Пампеі

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Пампеі (значэнні).

Везувій і гарадская сцяна Пампеяў у 2010 г.

Форум у Пампеях

Ахвяра вулкана

Пампе́і (лац.: Pompeii, італ.: Pompei, неап.: Pompei; грэч. Πομπηία) — старажытны рымскі горад недалёка ад Неапаля, у рэгіёне Кампанія, пахаваны пад пластом вулканічнага попелу ў выніку вывяржэння Везувія 24 жніўня 79 года.

Цяпер — музей пад голым небам. Занесены ў Спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

Гісторыя

Нядаўнія раскопкі паказалі, што ў I тысячагоддзі да н.э. існавала паселішча каля сучаснага горада Нола і ў VII стагоддзі да н.э. наблізілася да вусця. Новае паселішча — Пампеі — было заснавана оскамі ў VI стагоддзі да н.э. Іх назва хутчэй за ўсё ўзыходзіць да оскскага pumpe — пяць, і вядома з самага заснавання горада, што сведчыць пра фарміраванне Пампеяў у выніку зліцця пяці паселішчаў. Падзел на 5 выбарчых акруг захаваўся і ў рымскі час. Па іншай версіі назва адбылася ад грэчаскага pompe (трыўмфальнае шэсце): па легендзе пра заснаванне гарадоў Пампеі і Геркуланума героем Гераклам, той, перамогшы волата Герыёна — урачыста прайшоў па горадзе.

Ранняя гісторыя горада слаба вядомая. Захаваныя крыніцы гавораць пра сутыкненні паміж грэкамі і этрускамі. Некаторы час Пампеі належалі Кумам, з канца VI стагоддзі да н.э. знаходзіліся пад уплывам этрускаў і ўваходзілі ў саюз гарадоў на чале з Капуяй. Пры гэтым у 525 да н.э. быў пабудаваны дарычны храм у гонар грэчаскіх багоў. Пасля разгрому этрускаў у Кіце, Сіракузах у 474 да н.э. панаванне ў рэгіёне зноў заваявалі грэкі. У 20-я гады V стагоддзі да н.э. разам з іншымі гарадамі Кампаніі былі заваяваны самнітамі^[1]. Падчас Другой Самніцкай вайны самніты былі разгромлены Рымскай рэспублікай, а Пампеі каля 310 гады да н.э. сталі саюзнікамі Рыма.

Горад удзельнічаў у паўстанні італійскіх саюзных гарадоў 90—88 гадоў да н.э., падчас якога ў 89 годзе да н.э. быў узяты Сулай, пасля чаго абмежаваны ў самакіраванні і зроблены рымскай калоніяй Colonia Cornelia Veneria Pompeianorum. Займаў важнае месца на гандлёвым шляху «Віа Апіа» (Via Appia), які злучаў Рым і Паўднёвую Італію. У Пампеях мелі вілы шматлікія знатныя рымляне. Існуе доказ таго, што каля 2000 рымскіх ветэранаў былі размешчаны ў вялікай абгароджанай тэрыторыі ў паўднёва-усходняй частцы горада са сваімі сем'ямі. Невядома, ці былі гэтыя часткі горада канфіскаваны ў іх уладальнікаў для гэтай мэты.

Паводле паведамлення Тацыта^[2], у 59 годзе н.э. адбылося жорсткае пабоішча паміж жыхарамі Пампеяў і Нуцэрыі. Пачаўшыся з лаянкі падчас гладыятарскіх гульняў на пампейскай арэне, канфлікт перарос у бойку, у якой верх атрымалі пампейцы, а сярод нуцэрыйцаў шмат людзей загінула ці атрымалі калецтвы. Пасля доўгага разгляду Сенат адправіў вінаватых у ссылку і на 10 гадоў забараніў правядзенне ў Пампеях гульняў. Зрэшты, ужо ў 62 годзе забарона была знята.

Гібель горада

К. Брулоў. Апошні дзень Пампеі (1833)

Прадвеснікам вывяржэння Везувія стала моцнае землетрасенне, якае адбылося 5 лютага 62 года н.э.^[3] і апісанае, у прыватнасці, у «Аналах» Тацыта. Бедства нанесла вялікія страты гораду, практычна ўсе пабудовы ў той ці іншай ступені былі пашкоджаны. Большая частка будынкаў была адрамантавана, аднак некаторыя захавалі пашкоджанні да самай гібелі горада ў 79 годзе^[4].

Вывяржэнне Везувія пачалося днём 24 жніўня 79 года і доўжылася каля сутак, пра што сведчаць некаторыя захаваныя манускрыпты «Лістоў» Плінія Малодшага^[5]. Яно прывяло да гібелі трох гарадоў — Пампеі, Геркуланум, Стабіі і некалькіх невялікіх паселішчаў і віл. Падчас раскопак высвятлілася, што ў гарадах усё захавалася такім, якім было да вывяржэння. Пад шматмятровай таўшчынёй попелу былі знойдзены вуліцы, дамы з поўным абсталяваннем, рэшткі людзей і жывёл, якія не паспелі выратавацца. Сіла вывяржэння была такая, што попел ад яго далятаў нават да Егіпта і Сірыі.

З 20 000 жыхароў Пампеяў у будынках і на вуліцах загінула каля 2000 чалавек. Большасць жыхароў пакінулі горад да катастрофы, аднак рэшткі загінулых знаходзяць і па-за межамі горада. Таму дакладны лік загінулых ацаніць немагчыма.

Сярод загінулых ад вывяржэння быў Пліній Старэйшы. З-за навуковай цікавасці і жадання дапамагчы людзям, якія пакутавалі ад вывяржэння, ён спрабаваў наблізіцца да Везувія на судне, але апынуўся ў адным з ачагоў катастрофы — каля Стабіі ^[6].

Раскопкі

Час даследавання археолагамі частак горада

Архітэктар Даменіка Фантана, пракладваючы ў 1592 годзе канал ад ракі Сарно, выявіў частку гарадской сцяны. У 1689 пры будаўніцтве студні знайшлі руіны старажытнага будынка, якія змяшчалі надпіс са словам «Пампеі». Тады, аднак, палічылі, што гэта віла Пампея Вялікага.

Раскопкі пачаліся толькі ў 1748 годзе пад кіраўніцтвам Р. Дж. Алькуб'ерэ, які быў упэўнены, што знойдзены ім горад — Стабіі^[5]. Асноўныя працы ў той час праводзіліся ў Геркулануме, у Пампеях былі раскапаны толькі тры не звязаных адзін з адным участкі. Алькуб'ерэ цікавілі толькі знаходкі, якія ўяўляюць мастацкую каштоўнасць і якія ён адпраўляў у каралеўскі музей у Парцічы. Іншыя знаходкі знішчаліся. Падобная практыка была спынена пасля пратэсту шэрагу вучоных.

