Aldude

Artikulu hau Nafarroa Behereko udalerriari buruzkoa da; ibarra gaitzat duena beste hau da: «Aldudeko ibarra»

Aldude
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Esnazu herriko Jasokuntzaren eliza eta pilotalekua
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Eskualdea	Baigorri-Ortzaize
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Euskal Mendialdea
Izen ofiziala	Aldude
Auzapeza (2020-2026)	Martin Suquilbide (independente)
Posta kodea	64430
INSEE kodea	64016
Herritarra	aldudar
Kokapena
Koordenatuak	43°05′46″N 1°25′33″W / 43.0961°N 1.4258°W / 43.0961; -1.4258
Azalera	23,27 km^2
Garaiera	345-1000 metro
Distantzia	25,9 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	380 (2018:  −3)
Dentsitatea	13,79 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 20,43
Ugalkortasuna[1]	‰ 18,83
Ekonomia
Jarduera[1]	% 79,49 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 1,11 (2011)
Langabezia[1]	% 2,78 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 52,78 (2010)
Erabilera	% 20,55 (2011)
Datu gehigarriak
Sorrera	XVI. mendea

Aldude^[2][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Baigorri-Ortzaize eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 25,9 kilometrora. Altuera 345 eta 1 000 metro artekoa da, eta 23,27 km²-ko azalera hartzen du. 2018. urtean 327 biztanle zituen.

Bertako biztanleak aldudarrak dira.

Aldudeko ibarreko hiriburua da.

Izena

Aldude beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Aldudes ("aldüd" ahoskatua)^[3]
• gaztelaniaz: Alduides ("aldúídes" ahoskatua)^[4]

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:

• Alduide (1193)^[5]
• Montes de Alduides (1237)^[6]
• Aldude (1353)^[6]
• Alduyde (1374, 1381, 1392)^[5][6]
• Alduide (1614, Nafarroako Kontuen Ganberako tituluak)^[7]
• Les Aldudes (1863)^[8]

Etimologia

Aldude izena Aldubide izenaren uzkurduratik datorrela pentsa daiteke. Aldu (garai batean "altu" izendatzeko tokiko hitza zena) eta bide hitzen elkarketak osatzen dutela pentsa daiteke.^[9]

Beste toponimoak

Ahuntzarita "ahuntzen arrokaren lekua" esalditik dator.

Elokadi Baztanekiko mugan dagoen txoko bat da, 1863an Iparraldeko eta Bearnoko hiztegi topofrafikoak aipatzen duena.^[8]

Eznaratzu aurreko toponimotik dator Esnazu, 1863an Iparraldeko eta Bearnoko hiztegi topofrafikoan Eznazu bezala jaso zena eta Cassiniren mapan Esnaratsu. ez- a es- aldaketa "esne" hitzarekin asimilatzearen ondorio da.

Geografia

Aldude Aldudeko ibarran dago.

Mugakideak

Ingurune naturala

Baigorri-Ortzaize eskualdean dago kokaturik udalerria, mendi garaiez inguraturik: Adi (1 459 m) eta Iturrunburu (1 291 m) aipagarrienak izanik.

Urepele eta Bankarekin batera Kintoa osatzen du, Nafarroa Garaiak eta Nafarroa Behereak elkarrekin dituzten larreak.

Klima

Datu klimatikoak (Banka, 1981-2010)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	22.3	29.0	33.0	35.0	36.5	41.1	40.9	42.6	37.5	35.0	28.0	24.0	42.6
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.0	12.3	15.3	16.9	20.8	23.9	25.9	26.1	23.7	19.4	14.1	11.5	18.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	6.9	7.6	10.0	11.5	15.1	18.1	20.1	20.3	17.7	14.5	9.9	7.6	13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.8	3.0	4.7	6.1	9.3	12.3	14.3	14.5	11.8	9.5	5.7	3.8	8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.6	-13.0	-8.5	-2.5	1.0	3.0	6.2	3.5	1.0	-1.5	-7.7	-9.7	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	187.6	159.5	158.6	181.2	131.5	84.4	74.9	84.4	115.3	152.9	212.5	201.6	1744.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	99.0	109.0	109.5	95.7	97.0	69.0	86.7	85.2	81.0	99.0	96.5	130.1	130.1
Iturria: Frantziako klimatologia zerbitzua[10]

