ਅੰਮ੍ਰਿਤਲਾਲ ਨਾਗਰ

ਅੰਮ੍ਰਿਤਲਾਲ ਨਾਗਰ

ਅੰਮ੍ਰਿਤਲਾਲ ਨਾਗਰ (17 ਅਗਸਤ 1916 - 23 ਫਰਵਰੀ 1990)^[1] ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।^[2]

ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ, ਪਰੰਤੂ ਉਹ 7 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਫਿਲਮ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਗਰਮ ਲੇਖਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸਨੇ ਦਸੰਬਰ 1953 ਅਤੇ ਮਈ 1956 ਦਰਮਿਆਨ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇੱਕ ਨਿਯਮਤ ਨੌਕਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣੇਗੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਲੇਖਣੀ ਦੇ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਅਕਸਰ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੇ ਸੱਚੇ ਸਾਹਿਤਕ ਵਾਰਸ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ, ਅਮ੍ਰਿਤ ਲਾਲ ਨਗਰ ਨੇ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਬਹੁਪੱਖੀ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਲੇਖਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਆਲੋਚਕ ਡਾ. ਰਾਮ ਬਿਲਾਸ ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, "ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ, ਅਮ੍ਰਿਤ ਲਾਲ ਨਗਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਨਾਵਲਕਾਰ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਮੇਰੇ ਲਈ, ਉਹ ਗਲਪ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਮਿਆਰੀ [ਮਾਣਕ] ਹਿੰਦੀ, ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਮਿਆਰੀ [ਗ਼ੈਰ-ਮਾਣਕ] ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।" ^[3]

ਅਮ੍ਰਿਤ ਲਾਲ ਨਗਰ ਦੀ ਅਸਲ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਉਸਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਵਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪਾਤਰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਅਯਾਮੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਈ ਪੱਧਰਾਂ ਤੇ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਉਸਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਯੋਗਤਾ ਬਾਰੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦਿਆਂ, ਇੱਕ ਹੋਰ ਉੱਘੇ ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਦੇ ਆਲੋਚਕ, ਸ਼੍ਰੀਲਾਲ ਸ਼ੁਕਲ ਨੋਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, "ਆਪਣੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਤਰਾਂ 'ਤੇ ਥੋਪਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਨਾਗਰ ਜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਾਤਰ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ, ਉਹ ਤਜ਼ਰਬੇਕਾਰ ਪੱਧਰ 'ਤੇ, ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਜਟਿਲਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਜਬ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸਰਲਤਮ ਪਾਤਰ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੰਢੀਲੀਆਂ ਪਹੇਲੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਲੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕੰਮ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਿਰਜਣਾਤਮਕ ਲੇਖਕ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।"^[4]

ਜੀਵਨੀ

ਅੰਮ੍ਰਿਤਲਾਲ ਨਾਗਰ ਦਾ ਜਨਮ 17 ਅਗਸਤ 1916 ਨੂੰ ਆਗਰਾ (ਉਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਰਾਜਾਰਾਮ ਨਾਗਰ ਸੀ। ਨਾਗਰ ਜੀ ਦਾ ਨਿਧਨ 1990 ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਇੰਟਰਮੀਡਿਏਟ ਤੱਕ ਸਿੱਖਿਆ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਨਾਗਰ ਜੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ - ਸਹਿਜ, ਸਰਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ। ਮੁਹਾਵਰਿਆਂ, ਅਖਾਣਾਂ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲੋੜ ਮੁਤਾਬਿਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਵਾਤਮਕ, ਵਰਣਨਾਤਮਿਕ, ਸ਼ਬਦ ਚਿਤਰਾਤਮਕ ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਉਸ ਦੀਆ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਉਸਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਸੰਬਰ 1928 ਵਿੱਚ ਪੰਦਰਵਾੜੇ ਅਨੰਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਵਿਤਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਵਿਤਾ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਮ੍ਰਿਤ ਲਾਲ ਨੂੰ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਦੌਰਾਨ ਸੱਟ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ।

ਉਸਨੇ ਪ੍ਰਤਿਭਾ (ਅਸਲ ਨਾਮ ਸਾਵਿਤਰੀ ਦੇਵੀ ਉਰਫ ਬਿੱਟੋ) ਨਾਲ 31 ਜਨਵਰੀ 1932 ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਚਾਰ ਬੱਚੇ (ਸਵਰਗੀ ਕੁਮੁਦ ਨਾਗਰ, ਸਵਰਗ ਸ਼ਰਦ ਨਾਗਰ, ਡਾ. ਅਚਲਾ ਨਾਗਰ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਆਰਤੀ ਪਾਂਡਿਆ) ਸਨ।