Пад кіраўніцтвам Ф. ле Вега ў 1760—1804 раскопкі набылі іншы характар. Даследаваныя будынкі перасталі засыпацца вынятым грунтам, яго пачалі вывозіць за межы горада. Адкрытыя помнікі рэстаўраваліся, знаходкі, якія не адправіліся ў музей, пакідаліся на месцы для ўсеагульнага агляду. Быў распрацаваны план экскурсійных маршрутаў. У 1763 з выяўленнем надпісу на пастаменце статуі стала ясна, што пахаваны пад попелам горад — не Стабіі, а Пампеі^[7]. Асабліва актыўна раскопкі вяліся ў 1808—1814 пры Мюраце. Важную ролю ў іх іграла Караліна Банапарт.

З 1863 года раскопкамі кіраваў Джузэпэ Фіярэлі. У 1870 ён выявіў, што на месцы целаў людзей і жывёл, пахаваных пад пластом вулканічнага попелу, утварыліся пустэчы. Заліваючы гэтыя пустэчы гіпсам, атрымалася рэканструяваць перадсмяротныя паставы ахвяр вывяржэння. Пры ім раскопкі ўпершыню набылі сістэматычны характар.

Пачынаючы з 1961, а асабліва пасля землетрасення 1980 года, у горадзе вядуцца практычна адны рэстаўрацыйныя працы. У наш час каля 20-25 % тэрыторыі Пампеяў не раскапана^[8].

Стылі насценнага жывапісу

Сцены рымскіх дамоў знутры пакрываліся фрэскамі, вывучанымі па большай частцы на прыкладзе Пампеяў, Геркуланума і Стабіяў. Нямецкі вучоны Аўгуст Мау ў 1882 годзе прапанаваў падзел пампейскіх фрэсак на 4 стылю. Пасля, з адкрыццём іншых помнікаў, гэта класіфікацыя была пашырана на ўвесь рымскі насценны жывапіс. Прыведзеныя тут часовыя рамкі характэрны для Пампеяў, у Рыме і іншых гарадах даты могуць адрознівацца.

1. Інкрустацыённы ці структуральны (150—80 гады да н.э.) — характарызуецца рустам (мур ці абліцоўванне сцен камянямі з грубай, выпуклай паверхняй) і роспісам, які імітуе абліцоўванне мармуровымі плітамі. Узнік пад уплывам мастацтва элінізму, часта сустракаюцца рэпрадукцыі грэчаскіх карцін.
2. Архітэктурны стыль (80 год да н.э.—14 год) — на гладкіх сценах адлюстроўваліся калоны, карнізы, архітэктурныя кампазіцыі, пейзажы, якія стваралі ілюзію аб'ёму і прасторы, якая сыходзіць удалячыню. У роспісах з'яўляюцца фігуры людзей, ствараюцца складаныя шматфігурныя кампазіцыі, часта па міфалагічных сюжэтах.
3. Егіптазаваны ці арнаментальны (з 14 гады н.э.) — пераход да плоскіх арнаментаў, у апраўленні якіх размяшчаліся карціны, звычайна пастаральнай тэматыкі.
4. Фантастычны ці перспектыўна-арнаментальны (з 62 гады н.э.) — з'яўляюцца фантастычныя пейзажы, адлюстроўваная архітэктура нагадвае тэатральныя дэкарацыі, перастаючы падпарадкоўвацца законам фізікі. Карціны з выявай людзей становяцца больш дынамічнымі.

Гарадскія збудаванні

Форум

Пампейскі форум з'яўляўся цэнтрам палітычнага, эканамічнага і рэлігійнага жыцця горада. Яго аснову складала плошча памерам 38 на 157 м, акружаная ў самніцкую эпоху порцікам з дарычнымі калонамі, а рымлянамі выбрукаваная траверцінам. Яна была здольная змясціць усё насельніцтва горада. Вялікая плошча была акружана другараднымі плошчамі, а таксама мноствам будынкаў рознага прызначэння.

Трыбунал у базіліцы

Базіліка

Знаходзіцца на поўдзень ад плошчы і адкрываецца на яе падвойным порцікам з 5 уваходамі. Была пабудавана ў 120—78 гадах да н.э., мае памеры 25 на 55 м. Цэнтральная яе частка з'яўлялася перыстылем і апраўлялася 28 карынфскімі калонамі дыяметрам 1,10 м і вышынёй каля 10 м. Першапачаткова выконвала функцыі крытага рынку, з пачаткам нашай эры становіцца будынкам суда. Тады ж у глыбіні базілікі быў пабудаваны двухпавярховы «трыбунал», частка якога захавалася да нашых дзён.

Сцены базілікі знутры ўпрыгожаны двума ярусамі паўкалон. На сценах пакінута мноства графіці, адно з іх абвяшчае: «О сцяна, дзіўлюся, як ты дагэтуль не павалілася пад цяжарам такой колькасці надпісаў».

Будынкі Муніцыпалітэта

Тры невялікіх будынка ў паўднёвай частцы форума. Унутры кожнага знаходзілася залы з нішамі і апсідай, з абліцаванымі мармурам сценамі і ўпрыгожаная статуямі. Заходні будынак прызначаўся для дзвюх эдылаў, усходні — для дуўмвіраў, якія кіравалі горадам. Цэнтральны служыў месцам паседжання муніцыпальнага савета (Ordo Decurionum).

Каміцыі

Каміцыі (месца правядзення галасаванняў) размяшчаліся насупраць базілікі.

Будынак Еўмахіі

Пабудаваны жрыцай Еўмахіяй у эпоху Тыберыя (14—37 гады н.э.) для карпарацыі фулонаў, ткачоў і фарбавальшчыкаў, якія складалі аснову эканомікі Пампеяў. Па памеры будынак не саступаў базіліцы, у ім знаходзіліся склады і вёўся гандаль тканінамі. У далёкай сцяне будынка — тры апсіды са статуямі Лівіі, Тыберыя і Друза. Ззаду будынка стаяла статуя самой Еўмахіі (цяпер яна выстаўлена ў музеі Неапаля).

Храм Веспасіяна

Невялікі храм, прысвечаны Генію Веспасіяна, уваход у які быў аформлены порцікам з 4 калонамі. Да ўваходу вялі дзве лесвіцы па баках ад подыума са статуяй імператара. Перад храмам знаходзіцца алтар, на якім рэльефы з выявай цырымоніі ахвярапрынашэння быка. Некаторымі даследчыкі мяркуюць, што першапачаткова храм быў прысвечаны Аўгусту, затым паслядоўна кожнаму кіруючаму ў той час імператару і, нарэшце, Веспасіяну.

