Mariana Pineda

Mariana Pineda
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotza	Granada, 1804ko irailaren 1a
Herrialdea	Espainia
Heriotza	Granada, 1831ko maiatzaren 26a (26 urte)
Hobiratze lekua	Granadako katedrala
Heriotza modua	heriotza zigorra: garrotea
Familia
Aita	Mariano de Pineda y Ramírez
Hezkuntza
Hizkuntzak	gaztelania
Jarduerak
Jarduerak	iraultzailea

Mariana Pineda Muñoz ( Granada, 1804ko irailaren 1a – Granada, 1831ko maiatzaren 26a) XIX. mendeko espainiar liberal bat izan zen, Fernando VII.aren erregealdian Hamarkada Deitoragarrian exekutatua.^[1][2]

Biografia

Mariano de Pineda y Ramírezen alaba zen, Granadako itsasontziko kapitaina eta Calatravako Ordenako zalduna, ezagutzen ez diren arrazoiengatik sekula ezkondu ez zena Maria de los Dolores Muñoz y Buenorekin, Lucenakoa, bera baino askoz gazteagoa eta baldintza gutxiagokoa. Bikoteak lehen alaba bat izan zuen Sevillan, baina jaio eta gutxira hil egin zen, eta Granadara joan ondoren, banandutako etxeetan bizi izan ondoren, bigarren alaba bat izan zuten, Mariana. Jaio ondoren, ama eta alaba Mariano jaunaren etxera joan ziren bizitzera, eta, hilabete batzuk geroago, gaixotasun kronikoa zuela eta, agiri bat sinatu zuen, amari alabaren gaineko eskubide guztiak emateko. Baina handik gutxira, On Marianok bere bikotekidea salatu zuen, alabaren izenean jarritako ondasun batzuez jabetu zelako, eta Maria Doloresek ihes egin zuen neskatoarekin etxe komunetik. Atxilotu egin zuten, eta 1805eko azaroaren 12an alaba aitari itzultzera behartu. Don Mariano hil ondoren, Mariana haren anaia baten zaintzapean jarri zuten. Anaia itsua zen, ezkongabea, eta berrogeita zazpi urte zituen. Hala ere, bera baino askoz gazteagoa zen emakume batekin ezkondu ondoren, tutore-ardurak bere mendeko gazte batzuei eman zizkien, José de Mesa eta Úrsula de la Presari, eta beraien kargu geratu zen haurra haurtzaroan zehar.^[3][4]

Bere tutorea hil zenean, honek, bere alaba propioari, Marianari bere aitaren oinordekotzagatik zegozkion ondasunen zati bat utzi zion, eta, beraz, bere bizitza osoan zehar pleitatu behar izan zuen itzuliak izan zitezen.^[3]

Hamabost urte zituela ezkondu zen Manuel de Peralta y Vallerekin, bera baino hamaika urte zaharragoa eta armada utzi berri zuena (ez dakigu zertaz bizi zen). Ezkontza 1819ko urrian egin zen, "Isilpean", Antonina Rodrigo biografoaren hitzetan, Mariana legez kanpoko alaba izateagatik. Hurrengo urteko martxoan haur bat erditu zuen, José María, eta 1821eko maiatzean neskato bat, Úrsula María. Bi urte geroago, 1822ko abuztuan, senarra hil zitzaion, hamazortzi urteko alarguna bi seme-alaba txikirekin utzita. Dirudienez, bere ezkontzako urte horietan, Hirurteko liberalarekin bat eginez, Mariana kausa liberalari atxiki zitzaion, eta Fernando VII.ak 1823an absolutismoa berrezarri ondoren, jada alargun, bere etxean, jazarritako liberalak hartu zituen. Zirkulu horietan, Casimiro Brodett eta Carbone espediente bikaineko militarra ezagutu zuen, eta berarekin ezkontzekotan egon zen, baina ezkontza zapuztu egin zen Brodettek ez zuelako benetako dispentsa lortu bere filiazio liberalaren ondorioz, eta armada uztera eta Kubara joatera behartua izan zen. Mariana, bere aldetik, hurrengo bi urteetan Granadatik desagertu zen eta ez dakigu non egon zen eta zer egin zuen denbora horretan.^[3]

