 2º pol bicentenariu de la independencia, nesta hubo un pabellón especial:"Pabellón Bicentenariu".

En 2014, tres l'arrenunciu de la direutora de la COFEEEM, Martha Susana Juárez Domínguez, retardóse la feria del 25 d'abril al 30 del mesmu y la Secretaria de Turismu de la Entidá fadría cargu de la edición 2014.

En 2015, realizóse la feria ente xunu y xunetu, por cuenta de les eleiciones estatales.

Esta ye una llista coles postreres 8 ediciones de la Feria con fecha y lema:

2008:2 de mayu-18 de mayu "Michoacán, cultura y tradición"
2009:24 d'abril-10 de mayu "Cerca de ti...na to rexón"
2010:23 d'abril-16 de mayu "La nuesa Fiesta, La nuesa Xente"
2011:29 d'abril-22 de mayu "La nuesa Fiesta, La nuesa Xente"
2012:27 d'abril-20 de mayu ¡Ven, seguro te prestes!
2013:26 d'abril-19 de mayu ¡Ven, seguro te prestes!
2014:30 d'abril-18 de mayu "La Nueva Feria"
2015:18 de xunu-5 de xunetu ¡Yo sí voi!

Llingües

Michoacán ye un estáu pluriétnico, como en tol país na entidá la gran mayoría de la población falen el castellán o idioma español, asina mesmu esisten en rexones del tao cuatro etnies que falen purépecha, náhuatl, mazahua y otomí con altu grau de billingüismu ente los sos falantes. Dientro de les llingües alóctonas del estáu atopa l'inglés, francés ya italianu.

Artes populares

Artesanía

Guitarres de paracho towi.

Orfebrería de metales preciosos: el trabayu de ye un rumbu de maestría y fina sensibilidá, l'oru, producen obres que son verdaderes maravíes de delicadeza y elegancia. Se maquilan precioses xoyes de plata de coleición.

El Cobre: El llinaxe del trabayu en cobre michoacano, yá dio la vuelta al mundu, naz en Santa Clara del Cobre realícense acobiciaos oxetos útiles como cazos, platones, jarras, etc.

Metalistería: realicen herrajes forxaos a martiellu y fragua. Trabayos que, convertíos en ventanes, puertes, celosías o otres esquisites formes llucen nes cases de Michoacán.

Alfarería y Cerámica: Combinación de los métodos de trabayu antiguu y modernu equí atopen los sos más afortunada espresión. Modélase a mano, úsense moldes, y empléguense el bruñido prehispánicu. El vidráu. Artesaníes n'alfarería producir en poblaciones como Capula.

Maderes y Laques: El maque y la pasta de caña foi utilizáu polos artesanos pa crear imáxenes relixoses y anguaño, gracies al desenvolvimientu de les sos téuniques a la manufactura de laques laminadas y decoraes n'oru. Maderes nidies, d'onde surden mázcares, viejitos, alhajeros, etc. o'l productu torniáu que da vida a la juguetería popular: trompos, baleros, yoyos, carrinos, etc., columnes y retablos, creación del llabráu y talla fonda de la madera, como en Muebles con téunica de rayáu y sacáu el talláu, muebles coloniales en Ocampo, De madera tamién se producen preseos musicales, siendo famoses les guitarres, violinos, y otros preseos de cuerdes. Talles de madera ellaborar en Tzintzuntzan, Pátzcuaro, Cuanajo y Quiroga. Laques ellaborar en Pátzcuaro y Uruapan. La téunica de Pasta de caña ellaborar en Pátzcuaro.

Tule y Paya: se manufacturan petates, canastros, cestes y sombreros; faen figures relixoses, xuguetes y munchos instrumentos de cocina.

Cueru: fabríquense Fornir y sielles de montar en cueru realzáu con dibuxos de motivos campestres y charros, los huaraches y sombreros d'alta calidá, son solo dellos exemplos.

Testiles:
- Filaos y Texíos: Los diseños vistosos, con motivos naturales, y la testura de les mesmes teles. Sarapes, faxes, servilletas, manteles, huanengos, camises, llenzos pa enagües.
- Sopapos y colchas, fabríquense al usu antigua en telares de cintura, de pedal y otros modernos emplegando primordialmente materiales naturales.
- Rebozos y chalinas fines ellaborar na Piedad de Cabadas

Zapatos, alfarería y finos Gabanes fechos a mano de Huaniqueo de Morales.

Juguetería: Esti arte inxeniu, sublime y universal pola so cencellez tien innumberables manifestaciones, les guitarres de tejamanil judas y toritos de cartón, papel picáu con diverses formes allumen esta imaginería desbordante.