Храм Лараў

Пабудаваны пасля землетрасення 62 года н.э. (па іншай версіі, існаваў і да гэтага, аднак, прысвячаўся культу імператара). Займае плошчу 18 на 21 м. У некалькіх нішах знаходзіліся статуі лараў, у цэнтры — алтар.

Від на руіны храма Юпітэра з дзвюма трыўмфальнымі аркамі. Справа бачныя калоны порціка будынка Еўмахіі. На заднім плане — Везувій

Мацэлум

Мацэлум — крыты харчовы рынак. Складаецца з плошчы памерам 37 на 27 м, у цэнтры якой была ратонда з 12 калонамі, якія падтрымлівалі дах канічнай формы, пад ім размяшчаўся басейн для жывой рыбы. Вакол плошчы размяшчаліся невялікія магазіны. У глыбіні мацэлума знаходзяцца тры адносна вялікія залы, у цэнтральнай знаходзіліся статуі сястры Аўгуста Актавіі і яе сына Марка Клаўдзія Марцэла, па баках гандлявалі рыбай і мясам.

Храм Юпітэра

Галоўны храм Пампеяў узвышаўся ў цэнтры паўночнага боку форума. Пабудаваны ў 150 годзе да н.э. (магчыма на месцы этрускага храма) на подыуме вышынёй 3 м, даўжынёй 37 м і шырынёй 17 м. Падвойная лесвіца вядзе да порціка глыбінёй у 5 калон і шырынёй у 6, за якім размяшчаецца зала, прызначаная толькі для жрацоў. Па баках яна была ўпрыгожана каланадай, а ў глыбіні ў трох нішах размяшчаліся статуя Юпітэра часоў Сулы (80-я гады да н.э.), ад якой захавалася толькі галава, а таксама статуі Юноны і Мінервы. Пол выкладзены ромбападобнымі каменнымі плітамі, якія ствараюць эфект аб'ёмных кубоў. У скляпах знаходзілася скарбніца. Храм моцна пацярпеў падчас землетрасення 62 года.

Па баках ад лесвіцы знаходзіліся дзве трыўмфальныя аркі. Заходняя, верагодна, была прысвечана Германіку, а ўсходняя была разабрана. Поруч паўночнага ўскрайка храма знаходзіцца арка, прысвечаная Тыберыю, у яе нішах, звернутых на форум, знаходзіліся статуі Нерона і Друза.

Храм Апалона

Статуя Апалона

Храм Апалона

Нароўні з дарычным храмам на трохвугольным форуме гэта найстаражытнейшы храм Пампеяў. Некаторыя архітэктурныя дэталі дазваляюць датаваць яго 575—550 гадамі да н.э. Меркавана ў II стагоддзі да н.э. ён быў перабудаваны, тым не менш захаваў характэрную рысу грэчаскай архітэктуры: каланаду па ўсім перыметры храма.

Храм звернуты галоўным уваходам на базіліку, абкружаны порцікам, распісаным сцэнамі з Іліяды. Сам храм абкружаны 28 карынфскімі калонамі, 2 з іх цалкам захаваліся. Пол выкананы ў той жа тэхніцы, што і пол храма Юпітэра. Перад лесвіцай — алтар. Захаваліся таксама бронзавая статуя Апалона і бюст Дыяны (арыгіналы ў музеі Неапаля, у Пампеях копіі). Злева ад алтара ў часы Аўгуста ўзведзена іанічная калона для сонечных гадзіннікаў.

Храм Фартуны Аўгуста і арка Калігулы

Знаходзіцца ў канцы вуліцы Форума, якая ідзе ад аркі Тыберыя на паўночны захад. Невялікі храм з фасадам з 4 карынфскіх калон быў пабудаваны на сродкі дуўмвіра Марка Тулія на ўласнай зямлі. Унутры храма некалькі ніш для статуй Аўгуста, членаў яго сям'і і, магчыма, самога Тулія.

За храмам вуліца Форума працягваецца як вуліца Меркурыя. У яе пачатку ўстаноўлена трыўмфальная арка Калігулы (кіраваў у 37—41 гадах н.э.), складзеная з цэглы і абліцаваная траверцінам (рэшткі абліцоўкі захаваліся толькі ля падмурка). Побач з аркай знойдзена конная статуя імператара, якая, верагодна, знаходзілася на ёй.

Іншыя будынкі

На паўднёвы захад ад храма Юпітэра знаходзіліся грамадскія прыбіральні, склады для гандлю збожжам (цяпер у іх захоўваюцца археалагічныя знаходкі) і важніца — месца захоўвання эталонаў рымскіх адзінак вымярэння, па якіх правяраліся тыя, што выкарыстоўвалі гандляры на форуме.

Комплекс грамадскіх будынкаў у раёне тэатраў

Трохвугольны форум

Плошча трохвугольнай формы, абкружаная каланадай з 95 іанічных калон. У паўночным вуглу знаходзіліся прапілеі з 6 іанічнымі калонамі, на ўсходзе злучаецца з Самніцкай палестрай, Вялікім тэатрам і, па доўгай лесвіцы, з Квадрыпорцікам.

На плошчы размешчаны грэчаскі храм VI стагоддзя да н.э. (т.з. Дарычны храм), прысвечаны Гераклу, міфічнаму заснавальніку горада. Храм меў памеры 21 на 28 м, выбудаваны з туфу, з паўднёвага боку да яго вяла вузкая лесвіца. Ззаду храма знаходзіліся сонечныя гадзіннікі. З усіх бакоў абкружаны каланадай: 7 калон па кароткім і 11 па доўгім баку.

Самніцкая палестра

Паводле пасвячальнага надпісу, пабудавана дуўмвірам Вівіям Вініцыям у другой палове II стагоддзі да н.э. З трох бакоў яна атачалася порцікам, у паўднёвым боку размяшчаўся пастамент, дзе праводзіліся цырымоніі ўзнагароджання, з заходняга боку прыбудаваны бытавыя памяшканні. З-за сваіх маленькіх памераў, да эпохі Аўгуста перастала ўмяшчаць усіх жадаючых, пасля чаго была пабудавана Вялікая палестра.

Храм Ісіды, фота 1870 года

Храм Ісіды

У цэнтры двара, акружанага порцікам з карынфскімі калонамі, на высокім цокалі стаяў храм канца II стагоддзя да н.э., адноўлены пасля землетрасення 62 года ад імя 6-летняга Папідзія Цэльсінія яго бацькам Папідзіям Ампліятам, якія спадзяваліся такім чынам спрыяць будучай палітычнай кар'еры сына.