Granadara itzuli zenean, bere lehengusu bati, Fernando Álvarez de Sotomayor Ramírezi, espetxetik ihes egiten lagundu zion. Hau 1827tik zigorra betetzen ari zen Gibraltarreko erbesteratuek antolatutako zenbait konspirazio liberaletan parte hartzeagatik. 1828an bere lehengusua askatzeko erabili zuen trikimailua, kartzelan abitu batzuk sartu eta Fernandori ematea izan zen, fraidez mozorrotuta, espetxetik zailtasun handirik gabe irteteko. Hasiera batean Marianaren etxean babestu zen eta hara joan zenean bere bila Ramon Pedrosa Andrade, Granadako krimenaren alkatea, Gibraltarren zegoen. Mariana Pinedaren kondairaren zati izatera pasa zen, bere lehengusuarekin harreman sentimentala izan zuela, baina ez dago frogarik. Frogatuta dago, ordea, itzuli zenean Jose de la Peña hogeita zortzi urteko abokatua izan zuela maitale, eta Antonina Rodrigo bere biografoaren arabera, Carlos Serranok aipatua, beharbada Marianarekin lotuta egon zela " kontzientzia "deituriko ezkontza sekretu baten ondorioz. Lotura horretatik jaio zen 1829ko urtarrilean neska bat, Marianak alaba natural gisa aitortu zuena, elkarrekin bizi ez ziren arren, baina ez José de la Peñak, 1836 arte itxaron baitzuen "adoptatzeko", 1846 arte alaba gisa aitortzeko eta 1852 arte oinordeko gisa aitortzeko.^[3]

Beste batean ere, Pedrosa krimenaren alkatearen arreta erakarri zuen, Romero Tejada delako batek bere aurka jarritako salaketaren ondorioz, Gibraltarreko "anarkistekin" ustezko lotura bat izateagatik. Are larriagoa izan zen bere morroi leiala zen Antonio Buriel, Pedrosak gutun konprometigarriak eramateagatik atxilotu zuena, eta Marianari bere etxean giltzapetua izatea ekarri ziona. Kasua ez zen inoiz epaitu, baina prebentzioan Marianak Jose Maria Escalera abokatuaren zerbitzuak eskatuta zituen. Polizia-artxiboetan egindako ikerketak erakutsi duenez, Granadako Poliziak uste zuen Mariana Pineda matxinada baten atarikoetan inplikatuta zegoela zuzenean edo zeharka, eta Antonio Buriel haren morroiak "dozena bat gizon prest zitueela kalera irtetzeko".^[3]

Francisco Calomarderen erretratua, Luis de la Cruz y Ríos-ena ( Vicente Lópezen kopia).

Francisco Calomarde ministroaren polizia absolutista erne zegoen Jose Maria Torrijos jenerala, Francisco Espoz y Mina jeneralarekin batera, 1830eko irailaren hasieran Gibraltarrera iritsi zela jakin zuenetik. Izan ere, matxinada antiabsolutistaren lehen saiakera 1831ko urtarrilean izan zen, Torrijos eta bere taldea Gibraltarretik La Linea de la Concepcionera joaten saiatu zenean, Algecirasera iristeko helburuarekin. Aste batzuk beranduago, liberal talde batek Cadizko gobernadorea hil zuen. Mugimendu hauek, bazirudien, Andaluzia osoan orokortutako altxamendu bat prestatzen ari zirela, Torrijos eta Espoz eta Mina buru izango zituena, eta Madriletik Salustiano de Olozagak koordinatua. 1831ko martxoaren 20ko data ezarri zen altxamendurako, baina Calomardeko polizia prestaketen jakinaren gainean zegoen (bere agente batzuk Gibraltarren zeuden Torrijos eta bere taldearen atzetik) eta saiakera bertan behera uztea lortu zuten. Altxamendurako aurreikusitako eguna baino bi egun lehenago, Mariana Pineda atxilotu zuten Granadako bere etxean.^[5]

Mariana Pinedaren aurkako prozesua (1831)

Atxiloketa

Mariana Pinedaren erretratua. Isidoro Lozanoren 1862ko grabatua Granadako udaletxean.