Cantería:

Vistimienta tradicional

Traxes tradicionales na rexón purépecha:

Traxe de muyer: El traxe de la muyer consiste nuna falda "sabalina", que suxeten con un ceñidor y dexen sobresalir de tela pa formar el famosu "rollu" de les tarascas. El traxe consiste nuna falda negra, de pañete, con enagües blanques de cobertor. Porten dos ceñidores; el primeru sostién la falda, l'otru sirve d'adornu. La camisa úsase plegada sobre'l pechu y el llombu, con una jareta a lo llargo del escote; va bordada sobre los costazos y alredor del escote, con figures de flores, perros y otros animales. Los mandiles son de cretona, formando cuadros de colores. El peñáu consiste en dos trences y lleven aretes de diverses formes.
Traxe d'home: El so traxe consiste nuna faxa texida a mano, sobre un traxe de cobertor, y un sombreru de petate o de tubu de trigu.

Música popular

Pirekua
Abajeño
Música tradicional de Tierra Caliente *

Valones

Gastronomía

La variedá de la cocina rexonal Michoacana paez nun tener llendes. Los tarascos, apegaos como son a la tierra, supieron aprovechar granos y frutes pa crear un mundu d'auténtiques delicies a les qu'integraron especies y carnes que vinieron cola cocina europea. La gastronomía de Michoacán conforma una importante parte de los Platillos mexicanos:

Platillos típicos:

Adobera de Pandu Purepecha.

Atole blancu de Pandu Purepecha.
Atole de Granu de Jiquilpan, Michoacán.
Atole negru de Pandu Purepecha.
Aporreado de Huetamo, Tierra Caliente.
Chile de Mangu de Huetamo, Tierra Caliente.
Birria de chivu Huetamo y La Piedá.
Carnitas de puercu de Quiroga.
Cebadina d'Uruapan.
Charal (pez) de Pátzcuaro.
Chile de Mangu criollu en chile coloráu de Huetamo, Tierra Caliente.
Chile de Ciruela criolla en chile coloráu de Huetamo, Tierra Caliente.
Chile con Ciruela de Huetamo, tierra caliente *

Chorizu de Huetamo.

Chorizu de Coalcoman.
Churipo de Pandu Purepecha.
Corundas de Pandu Purepecha.
Enchiladas placeras de Pátzcuaro y Uruapan.
Guacamaya (platillo) d'Uruapan
Guacamole d'Uruapan.
Güilota o Huilota en chile secu o en caldu de Huetamo, Tierra Caliente.
Iguana en chile secu o en caldu de Huetamo, Tierra Caliente.
La Morisqueta de Tierra Vecera, Michoacán
Mole Cosechero de Jiquilpan, Michoacan

Nacatamales de Pandu Purepecha.
Olla podre d'Ariu De Rosales.
Pexe blancu de Pátzcuaro.
Pozole batíu de Quiroga.
Quesu Cotija: quesu tipu parmesan internacionalmente gallardoniáu como'l meyor quesu del mundu en Cremona, Italia.
patitas de puercu, una delicia bañada en vinagrede Huetamo, tierra caliente *

Sanchicua, Chipil y Verdolaga de Huetamo, Tierra Caliente.

Sopa Tarasca de Pandu Purepecha.
Tamales de Tierra Caliente.
Tamales de zitún de Pandu Purepecha.
Toqueras de Pandu Purupecha
Trucha Arcoiris con Macadamia d'Uruapan.
Uchepos de Pandu Purepecha.

Postres:

Capirotada de Pandu Purepecha.
Fruta de Fornu de Huetamo, Tierra Caliente.
Atole de pinole de Huetamo, Tierra Caliente.
Atole de aguamiel de Tingüindín.
Atole de Chumata de Huetamo, Tierra Caliente.
Atole duru, de Huetamo Tierra caliente *

Atole de granu de Jiquilpan, Michoacán

Chongos Zamoranos, postre típicu del estáu de Michoacán

Fruta en conserva de Ciudad Hidalgo
Morelianas duce de Morelia.
Gazpachu de Morelia.
Picu de gallu d'Uruapan.
Chocolate de metate d'Uruapan.
Cocada d'Ariu de rosales
Nieve d'Aguacate d'Uruapan.
Pastel de Macadamia d'Uruapan.
Empanaes de Chilacayote y aguacatas (pan) de Tingüindín.
Nieve de Pasta de Patzcuaro.
[
Cajeta Cavaes de La Piedá.
Cajeta de Quiñonez Coalcoman
Gaznatos de Tacámbaro

Charanda, bébora típico del estáu de Michoacán

Bébores:

Deportes

L'estáu cunta con un equipu na Primer División de Méxicu, Monarcas Morelia, amás de dellos equipos en Segunda y Tercer División.