Фасад храма аформлены порцікам у 4 калоны ў шырыню і 2 у глыбіню. Па баках знаходзіліся нішы са статуямі Анубіса і Гарпакрата. Таксама ў храме была ёмістасць з вадой з Ніла.

Храм Юпітэра Мейліхія

Быў пабудаваны яшчэ ў III—II стагоддзі да н.э. і прысвечаны Зеўсу, аднак быў перабудаваны і перададзены культу Юпітэра ў 80-я гады да н.э. Па форме ідэнтычны храму Ісіды, аднак мае глыбейшае ўнутранае свяцілішча. Выкананы з туфу, абліцаваны мармурам.

Па іншай гіпотэзе, якая базуецца на некаторых знаходках на тэрыторыі храма, ён быў прысвечаны Асклепію.

Квадрыпорцік

Квадрыпорцік (плошча з порцікам) служыў месцам, дзе збіралася публіка тэатраў да пачатку спектакля і падчас антрактаў. Пасля землетрасення 62 года, які разбурыў казармы гладыятараў у паўночнай частцы горада, пад казармы прыстасавалі квадрыпорцік. Тут знойдзена зброя, якая цяпер захоўваецца ў Нацыянальным музеі Неапаля.

Вялікі тэатр

Вялікі тэатр

Вялікі тэатр, які стаў культурным цэнтрам горада, быў пабудаваны ў III—II стагоддзях да н.э., з выкарыстаннем прыроднага схілу для размяшчэння сядзенняў для гледачоў. Пры Аўгусце тэатр быў пашыраны архітэктарам Маркам Артарыям на сродкі Марка Алконія Руфа і Марка Алконія Цэлера шляхам стварэння надбудовы над узроўнем зямлі, якая падтрымлівае верхнія рады месцаў. У выніку ён стаў здольны змясціць да 5000 гледачоў. Мог быць накрыты стрэшкай: кольцы для яго захаваліся да нашых дзён.

Ніжнія некалькі шэрагаў (ima cavea) прызначаліся для знатных гараджан. Два балкона над бакавымі ўваходамі, таксама пабудаваныя Маркам Арторыям — для жрыц і арганізатараў прадстаўлення. Сцяна была дэкаравана калонамі, карнізамі і статуямі, датаванымі часам пасля 62 года.

Малы тэатр

Малыя тэатр

Адэон, пабудаваны ў 80 годзе да н.э. дуўмвірамі Маркам Порцыям і Квінктам Валгам, быў пакрыты чатырохсхільным чарапічным дахам. 4 ніжніх шэрагу аддзяляліся ад верхніх 17 высокім парапетам, ад якога захавалася левая (адносна сцэны) частка. Тэатр змяшчаў каля 1500 гледачоў, на яго сцэне праходзілі музычныя прадстаўленні і камедыі^[9].

Арэна амфітэатра

Глядзельныя месцы ў амфітэатры

Амфітэатр і Вялікая палестра

Амфітэатр, які змяшчаў 20 000 гледачоў, быў пабудаваны каля 80 гады да н.э. адначасова з малым тэатрам тымі ж дуўмвірамі. Мае памеры 135 на 104 м і ў наш час з'яўляецца найстаражытнейшым вядомым амфітэатрам. Адрозніваецца ад астатніх тым, што ўваходы ў яго знаходзіліся ў верхняй частцы глядзельнай залы, а таксама адсутнасцю сутарэнных памяшканняў: выхад гладыятараў на арэну ажыццяўляўся праз калідор прама з вуліцы. Праз другі калідор выносілі параненых і забітых.

Вялікая палестра

Месцы для гледачоў (cavea) падзяляліся на тры ўзроўні: першы (ima), бліжэй усяго да арэны, складаўся з 5 радоў прыступак і прызначаўся для знатных гледачоў. Другі ўзровень (media) складаўся з 12 радоў, трэці (summa) з 18. Самая верхняя частка, аддзеленая ад іншых зон, у якую вялі ўласныя лесвіцы, з часу Аўгуста прызначалася для жанчын.

Зверху амфітэатр мог быць накрыты тэнтам, які бараніў гледачоў ад сонца і дажджу.

Вялікая палестра была пабудавана ў рымскую эпоху, калі Самніцкая палестра перастала адказваць запатрабаванням горада, які хутка рос. Прызначалася для гімнастычных практыкаванняў і спартыўных мерапрыемстваў. Уяўляла сабой плошчу 130 на 140 м, акружаную з трох бакоў порцікам з іанічнымі калонамі. Чацвёрты бок выходзіў на амфітэатр, дзе знаходзіліся ўваходы ў палестру, разбураныя землетрасеннем 62 года і адноўленыя ў тэхніцы opus latericium. У цэнтры знаходзіўся басейн (37 на 4 м) з глыбінёй ад 1 м на захадзе да 3 на ўсходзе. У паўднёвай частцы — туалеты, якія чысцяцца вадой басейна. Паўночная сцяна абвалілася пры катастрофе 79 года і была адноўлена археолагамі.

На адной з калон была знойдзена хрысціянская крыптаграма.

Тэрмы

Стабіявы тэрмы

План Стабіявых тэрм

Самыя вялікія, старажытныя і добра захаваныя тэрмы горады, пабудаваныя ў III стагоддзі да н.э. Комплекс тэрм размяшчаўся вакол вялікага трапецападобнага перыстыля палестры з бегавой дарожкай і басейнам 15x8x1,5 м ^[10]. Побач знаходзіліся пакоі для націрання маслам і пяском (для барацьбы). Сцены палестры аформлены ў 4 стылі, захаваліся фігуры Зеўса, Геракла і Сатыра.

Мужчынскія лазні мелі ўваход як з вуліцы, так і з палестры. Спачатку чалавек, які ўвайшоў трапляў у ападытэрый — распранальню са скляпеннямі, упрыгожанымі фрэскамі эпохі Флавіяў (амуры, вакханкі, трафеі), мармуровымі сядзеннямі і нішамі для захоўвання адзежы. Далей шоў тэпідарый (цёплыя лазні), злева ад якога знаходзіўся фрыгідарый — зала з басейнам з халоднай вадой. За тэпідарыям быў кальдарый з басейнам гарачай вады і ёмістасцю з халоднай.

Ападытэрый мужчынскага аддзялення Стабіявых тэрм

Жаночыя лазні не мелі фрыгідарыя (басейн з халоднай вадой знаходзіўся ў распранальні), але меў лаконік — парылка, накшталт саўны. Паміж лазнямі былі печы з халоднай, гарачай і вельмі гарачай вадой.