1831ko martxoaren 18an, Pedrosa krimenaren alkatearen agindupean zegoen polizia bere etxean sartu zen, Granadako Arrano kaleko 77. etxeko 6. zenbakian, eta bertan altxamenduaren seinale zen bandera bat zegoenez, atxilotu egin zuten. Carlos Serranoren arabera, Marianaren etxean "bandera" aurkitu zuten baldintzak susmagarriak ziren. Bere iritziz poliziak manipulatutako agente batek sartu zuen bertan "bandera" gero han aurkitu eta akusazio gisa erabili ahal izateko.^[6]

Momentuz, bere etxean konfinatu zuten, guardia baten zaintzapean, eta handik hiru egunera ihes egin zuen, zaintzailearen deskuidu bat aprobetxatuz. Zaindariak kalean harrapatzea lortu zuen, eta Marianak ez salatzeko erregutu zion, eta biguntzen saiatzeko, ihesaldian laguntzeko proposatu zion. Horren ondorioz fiskalak bigarren delitu bat egotzi zion, zaintzailea limurtzen edo hertsatzen saiatzea. Ihesaldi honen ondorioz, Santa Maria Egipziakoa Arrecogidas komentuko bizitza txarreko emakumeen kartzelara eraman zuten.^[7]

Gaur egun, argi dago agintari absolutistek, bere emakume izaera dela eta, ez zutela uste Granadan martxan zegoela uste zuten konjura liberaleko buruzagietako bat zenik (izan ere, Fernando VII.aren erregealdiaren amaierako erabaki liberaletan bakar batean ere ez zen emakumerik egon zuzenean inplikatuta), baizik eta bere konplizeak salatzeko atxilotu zutela. Horren erakusgarri da Pedrosa, Granadako poliziaburua, indultua emateko gaituta zegoela, baita epaiketaren ondoren ere, baldin eta onartzen bazuen bere konplizeei buruz deklaratzea, berak azken unera arte ukatu zuena.^[3]

Bestalde, Marianaren atxiloketa eta heriotza-zigorra Ramon Pedrosa krimenaren alkateak jasandako gaitzespenaren ondorio izan zela uste zuten. Teoria hori zuhurtziaz azaldu zuen bere abokatuak epaiketan zehar. Askoz ere argiagoak izan ziren hirian zehar ibili ziren koplak, luzaroan iraun zutenak, honako hau bezala:^[8]

Granada triste está

Porque Mariana Pineda

A la horca va

Porque Pedrosa y los suyos

Sus verdugos son,

Y esta ha sido su venganza

Porque Mariana de Pineda

su amor no le dio

Marianak Pedrosa ustez maitemintzearen inguruan ez dago inolako frogarik, baina baiezta daiteke Granadako krimenaren alkateak auzi pertsonaltzat hartu zuela prozesua, eta presionatu egin zuela ustezko konplizeak salatu zitzan. Pedrosak Colomarderengandik, Gracia eta Justizia ministroarengandik, botere osoa jaso zuen Granadan gertatzen ziren "konspirazio" guztiak ikertzeko, eta bere esku zegoen auzipetu guztien bizitza. Mariana atxilotu eta hiru astera, Granadako Justizia Administrazioak auzia Pedrosaren esku uztea erabaki zuen.^[9]

Epaiketa

Mariana Pineda ustez bordatzen ari zen "banderaren" balizko berreraikuntza, haren atxiloketa, epaiketa eta exekuzioa eragin zuena

Mariana Pinedaren espediente penala XX. mendearen hasieran lapurtu zuten, baina, zorionez, haren pieza garrantzitsuenak — fiskalaren akusazioa eta defentsako abokatuaren alegatua — 1836an argitaratutako liburu batean erreproduzitu zituzten, Fernando VII.a hil ondoren, haren lehen biografo eta maitaleetako batek, José de la Peña y Aguayo abokatuak idatzitakoa. Dokumentu horiengatik badakigu akusazioaren oinarria bere etxean "N.S. Erregearen subiranotasunaren eta bere gobernu monarkiko eta aitatiarraren aurkako altxamendu baten zeinu erabakigarria" aurkitu izana zela. Hau zen "zeinua":^[10]

tres letreros escritos con encarnado en papel al parecer de marquilla, que dicen: el uno, Igualdad; Libertad, el otro, y el tercero, Ley, y 13 letras cortadas de papel marquilla, y son L, I, T, A, D, Y, G, V, A, D, J, E, J,, todas mayúsculas, [y un] tafetán morado del ancho de dos paños y largo algo más de dos varas y tercia con un triángulo verde en medio, y en un lado de él, bordadas de carmesí, las letras mayúsculas B, E y embastada de cartón, una R; en otro lado de él, también bordadas de carmesí, las letras mayúsculas, A, L, y a medio bordar, una D; y en las orillas del largo de dicho tafetán, como en medio de él, dos pedazos de vando embastado... [todo lo cual tenía] la forma de una bandera que sirviese de señal o alarma para un Gobierno revolucionario