Cuenta con bastantes escenarios deportivos siendo'l más significativu pol so tamañu ya infraestructura l'Estadiu Morelos con capacidá pa 38 869 aficionaos amás del históricu Estadiu Venustiano Carranza con capacidá pa 22 340 aficionaos, dambos na ciudá de Morelia y el terceru en capacidá ye l'Estadiu Juan N. López na ciudá de La Piedá con capacidá pa 17 000. Son estos trés los "grandes" estadios del tao pero cunta con dellos "mini estadios" na mayoría de les grandes ciudaes, amás con places de toros, auditorios, pabellones, arenes, estadiu de béisbol, etc.

Infraestructures

Carreteres

Cuenta con . de carreteres, ocupa'l 10° llugar por llargor de carreteres y pol estáu pasen les autopistes Guadalaxara-Méxicu y Morelia-Lázaro Cárdenas.

Aeropuertos

Michoacán cunta con 5 aeropuertos: 2 Internacionales y 3 nacionales estos son:^[8]

Aeropuertu	Allugamientu (Ciudá)
Aeropuertu Internacional General Francisco J. Mujica	Morelia
Aeropuertu Internacional de Uruapan	Uruapan
Aeropuertu Nacional de Lázaro Cárdenas	Ciudad Lázaro Cárdenas
Aeropuertu Nacional Pablo L. Sidar	Apatzingán
Aeropuertu Nacional de Zamora	Zamora de Hidalgo

Puertos

Lázaro Cárdenas

Ver tamién

Jalisco	Jalisco / Guanajuato	Guanajuato / Querétaro
Jalisco / Colima		Estáu de Méxicu


Océanu Pacíficu	Guerrero	Guerrero

Referencies

↑ Interpretaciones morfolóxiques de Caltzontzin y de los topónimos, de Salvador Garibay Sotelo
↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes ITER
↑ Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Tasa de crecedera media añal de la población por entidá federativa, 1990 a 2010». Archiváu dende l'orixinal, el 20 d'abril de 2011. Consultáu'l 5 de marzu de 2011.
↑ «Árees xeográfiques» (1 de xineru de 2015). Archiváu dende l'orixinal, el 2016-11-25. Consultáu'l 20 d'avientu de 2016.
↑ INEGI, Censu de Población y Vivienda 2010 - Resultaos per llocalidá
↑ Campus Morelia. Universidá Nacional Autónoma de Méxicu
↑ Vease Carlos García Mora: Los edificios de Charapan, Méxicu, Tsimarhu, 32 pp, 2014 (fascículu digitalizado).
↑ «http://www.sedena.gob.mx».

Enllaces esternos

Quiroga, Michoacán
Gobierno del Estáu de Michoacán — sitio web oficial

[1] Interpretaciones morfolóxiques de Caltzontzin y de los topónimos, de Salvador Garibay Sotelo

[ITER-2] Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes ITER

[3] Institutu Nacional d'Estadística y Geografía (ed.): «Tasa de crecedera media añal de la población por entidá federativa, 1990 a 2010». Archiváu dende l'orixinal, el 20 d'abril de 2011. Consultáu'l 5 de marzu de 2011.

[4] «Árees xeográfiques» (1 de xineru de 2015). Archiváu dende l'orixinal, el 2016-11-25. Consultáu'l 20 d'avientu de 2016.

[5] INEGI, Censu de Población y Vivienda 2010 - Resultaos per llocalidá

[6] Campus Morelia. Universidá Nacional Autónoma de Méxicu

[7] Vease Carlos García Mora: Los edificios de Charapan, Méxicu, Tsimarhu, 32 pp, 2014 (fascículu digitalizado).

[http://www.sedena.gob.mx-8] «http://www.sedena.gob.mx».

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]


	Ciudá	Conceyu	Población		Ciudá	Conceyu	Población
1	Morelia	Morelia	597.511	11	Pátzcuaro	Pátzcuaro	55.298
2	Uruapan del Progreso	Uruapan	315.310	12	Zacapu	Zacapu	52.806
3	Zamora de Hidalgo	Zamora	185.102	13	Los Reyes de Salgado	Los Reyes	39.209
4	Heroica Zitácuaro	Zitácuaro	175.289	14	Les Guacamayas	Lázaro Cárdenas	37.980
5	Ciudad Lázaro Cárdenas	Lázaro Cárdenas	174.117	15	Maravatío de Ocampo	Maravatío	34.381
6	Apatzingán de la Constitución	Apatzingán	119.010	16	Nueva Italia	Múgica	32.467
7	La Piedá	La Piedá	99.576	17	Puruándiro	Puruándiro	30.571
8	Ciudad Hidalgo	Hidalgo	99.072	18	Tacámbaro de Codallos	Tacámbaro	31.215
9	Sahuayo de Morelos	Sahuayo	64.431	19	Jiquilpan de Juárez	Jiquilpan	24.233
10	Jacona de Plancarte	Jacona	56.934	20	Yurécuaro	Yurécuaro	23.843