Тэрмы форума

Самыя маленькія, аднак, самыя вытанчаныя тэрмы Пампеяў. Прызначаліся галоўным чынам для госцяў горада, а не яго жыхароў. Пабудаваны дуўмвірам Луцыем Цэзіем у I стагоддзі да н.э. Уваход з вуліцы Форума вёў у палестру мужчынскага аддзялення. Адтуль а таксама з вуліцы Тэрм можна было прайсці ў ападытэрый, адтуль — у фрыгідарый ці ж у тепідарый і далей у кальдарый з дзвюма ваннамі. Жаночае аддзяленне складалася толькі з распранальні, тэпідарыя і кальдарыя, а таксама невялікага ўнутранага садка. На сценах захаваліся фрэскі, напрыклад «Атланты» тэпідарыя. Цікавы фрыгідарый, які нагадвае баптыстэрый эпохі Адраджэння.

Цэнтральныя тэрмы

Закладзены адразу пасля землетрасення 62 года н.э., аднак да 79 года так і не быў завершаны басейн, а порцік палестры нават не пачаты. Трубы, па якіх падавалася вада, ужо існавалі, аднак печы так і не складзены. Мелі поўны набор залаў, аднак толькі ў адным экзэмпляры (без падзелу на мужчынскае і жаночае аддзяленні).

Прыгарадныя тэрмы

Будынак лупанарыя ў Пампеях

Размяшчаліся ў 100 метрах за Марской брамай на штучнай тэрасе. З-за свайго становішча былі знойдзены і разрабаваны ўжо ў старажытнасці. Цікавай іх асаблівасцю з'яўляюцца вялікія вокны з відам на мора. Басейны дэкараваны фрэскамі з выявай вадаспадаў і горных пячор, а таксама мазаікамі. Аднак найбольшую вядомасць тэрмы атрымалі з-за 16 эратычных фрэсак у чацвёртым стылі (у іх ліку адзіная вядомая старажытнарымская выява лесбійскага сексу), знойдзеных напачатку 1990-х у ападытэрыі. Іх наяўнасць спарадзіла гіпотэзу, што ў будынку на другім паверсе функцыянаваў лупанарый, што, аднак, адхіляецца археолагамі, якія вывучалі тэрмы, і большасцю гісторыкаў.

Лупанарый

Лупанарый, тым не менш, прысутнічаў у горадзе. Ён быў выяўлены ў 1862 годзе, з тых часоў некалькі разоў рэстаўраваўся. Апошняя рэстаўрацыя скончылася ў 2006 годзе ^[11], перадапошняя — у 1949. Гэты двухпавярховы будынак з пяццю кубікуламі (спальнямі) на кожным паверсе. У пярэднім пакоі сцены ля столі пакрыты фрэскамі эратычнага характару. У кубікулах ніжняга паверху — каменныя ложы (якія накрываюцца матрацамі) і графіці на сценах^[12][13].

Апроч лупанарыя ў горадзе існавала як мінімум 25 прызначаных для прастытуцыі адзіночных пакояў, часта яны размяшчаліся над віннымі крамамі. Кошт гэтага віду паслуг у Пампеях складаў 2—8 асаў. Персанал быў прадстаўлены галоўным чынам рабынямі грэчаскага ці ўсходняга паходжання.

Вытворчыя будынкі

Пякарня ў Пампеях: бачныя млыны і печ

Забеспячэнне ежай

У Пампеях выяўлены 34 пякарні, якія цалкам задавальнялі патрэбы гараджан і прадавалі сваю прадукцыю ў суседнія паселішчы. Найбольш вядомыя пякарня Папідзія Прыска і пякарня на вуліцы Стабій, у якой захавалася 5 ручных млыноў. Жораны двух тыпаў: адзін нерухомы конусападобны (meta), іншы ў форме пясочных гадзіннікаў без дна і вечкі (catillus), які апранаўся на яго зверху. У поласць верхняга жолаба засыналася збожжа і ён рухаўся рабамі ці валамі. Выраблены жораны з вулканічных парод. Шматлікія пякарні не мелі прылаўкаў для продажу хлеба, або пастаўляючы яго оптам, або разносячы па хатах ці прадаючы на вуліцы з рук.

Прылавак тэрмаполія

Таксама ў Пампеях вырабляўся рыбны соус «гарум», які ў вялікіх колькасцях ішоў на продаж у іншыя гарады. Раскапаны цэлы цэх па яго падрыхтоўцы, у якім захаваліся амфары для перавозкі прадукта. Тэхналогія складалася ў наступным: рыбу, вычышчаную ад касцей і расцёртую, вытрымлівалі ў салёнай (марскі) вадзе на працягу некалькіх тыдняў. Часта да яе дадавалі зеляніну, вострая прыправы, віно. Запраўлялі ім самыя разнастайныя стравы.

У Пампеях была развіта сістэма тэрмаполіяў (усяго налічана 89 устаноў), якія забяспечвалі людзей гарачай ежай і дазвалялі ім адмовіцца ад гатавання яе дома (шматлікія дамы ў Пампеях не мелі кухні).

Рамёствы

Адным з найважнейшых рамёстваў у горадзе была вытворчасць ваўняных тканін. Знойдзена 13 цэхаў па апрацоўцы поўсці, 7 прадзільных і ткацкіх майстэрняў, 9 фарбавальных. Найважнейшым вытворчым этапам было Валенне шэрсці, якое ажыццяўлялася ў Старажытным Рыме фулонамі (fullones). Асаблівасці тэхналогіі дазвалялі ім займацца таксама мыццём адзежы гараджан.

Найбольш шырока вядомая пампейская валюшня Стэфанія, перабудаваны пад майстэрню жылы дом. Фулоны валялі і адмывалі поўсць ад поту жывёлы і бруду ў яйцападобных чанах, якіх у Стэфанія было тры. Там жа ажыцяўлялася ачыстка бруднай адзежы. У якасці мыйнага сродку рымляне, якія не ведалі мыла, выкарыстоўвалі соду ці мачу, якая пастаяла 1-2 тыдні, якія амылялі тлушч, які знаходзіцца ў тканінах. Ёмістасць для збору мачы, напрыклад, стаяла ў будынку Еўмахіі на Форуме. Кінуўшы поўсць ці вельмі брудную тканку ў чан, фулон таптаў яго нагамі (saltus fullonicus — танец фулонаў, як назваў гэты працэс Сенека).

Затым поўсць і тканіну трэба было старанна прапаласкаць у вялікіх ёмістасцях, якіх у Стэфанія таксама было тры. Адносна чыстыя і далікатныя рэчы ў яго валюшні сціралі ў былым імплювіі яго тасканскага атрыума. Апроч гэтага, у валюшні стаялі ёмістасці для адбельвання і афарбоўкі рэчаў. Ажыццяўлялася тут і прасавання адзежы, для тунік нават меўся асобы прэс.