Froga horrekin — bandera erdi brodatua eta balizko lelo baten hitzak zirriborratuta zituena —, fiskalak ordenaren eta monarkaren aurkako matxinada delitua egotzi zion, aurreko urteko urriaren 1eko Fernando VII.aren dekretuaren arabera heriotza-zigorra baitzuen, 7. artikuluan ezarritakoaren arabera:^[11]

Toda maquinación en el interior del reino para actos de rebeldía contra mi autoridad soberana o suscitar conmociones populares que lleguen a manifestarse por actos preparatorios de su ejecución, será castigada en los autores y cómplices con la pena de muerte

Espero bezala, defentsak ustezko "bandera" osatzen zuen "froga" desmuntatzea izan zuen oinarri, eta, lehenik eta behin, zalantzan jarri zuen bandera ote zen, poliziaren txostenean oinarrituz. Txosten horretan, bastidoreetan muntatutako oihal bati buruz hitz egiten zuen, ez bandera bati buruz, eta, bigarrenik, ustezko bandera "iraultzailea" izatea, eta, egia esan, masoneria helburu zuen bandera bat zela argudiatuz, eta emakumeak ezin zirenez masoneriako kide izan, haien defendatua errurik gabe zegoen euren ustetan.^[11]

Beraz, Carlos Serranoren arabera, "Oso litekeena da abokatu defendatzailearen argudioa izatea 1831ko zorigaiztoko urtearen lehen hilabeteetan Marianaren jarduna izan zenaren egiara gehien hurbilduko dena: masoiekin harremanetan egotea eta bere logietarako bereizgarri batzuk prestatzea". Hala ere, masoiak konspiratzaile liberalen taldeekin erlazionatzen zirenez, "Mariana benetan lotuta zegoen iraultza horrekin, Fernando VII.aren eta Calomarderen poliziak hainbesteko gogoarekin 1830 inguruan prebenitzen saiatzen zena".^[12]

Exekuzioa

Juan Antonio Vera Calvoren 1862ko koadroa, Mariana Pineda kaperan erakusten duena, urkamendira eraman aurretik.

Bere abokatuak defentsa sinesgarria egin zuen arren, Mariana Pinedari heriotza zigorra ezarri zioten. Exekuzio egunean, dirudienez, Santa Maria Egipziakoa Arrecogidas komentutik exekuzio gunerako bidean askatzeko operazio bat prestatuta zegoen, baina ez zen gertatu arrazoi ezezagunengatik. Beraz, ezerk ez zuen eragotzi 1831ko maiatzaren 26an exekutatzea, hogeita sei urte zituela.^[13]

Mariana Pineda urkamendian

Esaten denez, bere duintasuna mantendu zuen exekuziorako prestatu arte, ligak kentzeari uko eginez, "Galtzerdiak erorita urkamendira ez joateko".^[14]

Bere exekuzioak liberalen kausa zigortu nahi izan zuen, baina hauentzako martiri eta askatasun ezaren aurkako borrokaren sinbolo herrikoi bihurtu zuen. Honen ondorioz, zenbait pieza dramatiko, olerki eta saiakeren pertsonaia nagusi bihurtu zen.

Hilobia

Mariana de Pinedaren gorpuzkiak Almengorreko hilerrian lurperatu zituzten, hileta-lekutik gertu, Beiro ibaiaren ondoan, Granadako Espetxe Probintzialaren parean. 1836an atera zituzten lurpetik eta Angustietako Ama Birjinaren basilikan, udaletxearen oratorioko kaperan eta Sagrarioaren Elizan utzi zituzten, 1844 eta 1854 bitartean. Azken urte horretako irailaren 9an, berriro atera ziren hobitik, eta kutxa udal-bulegoetan jarri zen berriro. Azkenik, 1856an, Mariana Pinedaren gorpuzkiak Granadako katedraleko kriptan utzi ziren, non hilarri xume baten azpian geratzen diren, epitafio honekin:

† D.O.M. Ad perpetuam memoriam. Reliquiæ mortales Marianæ a Pineda, quam, sæva morte, percussit tyrannus, Granatæ septimo kalendas junii, anni millesimi octogentesimi trigesimi primi. Requiescat in pace. Patria grata ejus memoriam colit. Anno M.DCCCLVI.^[15]