Auzoak

• Herri Barnea
• Esnazu

Historia

1374. urteko Nafarroako artxiboko dokumentu batean agertzen da, Alduyde izenarekin. Populazio finkorik gabeko artzaintza-eremutzat hartzen zen. Aldudeko artzainek, hasiera batean, etxolak altxatzeko eta baratze txiki bat lantzeko eskubidea zuten, baina ez ziren euren lurren jabeak, antzinako araudien arabera, banaezintzat hartzen baitziren. Egungo komunitatearen kokalekua Jourmendi izeneko leku baten gainean gertatu zen.^[6]

Populazio handiena XVII. eta XVIII. mendeetan izan zen, Baigorriko ibarretik etorritako artzain eta ezkonberri bikoteekin. Jende horiek aurre egin behar izan zioten etxe eraiki berriak aldian behin eraistera bultzatzen zituzten haraneko agintarien aurkakotasunari. 1765ean Aldudeko biztanleek bost sindiko izendatu zituzten beren arazoez ardura zitezen Baigorriri men egin gabe.

Frantziako Iraultzaren bezperan, Aldudeko ibarreko Batzarrean onartua da. Hala ere, Iraultzaren garaian bakarrik ezarri zen udalerri independentean. 1794ko ekainaren 3an, Konbentzioaren Gerrako Aldudeko guduaren ondorioz herria guztiz erre zuten.^[11] 1814an Arthur Wellesley Wellingtongo Dukearen tropek eskualdea inbaditu eta herria erre zuten. 1856tik 1863ra Pirinioen mendebaldean Iruñe eta Baiona arteko burdinbidea Alduden barrena igarotzeko egitasmo bat izan zen, azkenean Irun-Hendaiatik gauzatua.

Duela gutxi arte, Bailea, Perkainenea eta Filipeinea izeneko hiru etxe franko egon ziren, non Frantziako agintariek ez zuten jurisdikziorik. Desertoreen ohiko asilo-lekua ziren. Gauza bera gertatzen zen Esnazu herriko Malsoinea izeneko etxean.

Demografia

1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851	1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896	1901
-	1 320	1 675	2 187	2 329	2 391	2 832	2 885	2 824	2 760	1 328	1 226	1 195	1 179	1 197	1 261	1 196	1 152	1 077
1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954	1962	1968	1975	1982	1990	1999	2006	2007	2008	2013	2018
1 042	1 008	961	976	984	960	930	851	807	718	586	483	433	395	378	376	373	321	327

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

Auzapezak

Hasiera	Amaiera	Auzapeza	Alderdia
1808		Jean Ardantz
1815		Jean Uhide
1816		Martin Arrambide
1829		Charles Schmarzow
1831		Salvat Larre
1833		Mathieu Barcelona
		Jean Arambel
1839		Charles Schmarzow
1848		Pierre Mocoçain
1860		Alfred Saurel
1862		Étienne Ritou
		Jean Bergougnan
1871		Étienne Ritou
1885	1898	Jean Chabagno
1995	2014	Peio Setoain
2014	2020	Jean-Michel Dendarieta
2020	karguan	Martin Suquilbide
falta diren datuak osatu egin behar dira

Erakunde publikoak

2017ko urtarrilaren 1era arte, Aldude Garazi-Baigorri herri elkargoaren kide zen. Une horretatik aurrera, sortu berria zen Euskal Hirigune Elkargoaren parte izatera pasa zen.^[12]

Garraioa

Euskal Hirigune Elkargoaren esku dagoko Car Express hiriarteko autobus sareak zerbitzatzen du herria. Guztira, line batek eskaintzen du zerbitzua.^[13]

Euskara

Leon Arambel^[14]: Euskal Herriko Ahotsak proiekturako egindako elkarrizketa^[15][16]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Aldudeko ibarreko herri guztiak sailkatu zituen, mendebaldeko behe-nafarrera euskalkian, Arberoa eta Ortzaize ibarretan hitz egiten zena.^[17]

Koldo Zuazok, 2010ean, Aldudek nafar-lapurtera euskalkian sailkatu zituen.^[18]

Ondasun nabarmenak

• Herriko plaza, elizaren eta herriko etxearen artean, pilotaleku izan zen XIX. mendetik 1952 arte. Bertan, laxoa izeneko pilota jokoa egiten zen, eskularruz hornitua eta hormarik gabe.
• Iguxkagerrea baserria^[19]: XVIII. mendekoa
• Joalginenborda^[20]: XIX. mendekoa
• Menementa baserria^[21]: XIX. mendekoa
• Harrespilak: hiru Argibel izeneko lekuan.
• Jasokundeko eliza^[22]: Esnazun, XIX. mendekoa. Kultura Ministerioak sailkatutako eskulturak ditu^[23].
• Andre Mariaren Eliza^[24]: Maximilien enperadorearen arrosarioa dago bertan.
• Hilerrian XIX. mendeko hilarriak daude, bi 1805koak.