ਨੌਕਰੀ

ਨਾਗਰ ਨੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਇੰਸ਼ੋਰੈਂਸ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਲਖਨਊ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ 18 ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਡਿਸਪੈਚ ਕਲਰਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ 1939 ਵਿੱਚ 'ਨਵਲ ਕਿਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰੈਸ' ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਡਵੀਜ਼ਨ ਅਤੇ ਮਾਧੁਰੀ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਸਵੈਇੱਛੁਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ। ਦਸੰਬਰ 1953 ਤੋਂ ਮਈ 1956 ਤੱਕ ਉਸਨੇ ਆਕਾਸ਼ਵਾਣੀ (ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ), ਲਖਨਊ ਵਿੱਚ ਨਾਟਕ ਨਿਰਮਾਤਾ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਸ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਸਾਹਿਤਕ ਕੰਮਾਂ ਵੱਲ ਕੇਂਦਰਤ ਕਰ ਸਕੇ।

ਕਹਾਣੀ ਅਤੇ ਰੇਖਾਚਿਤ੍ਰ ਸਨ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ 1935 ਵਾਟਿਕਾ 1938 ਅਵਸ਼ੇਸ਼ 1939 ਨਵਾਬੀ ਮਸਨਦ 1941 ਤੁਲਾਰਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ 1947 ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ 1948 ਪਾਂਚਵਾ ਦਸਤਾ 1955 ਏਕ ਦਿਨ ਹਜ਼ਾਰ ਦਾਸਤਾਂ 1956 ਏਟਮ ਬਮ 1963 ਪੀਪਲ ਕੀ ਪਰੀ 1973 ਕਾਲਦੰਡ ਕੀ ਚੋਰੀ 1970 ਮੇਰੀ ਪ੍ਰਿਯ ਕਹਾਨੀਆਂ 1970 ਪਾਂਚਵਾ ਦਸਤਾ ਔਰ ਸਾਤ ਅਨ੍ਯ ਕਹਾਨੀਆਂ

ਨਾਵਲ ਸਨ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ 1942-1943 ਮਹਾਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਚਿਤ 1947 ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ 1944 ਸੇਠ ਬਾਂਕੇਮਲ 1956 ਬੂੰਦ ਔਰ ਸਮੁੰਦਰ 1959 ਸ਼ਤਰੰਜ ਕੇ ਮੋਹਰੇ 1960 ਸੁਹਾਗ ਕੇ ਨੂਪੁਰ 1966 ਅਮ੍ਰਤ ਔਰ ਵਿਸ਼ 1968 ਸਾਤ ਘੂੰਘਟਵਾਲਾ ਮੁਖੜਾ 1971 ਏਕਦਾ ਨੈਮਿਸ਼ਾਰਣ੍ਯੇ 1972 ਮਾਨਸ ਕਾ ਹੰਸ

ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਸਨ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ 1947 ਨਟਖਟ ਚਾਚੀ 1950 ਨਿੰਦਿਯਾ ਆਜਾ 1969 ਬਜਰੰਗੀ ਨੌਰੰਗੀ 1969 ਬਜਰੰਗੀ ਪਹਲਵਾਨ 1970 ਇਤਿਹਾਸ ਝਰੋਖੇ 1971 ਬਾਲ ਮਹਾਭਾਰਤ 1971 ਭਾਰਤ ਪੁਤ੍ਰ ਨੌਰੰਗੀ ਲਾਲ

ਅਨੁਵਾਦ ਸਨ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ 1935 ਬਿਸਾਤੀ (ਮੋਪਾਸਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ) 1937 ਪ੍ਰੇਮ ਕੀ ਪ੍ਯਾਸ (ਗੁਸਤਾਵ ਫੂਲਾਬੇਰ ਕ੍ਰਿਤ ਮਦਾਮ ਬੋਵਾਰੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪਭਾਵਾਨੁਵਾਦ) 1939 ਕਾਲਾ ਪੁਰੋਹਿਤ (ਐਂਤਨ ਚੈਖਵ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ) 1948 ਆਂਖੋਂ ਦੇਖਾ ਗਦਰ (ਵਿਸ਼ਣੂਭੱਟ ਗੋਡਸੇ ਕ੍ਰਿਤ ਮਾਝਾ ਪ੍ਰਵਾਸ) 1955 ਦੋ ਫੱਕੜ (ਕਨ੍ਹੈਯਾਲਾਲ ਮਾਣਿਕਲਾਲ ਮੁੰਸ਼ੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਜਰਾਤੀ ਨਾਟਕ) 1956 ਸਾਰਸ੍ਵਤ (ਮਾਮਾ ਵਰੇਰਕਰ ਕਾ ਮਰਾਠੀ ਨਾਟਕ)

ਭੇਂਟਵਾਰਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਮਰਣ ਸਨ ਕ੍ਰਿਤੀਆਂ 1957 ਗਦਰ ਕੇ ਫੂਲ 1961 ਯੇ ਕੋਠੇਵਾਲੀਆਂ 1973 ਜਿਨਕੇ ਸਾਥ ਜਿਯਾ

1. "Nāgara, Amṛtalāla, 1916-1990". Virtual International Authority File. Retrieved 5 August 2013.
2. Profile Archived 15 December 2007 at the Wayback Machine. www.famousauthorshub.com.
3. (Sharma, Amritlal Nagar Rachnavali, Vol 1, p. 47)
4. (Shukla, 10 Pratinidhi Kahaniyan: Amrilal Nagar, p. 10)