Memoria historikoa

Mariana Pinedaren omenezko monumentua, exekutatu zuten tokian (gaur egun Granadako Askatasunaren plaza). Monumentuko inskripzioak honela dio:

"1831ko maiatzaren 26an, Mariana Pineda gaztea hil zuten kriminalak zigortzeko leku honetan, bere aberriaren askatasuna nahi zuelako. Konstituzio Udalak eta Lurralde Auzitegiak 1840an erabaki zuten, hain biktima ospetsuaren oroimenez, gure Erlijio Santuaren zeinu sakratua leku horretan jartzea eta hartan justizia-exekuziorik berriro ez egitea. "

Espainiar iraultza liberalaren garaipenaren ondoren, Mariana Pineda askatasunaren kausaren heroi bihurtu zen, eta bere figuraz egile asko arduratu ziren, euren lanetan "kausa politikoagatik borrokalariaren loriatzea nagusi delarik, askatasunaren aldeko borrokalariarena, baina baita errepresioaren eta absolutismoaren biktima errugabearena ere". Azken puntu honetan, Marianaren izaera femeninoa pisugarri gisa erabiltzen da... ("Esklabo koldarrek bakarrik egin zezaketen/inmolatu zezaketen emakume ahul bat", dio Antonina Rodrigok bere omenez idatzitako poema ugarietako batek). Granadako diputatu talde batek Gorteei eskatu zien "Mariana Pineda heroi ospetsuaren izena haien aretoan inskribatzeko, gizalegearen eta askatasunarekiko maitasunaren sari gisa", eta seme-alabei pentsio bat emateko.^[16]

Elisabet II.aren erregealdian, harenganako interesak behera egin zuen. Seiurteko Demokratikoaren etorrerarekin eta, batez ere, Espainiako Lehen Errepublikarekin berraurkitu zen, eta 1873an Granadan monumentu publiko bat eraiki zen. Berrezarkuntzarekin batera, ahanzturara itzuli zen, Bigarren Errepublikan berriz ere bere pertsona aitortua eta goratua izateko. 1931ko maiatzean, bere aldarrikapena egin eta hilabete eskasera, Errepublikak Mariana Pinedaren exekuzioaren mendeurrena ospatu zuen, Niceto Alcalá-Zamora buru zuen behin-behineko Gobernuaren dekretu batean ezarritako ohore militar batzuen bidez, Manuel Azaña Gerra ministroak proposatuta. Geroago, gobernu errepublikarrak bere irudia zuen Correos-en zigilu bat ematea onartu zuen.^[17]

1920ko eta 1930eko hamarkadetan, Fernando de los Ríos sozialistak, behin-behineko gobernuan Justizia ministro izan zenak, funtsezko papera jokatu zuen Mariana Pinedaren memoria historikoa berreskuratzeko. Bera izan zen, dirudienez, bere lagun Federico García Lorca poeta 1925ean Mariana Pineda antzezlana idaztera bultzatu zuena. Lan hau Primo de Riveraren diktadurarekin zenbait arazo gainditu ondoren, bi urte beranduago estreinatu ahal izan zen, 1927an. Lanean, Lorcak mito liberaletik ihes egiten du, eta bere ordez erakusten duena, Carlos Serranoren arabera, "Bere desadostasun historikoa da, fernandarren absolutismora heltzeko bere barne-ezintasuna, bere matxinada pribatuaren erresuminak, suplizio publikora eramaten duena".^[18]

Gaur egun, exekutatua izan zen plazan eta bere oroimenean eraikia izan zen gurutzean, sistemaren aurkako ikurrak eta kontsignak erakusten dituzten pintadak agertzen dira.^[19]

Mariana Pinedari buruzko literatur lanak

• Francisco Villanueva y Madrid, El heroísmo de una señora ó la tiranía en su fuerza. Drama histórico original en cuatro actos dedicado a la inmortal Mariana Pineda, víctima por la libertad en Granada. Reinado de Fernando VII, y Ministerio de Calomarde. Lisboa: Na Impr. De J. M. R. e Castro, Rua Formosa, 67, 1837.
• Francisco de Paula Lasso de la Vega, Mariana Pineda. Drama en cuatro actos, 1838.
• Federico García Lorca, Mariana Pineda, 1925.
• José Martín Recuerda, Las arrecogías del beaterio de Santa María Egipciaca, 1970.
• José Ramón Fernández Domínguez, Mariana, 1991.
• Antonio Carvajal, Mariana en sombras, 2002.
• Isabel Pisano, El Papiro de Sept, 2009

Mariana Pinedari buruzko musika-lanak

• Alberto García Demestres, Mariana en sombra, 2001. Antonio Carvajalen librettodun opera.