Hedabideak

• Kanaldude

Aldudar ospetsuak

• Juan Martin Inda Perkain (1754-1834), pilotaria. (Nafarroa Garaiko Aurizberrin sortu zen).
• Bernard Delhom (1885-1996), luzaroenik bizi izan den Euskal Herriko gizona.
• Joanes Harriet (1899-1972), bertsolaria.
• Suzanne Rose Elosu (1901-1980), mediku eta politikaria. Baionako lehen hautetsi emaztea.
• Jean-Baptiste Urrutia (1901-1979), apezpiku-misiolaria.
• Andre Ospital (1915-1987), idazlea.
• Ernest Bidegain (1922-), idazlea.
• Piarre Erramuzpe (1927-), bertsolaria.
• Gabi Etxebarne (1932-), serora, ekintzaile, idazle eta feminista.
• Mixel Itzaina (1933-), idazlea.

Herri senidetuak

Aldude ondorengo herriekin senidetuta dago:

• Zarrakaztelu^[25]

Irudiak

• 
  Urepeleko Errobi Herri Barnean
• 
  Dona Mariko eliza, Herri Barnean
• 
  Piszikultura, Urepeleko Errobin parean
• 
  Esnazu herria
• 
  Jasokundeko Andre Mariaren eliza, Esnazun

Oharrak

1. /alðuðe/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskaltzaindia. 122. araua: Nafarroa Behereko herri izendegia. .
3. Jobbé-Duval, Brigitte. (2009). Dictionnaire des noms de lieux des Pyrénées-Atlantiques. Archives & Culture ISBN 978-2-35077-151-9. PMC 466662204. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
4. Gran Enciclopedia de Navarra | ALDUIDES. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
5. ↑ Orpustan, Jean-Baptiste. (2006). Nouvelle toponymie basque : noms des pays, vallées, communes et hameaux historiques de Labourd, Basse-Navarre et Soule. (Éd. entièrement rev. et corr. argitaraldia) Presses universitaires de Bordeaux ISBN 2-86781-396-4. PMC 72757865. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
6. ↑ «Aldude» www.pop.culture.gouv.fr (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
7. Don Jose Yanguas Miranda jaunek argitaratu izenak
8. ↑ (Frantsesez) Raymond, Paul. (1863). Dictionnaire topographique du département des Basses-Pyrénées. Impr. impériale (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
9. 1907-2000., Nègre, Ernest,. (1998). Toponymie générale de la France.. Droz PMC 467131108. (Noiz kontsultatua: 2021-05-17).
10. Bankako estazioko balio klimatologikoak. Frantziako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
11. AL Harmonville. Dictionnaire des dates, des faits, des lieux et des hommes historiques. I.
12. Instituzioaren behar gorria. 2015eko urriaren 11. Argia.com
13. (Frantsesez) «Ipar Euskal Herriko TXIK TXAK sarea: garraio publikoaren gorakada handia hilabetean.» France Bleu 2019-10-21 (Noiz kontsultatua: 2021-04-22).
14. «Arambel, Leon - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
15. «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
16. «Bizkaitarrekin gazteleraz Iparraldeko artzainek - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-10-16).
17. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
18. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
19. Iguxkagerrea: Frantziako Kultura Ministerioa, Mérimée datu basea
20. Joalginenborda: Frantziako Kultura Ministerioa, Mérimée datu basea
21. Menementa: Frantziako Kultura Ministerioa, Mérimée datu basea
22. Jasokundeko kapera: Frantziako Kultura Ministerioa, Mérimée datu basea
23. Esnazuko eliza: Frantziako Kultura Ministerioa, Palissy datu basea
24. Andre Mariaren eliza: Frantziako Kultura Ministerioa, Mérimée datu basea
25. «Wayback Machine - Nafarroako herri eta hiri senidetuak» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).

Ikus, gainera

• Baigorri-Ortzaize
• Nafarroa Beherea

Kanpo estekak

• (Frantsesez) Kanalduderen webgunea