У іншай валюшні (усяго іх у Пампеях 18), размешчанай на вуліцы Меркурыя, знойдзены фрэскі, якія пралілі святло на ўвесь тэхналагічны працэс фулонаў^[14].

Жылыя дамы

CAVE CANEM

Дом Трагічнага паэта

З'яўляецца тыповым рымскім домам II стагоддзі да н.э. і знакаміты сваімі мазаічнымі поламі і фрэскамі, якія адлюстроўваюць сцэны з грэчаскай міфалогіі. Знаходзіцца насупраць тэрм Форума. Названы па выкладзенай у падлозе мазаіцы рэпетыцыі трагічнага спектакля. Каля ўваходу ў дом выкладзена мазаіка з выявай сабакі і з надпісам „CAVE CANEM“ («беражыся сабакі»). Па баках уваходу знаходзіліся гандлёвыя памяшканні.

Сцены атрыума былі ўпрыгожаны выявамі Зеўса і Геры, сцэнамі з Іліяды^[15]. У наш час усе гэтыя фрэскі знаходзяцца ў музеі Неапаля.

Дом Хірурга

Адзін з найстаражытнейшых пампейскіх жылых дамоў, выбудаваны ў IV—III стагоддзях да н.э. Атрымаў назву з-за таго, што ў ім выяўлены шматлікія хірургічныя інструменты^[16]. Фасад складзены з вапняковых блокаў, унутраныя сцены выкананы ў тэхніцы opus africanum (вертыкальныя канструкцыі з пакладзеных адзін на аднаго вертыкальных і гарызантальных блокаў, якія чаргуюцца і паміж якімі сцяна выкладвалася драбнейшымі камянямі ці цэглай). Захаваліся фрэскі ў першым і чацвёртым стылі.

Дом Фаўна

Фаўн

Аляксандр Македонскі з дома Фаўна

Багаты дом, які займае прастору паміж чатырма вуліцамі — інсулу (40 на 110 м), плошчай 3000 м — гэта самы раскошны дом у Пампеях. Меркавана быў пабудаваны для Публія Сулы, пляменніка заваёўніка горада, пастаўленага ім на чале Пампеяў.

На парозе галоўнага ўваходу ў дом выкладзены мазаічны надпіс «HAVE» (дабрыдзень)^[16], адсюль можна было прайсці ў этрускі (тасканскі) атрыум, захавалы да нашых дзён імплювій (неглыбокі басейн для збору дажджавой вады) з багатай геаметрычнай інкрустацыяй з рознакаляровага мармуру і статуэткай танцуючага Фаўна, якая дала імя дому. Другі ўваход размяшчаўся ўсходней і вёў у другі, тэтрастыльны (з дахам, які падтрымліваецца 4 калонамі), атрыум, прызначаны, мабыць, для гасцей.

Перыстыля таксама два: малы і вялікі. На ўсход ад малога перыстыля знаходзіліся бытавыя памяшканні: камора, кухні і невялікія прыватныя лазні. З вялікага перыстыля запасны выхад вёў на вуліцу. Паміж перыстылямі знаходзіліся трыклініі і гасціная са знакамітай мазаікай, якая адлюстроўвае бітву Аляксандра Македонскага з Дарыям III. Арыгіналы большасці твораў старажытнарымскага мастацтва з дому Фаўна выстаўлены ў музеі Неапаля, у самым доме знаходзяцца копіі.

Перыстыль дому Ветыяў, від з боку вялікага трыклінія

Дом Ветыяў

Невялікі, аднак багата ўпрыгожаны дом, які належаў гандлярам-вольнаадпушчанікам Аўлу Ветыю Канвіву і Аўлу Ветыю Рэстытуту. Насценны роспіс выканана пасля 62 года у чацвёртым стылі. Праз уваход і вестыбюль, дзе знаходзіцца вядомая фрэска з выявай Прыяпа, можна патрапіць у атрыум, сцены якога ўпрыгожаны фрызамі з амурамі і псіхеямі. Два крылы атрыума ўпрыгожаны медальёнамі з галавой Медузы і Сілена (справа) і фрэскай з пеўнямі, якія б'юцца (злева). Яшчэ адзін уваход вядзе сюды з вуліцы праз гаспадарчыя пабудовы.

Ларарый

Справа размяшчаецца другі маленькі атрыум з ларарыем (асобным свяцілішчам). Прамавугольны ў плане перыстыль перпендыкулярны кірунку галоўнага ўваходу. Ён упрыгожаны дарычнымі калонамі і насценным жывапісам. Перыстыль цалкам адноўлены, па захаваных слядах узноўлены нават кветнікі. У перыстыль адкрываецца трыкліній, сцены якога распісаны амурамі, якія пераймаюць дзейнасць людзей. Бачныя сцэны гандлю, гонак на калясніцах, апрацоўкі металаў, ткацтва, збору вінаграда, святаў. Там жа вялікая колькасць фрэсак, якія ілюструюць эпізоды міфаў, выявы багоў. У зале злева ад перэстыля — юны Геракл, які душыць змей.

Дом Пазалочаных Амураў

Графіці на сцяне дому называе яго ўладальнікам Папея Абіта, сваяка Папеі, другой жонкі Нерона.

Перыстыль, верагодна, выкарыстоўваўся для правядзення тэатральных пастановак: адна з каланад прыпаднята накшталт сцяны. Паміж калонамі былі падвешаны медальёны і маскі. Сад перыстыля напоўнены бюстамі і барэльефамі, у паўночнай яго частцы знаходзіцца ларарый, у паўднёвай — свяцілішча Ісіды. Табліній і трыклініі ўпрыгожаны фрэскамі па матывах грэчаскіх міфаў. У сцяну адной з пакояў устаўлены дыскі з амурамі на залатым лісці.

Дом Менандра

Вялікі дом (1800 кв.м), які ўключае ў сябе лазні, стайні, гандлёвыя памяшканні. Атрыум быў распісаны сцэнамі палявання і пейзажамі. У гасцінай, якая выходзіць у атрыум — сцэны падзення Троі. У адной з ніш перэстыля добра захаваная выява Менандра, ад якога і атрымаў імя ўвесь дом. У паўпадвале ў 1930 годзе знойдзена больш за сотню сярэбраных прадметаў быту і вялікая колькасць манет.