Mariana Pineda telebistan

• "Mariana Pineda", RTVEk Antonio Galaren gidoiarekin ekoitzitako Paisaje con figuras serieko atala, Antonio Betancourten zuzendaritzapean eta Blanca Estradak interpretatua, 1976ko abenduaren 13an eman zen.
• Rafael Moreno Albaren Proceso a Mariana Pineda (1984), RTVEko telesaila, Pepa Flores, Germán Cobos, Juanjo Puigcorbé, Carlos Larrañaga eta abar protagonista dituena.

Erreferentziak

1. «MARIANA PINEDA» www.eroj.org (Noiz kontsultatua: 2021-09-14).
2. (Gaztelaniaz) «Mariana Pineda, la rebelde contraria a Fernando VII que acabó ajusticiada por garrote vil» historia.nationalgeographic.com.es 2022-05-26 (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
3. ↑ (Gaztelaniaz) «Un rastro (femenino) de heroicidad y martirio perdura en Granada» La Vanguardia 2020-05-24 (Noiz kontsultatua: 2021-09-17).
4. Serrano 2000. , 110-111 or. ISBN 84-239-6048-X...
5. Serrano 2000, 107.orr.. ISBN 84-239-6048-X...
6. Serrano, 2000, 108.orr.. ISBN 84-239-6048-X...
7. Serrano,2000, 114-115. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
8. Serrano, 2000, 116-117. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
9. Serrano, 2000, 115-117. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
10. Serrano, 2000, 101-102. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
11. ↑ Serrano, 2000, 102-103.orr.. ISBN 84-239-6048-X...
12. Serrano, 2000, 105-106. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
13. Serrano, 2000, 115. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
14. Serrano, 2000, 120. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
15. (Gaztelaniaz) Siglo XIX – Catedral de Granada. (Noiz kontsultatua: 2021-09-17).
16. Serrano, 2000, 121. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
17. «Decreto de 9 de mayo de 1931 dando instrucciones para conmemorar el primer centenario de la muerte de doña Mariana Pineda y Muñoz» (PDF). Gaceta de Madrid 270 (129): 619. 9 de mayo de 1931.. .
18. Serrano, 2000, 123. orr.. ISBN 84-239-6048-X...
19. (Gaztelaniaz) 20minutos. (2006-11-02). «San ldefonso, en manos de los gamberros del ‘spray’» www.20minutos.es - Últimas Noticias (Noiz kontsultatua: 2021-09-17).

Bibliografia

• Rodrigo, Antonina (1997). Mariana Pineda, heroína de la libertad. Madril: Compañía Literaria. 
• — (2004). Mariana de Pineda: la lucha de una mujer revolucionaria contra la tiranía absolutista. Madril: La Esfera de los Libros. 
• Serrano, Carlos (2000). «Mariana Pineda (1804-1831). Mujer, sexo y heroísmo». En Burdiel, Isabel; Pérez Ledesma, Manuel, eds. Liberales, agitadores y conspiradores. Biografías heterodoxas del siglo  XIX  d. C. Madrid: Espasa Calpe. pp. 99-126. ISBN 84-239-6048-X. 

Kanpo estekak

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Mariana Pineda

• «Mariana Pinedak askatasuna sinbolizatzen du EB osoan», Diario de León (10 de octubre de 2006).
• «Mariana Pineda Federico García Lorca», Antzezlana
• Universo Lorca | Federico García Lorca eta Granadarekin duen lotura. (Granadako Aldundia)
• Documentos RNE - «Mariana Pineda, la fuerza del silencio» (audio)
• Mariana Pineda: Romance popular en tres estampas, antzezlanaren gidoia.
• «Mariana de Pineda». Rodrigo, Antonina. Los Andaluces. 30. zenbakia
• Proceso a Mariana Pineda (1984), RTVEko telesaila Rafael Moreno Albak zuzendua eta Pepa Flores da protagonista.