Насценны роспіс дому Ларэя Тыбурціна

Дом Ларэя Тыбурціна

Уваход у дом знаходзіцца ў нішы, перад дзвярамі пастаўлены дзве лавы. Па баках ад уваходу два гандлёвыя памяшканні. Роспісы ў атрыумы засталіся няскончанымі. У пакоях — несапраўдныя вокны з намаляваным відам на сад. На перыстыль выходзіць хатняе свяцілішча Дыяны. Займаў амаль усю інсулу, аднак большая частка яго плошчы адведзена пад сад з каналамі і фантанамі. Месца ў канцы найбліжэйшага да дому канала адведзена пад летні трыкліній. Тут знаходзяцца фрэскі з выявай Пірама, Фісбы і Нарцыса, падпісаныя Lucius pinxit (намаляваў Луцый).

Дом быў даследаваны ў 1916—1921 В. Спінацолам. Сваю назву ён атрымаў ад двух перадвыбарных лозунгаў, знойдзеных на сценах будынка: адзін заклікаў галасаваць за Ларэя, другі — за Тыбурціна. Уладальнікам жа дому быў Актавій Кварціа (Octavius Quartio), чыя бронзавая пячатка была ў ім знойдзена. Некаторыя гісторыкі лячаць за лепшчае называць дом "домам Актавія Кварціа "^[17].

Дом Мараліста і дом Пінарыя Церыяле

Дом мараліста знаходзіцца непадалёк ад дома Ларэя Тыбурціна. Названы так з-за надпісаў у летнім трыклініі (белым па чорным):

1. Трымаць у чысціні ногі і не пэцкаць бялізну,
2. Паважаць жанчын і пазбягаць непрыстойных размоў,
3. Устрымлівацца ад гневу і ад боек.

У канцы падсумаванне: «У адваротным выпадку вяртайцеся да сябе дамоў».

Па суседстве размешчаны дом Пінарыя Церыяле, які належаў ювеліру. Пры яго раскопках было знойдзена больш за сотню каштоўных камянёў.

Дом Юліі Фелікс

Займае адну з самых вялікіх інсул горада, аднак толькі траціна яе забудавана, 2/3 уяўляюць сабой сад. Частка дома з лазневымі памяшканнямі здавалася ўнаймы.

Дом Саду Геркулеса (Дом Парфумера)

Гэта быў адносна маленькі дом. Уваход вёў у калідор, абапал якога былі дзве кубікулы і які завяршаўся ў атрыумы. За атрыумам знаходзілася яшчэ некалькі пакояў і велізарны сад, разбіты ў I стагоддзі да н.э. на месцы 5 падобных дамоў. У садзе знаходзіўся ларарый са статуяй Геркулеса, ад якой увесь дом і атрымаў назву.

Раскапаны ў 1953—1954 гадах, аднак толькі ў 1972—1974 у выніку даследаванняў супрацоўнікаў Мэрылендскага ўніверсітэта^[18] было выяўлена, што сад прызначаўся для вырошчвання раслін, з якіх вырабляліся парфум і алеі. Магчыма тут таксама рабілі гірлянды з кветак. У выніку гэтых даследаванняў дом атрымаў другую назву — дом Парфумера.

Гарадскія ўмацаванні

Сцены Пампеяў маюць даўжыню 3220 м, у іх 7 брамы (існаванне восьмай спрэчнае). Пабудаваны па ўсім сваім перыметры ўжо ў VI—V стагоддзі да н.э. (тады большая частка ўмацаванай плошчы яшчэ не была забудавана, а занята садамі і гародамі) з вапняку і туфу, унутры запоўнены зямлёй. Пры самніцкім панаванні з унутранага боку быў зроблены насып, які дазваляе абаронцам падымацца на вяршыню сцен і забяспечвае ім дадатковую трываласць. У III стагоддзі да н.э. гэты насып умацаваны каменем. 12 вежаў з найбольш прыступных паўночнага і ўсходняга бакоў былі дададзены ў II-пачатку I стагоддзя да н.э..

Геркуланская (ці Саляная) брама была цалкам перабудавана ў эпоху Аўгуста, страціўшы ахоўныя функцыі і стаўшы больш падобнай на трохпралётную трыўмфальную арку. Паміж ёй і Везувіянскай брамай на гарадской сцяне бачныя пашкоджанні, нанесеныя аблогавымі прыладамі Сулы.

Водазабеспячэнне

Фантан у Пампеях

Пампеі са старажытнасці выпрабоўвалі праблемы з водазабеспячэннем. Грунтавыя воды знаходзіліся пад горадам на глыбіні амаль 39 метраў, таму студні хоць і існавалі, але былі нешматлікімі. Часткова рашэнню праблемы спрыяла наяўнасць амаль у кожным доме імплювія — басейна для збору дажджавой вады, аднак спыніць недахоп вады змог толькі пабудаваны ў часы Аўгуста акведук, які па большай частцы праходзілы пад зямлёй і дастаўляў у Пампеі ваду з крыніц у Серына ў колькасці каля 6500 куб.м/дзень. Акведук вёў да рэзервуара (castellum aquae), размешчанага каля Везувіянскай брамы ў найвышэйшым пункце горада (42 м над узроўнем мора). Круглы ў плане рэзервуар мае дыяметр 6 м і зверху перакрыты купалам. Знаходзіцца ён у чатырохвугольным будынку, з паўднёвага боку дэкараваным трыма аркамі.

Да вадаправода былі падключаны дамы толькі самых багатых гараджан, астатнія набіралі ваду з фантанаў (у наш час іх знойдзена 42), размешчаных у розных частках горада. З рэзервуара каля Везувіянскай брамы вада паступала ў горад па трох свінцовых трубах дыяметрам 30 см: першая прызначалася для фантанаў, другая для тэрмаў і трэцяя для прыватных уладанняў. Пры недахопе вады апошнія дзве трубы маглі быць перакрыты.

Вілы за Геркуланскай брамай

Віла Дыямеда

Знаходзілася на схіле, таму на ўзроўні першага паверху жылых памяшканняў, згрупаваных вакол атрыума і перыстыля, знаходзілася тэраса, якая атачала вялікі парк. Па яе краях узвышаліся вежкі, з якіх можна было любавацца морам. У цэнтры парку знаходзіўся басейн, каля яго — летні трыкліній для абедаў на адкрытым паветры. У скляпах пад галерэяй уладкованы вінны склеп.

Уваход у вілу вёў прама ў перыстыль, злева ад якога знаходзіўся другі маленькі перыстыль і лазневыя памяшканні. Праз табліній можна было патрапіць у крытую тэрасу, якая выконвала функцыі трыклінія, адкуль адкрываўся краявід на мора.

Даследавана ў 1771—1774 гадах, прыпісваецца Арыю Дыямеду, чыя грабніца знаходзіцца насупраць уваходу. На віле знойдзена 20 целаў загінулых пры вывяржэнні, у тым ліку жанчын і дзяцей, з іх 18 у склепе^[19], двое ля дзвярэй, якія вядуць з саду да мора; у аднаго з іх знойдзена залатое кольца, сярэбраны ключ і 1356 сестэрцыяў.

Фрэскі вілы Містэрый

Віла Містэрый

Асноўны артыкул: Віла Містэрый

Заснавана ў II стагоддзі да н.э., пасля чаго некалькі разоў пашыралася, у прыватнасці ў 60 годзе да н.э. Галоўны ўваход быў звернуты да дарогі, якая вядзе ад Геркуланскай брамы. У наш час ён раскрыты не цалкам, таму ўваход на вілу ажыццяўляецца з боку мора. Уздоўж дарогі знаходзіліся сельскагаспадарчыя памяшканні, у тым ліку пакой з прэсам для вінаграда.

Пачатак таінства

Уваход, настолькі шырокі, што па ім мог праехаць воз, вёў у перыстыль. На паўднёвы ўсход ад яго размяшчаўся двор з ларарыям і тэтрастыльны атрыум, з якога можна было патрапіць у лазні. З паўднёва-заходняга боку з перыстылем злучаўся тасканскі атрыум, з яго, а таксама часткова з перыстыля, дзверы вялі ў шматлікія пакоі, упрыгожаныя фрэскамі ў другім і трэцім стылях. Віла адкрывалася да мора тэрасай-ратондай з двума порцікамі па баках.

У таблінуме, які злучае тасканскі атрыум з ратондай, захаваліся фрэскі на егіпецкія матывы. Названа віла па фрэскам у адным з пакояў на поўдзень ад атрыума, якія атрымалі шырокую вядомасць і дзе адлюстроўваецца па найбольш распаўсюджанай версіі пасвячэнне ў дыянісійскія містэрыі, па іншай — абрад шлюбу^[16][19].

Пампеі ў мастацтве

Кіно

• «Апошні дзень Пампеі» (Gli ultimi giorni di Pompeii, 1926)
• «Апошнія дні Пампеі» (фільм, Італія-ФРГ, 1959)
• «Апошнія дні Пампеі» (фільм, СССР, 1972)
• «Апошнія дні Пампеі» (фільм, ЗША, Вялікабрытанія, Італія, 1984)
• «Пампеі» (фільм 2007 год) (Італія)
• «Агні Пампеі (Доктар Хто)» (выпуск серыяла, Вялікабрытанія, 12 красавіка 2008)

Гл. таксама: Апошнія дні Пампеі, фільм

Жывапіс

• «Апошні дзень Пампеі» — карціна Карла Брулова.
• Напачатку XIX стагоддзя сад Мюнхенскай рэзідэнцыі быў упрыгожаны ў трэцім стылі жывапісу з Пампеі.
• Напачатку XVIII стагоддзі выявы з фрэсак з Геркуланума і Пампеі ўпрыгожвалі нават вееры^[20].

Літаратура

• Пад уражаннем палатна Брулова «Апошні дзень Пампеі» Эдвард Бульвер-Літон напісаў раман «Апошнія дні Пампеі».
• Навэла Тэафіля Гацье «Арыя Марцэла»
• Раман Роберта Харыса «Пампеі»

Музыка

• Live at Pompeii  — канцэртны альбом групы Pink Floyd на руінах амфітэатра Пампеяў (1973)
• «Апошні дзень Пампеі» — песня групы Stigmata
• Pompeii - песня групы E.S. Posthumus

Музеі

• «Віла Геці» — музей у Малібу

Гл. таксама

• Геркуланум
• Стабіі

Зноскі

1. Питер Коннолли «Греция и Рим» энциклопедия военной истории Архівавана 30 жніўня 2007.
2. Тацыт Аналы, XIV, 17
3. Patterns of Reconstruction at Pompeii
4. Page-3 | Visiting Pompeii | World Features (нявызн.)(недаступная спасылка). Archaeology.co.uk. Архівавана з першакрыніцы 24 студзеня 2012. Праверана 19 жніўня 2010.
5. Кароткая гісторыя Пампеяў Архівавана 29 мая 2013.
6. Як пісаў у сваім лісце яго пляменнік Пліній Малодшы, «ад густых выпарэнняў яму перахапіла дыханне і закрыла дыхальнае горла» — гл. Лісты, VI, 16.
7. Гібель Пампеяў
8. Горад—здань былой цывілізацыі Архівавана 10 жніўня 2017.
9. Michael Vickers. Pompeji // Kunst und Kultur alter Völker. Rom. — Erlangen: Karl Müller Verlag, 1991. — С. 59-71.
10. Тэрмы
11. У Пампеях адкрыты Лупанарый
12. Sarah Levin-Richardson Sex, Sight, and Societas in the Lupanar, Pompeii Архівавана 20 лістапада 2012. // Stanford University, January 2005.
13. McGinn, Thomas «Pompeian Brothels and Social History». Pompeian brothels, Pompeii’s ancient history, mirrors and mysteries, art and nature at Oplontis, the Herculaneum «Basilica» // JRA supplement 47, 2002. pp. 7-46.
14. Подробнее см. Сергеенко М. Е. Простые люди древней Италии — Изд-во «Наука». Москва — Ленинград, 1964. Глава 7
15. Антычныя мазаіка і фрэскі Галерэя выяў Архівавана 11 сакавіка 2012.
16. Пампеі і Геркуланум Архівавана 21 ліпеня 2012.
17. Вуліца Дастатку (Віа дэль Аанданца)
18. Wilhelmina F. Jashemski «The Garden of Hercules at Pompeii» (II.viii.6): The Discovery of a Commercial Flower Garden // American Journal of Archaeology, Vol. 83, No. 4 (Oct., 1979), pp. 403—411
19. Berry, Joanne. "Houses and Society". The Complete Pompeii(англ.). pp. 154–185.
20. Складаны веер у Расіі і Еўропе XVIII стагоддзі Архівавана 20 лістапада 2012.

Літаратура

• Michael Vickers. Pompeji // Kunst und Kultur alter Völker. Rom. — Erlangen: Karl Muller Verlag, 1991. — С. 59-71.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Пампеі

Сусветная спадчына ЮНЕСКА, аб’ект № 829 рус. • англ. • фр.

• Пампеі: крок за крокам Архівавана 21 студзеня 2022.
• Pompeii official web site (англ.)
• Herculaneum/Pompeii/Stabiae Website Архівавана 26 жніўня 2005. (англ.)
• Pompeiana.org — a website devoted to the archaeology of Pompeii Архівавана 1 мая 2007. (англ.)
• Апошні дзень распісалі па гадзінах
• Вулканолагі аднавілі апошнія суткі адной сям'і з Пампеяў