Ninh Bình là một trung tâm du lịch lớn của Việt Nam với tiềm năng đa dạng và độc đáo. Nơi đây sở hữu nhiều danh hiệu quốc tế như: Quần thể di sản thế giới Tràng An, khu dự trữ sinh quyển thế giới châu thổ sông Hồng, 2 Khu Ramsar thế giới đầm Vân Long và VQG Xuân Thủy; 4 di sản thế giới phi vật thể và nhiều các địa danh du lịch nổi tiếng khác. Ninh Bình nằm ở vị trí cửa ngõ cực nam của tam giácchâu thổ sông Hồng và miền Bắc, nơi có nhiều danh lam thắng cảnh gắn với vùng đất là kinh đô Hoa Lư của Việt Nam từ thế kỷ X, đồng thời là nơi phát tích 4 Vương triều phong kiến liên tiếp Đinh - Lê - Lý - Trần với kỷ nguyên độc lập và phát triển hưng thịnh nhất trong lịch sử Việt Nam. Ninh Bình sở hữu 5115 di tích các loại[1]. Quy hoạch tổng thể phát triển du lịch Việt Nam xác định Ninh Bình là một trung tâm du lịch cấp quốc gia và là một cực tăng trưởng trong tam giác du lịch phía Bắc gồm: Hà Nội - Quảng Ninh - Ninh Bình.[2]
Ninh Bình là mảnh đất giàu tiềm năng du lịch văn hóa vì đây từng là kinh đô của Việt Nam ở thế kỷ X, quê hương phát tích bốn triều đại Đinh - Lê - Lý - Trần mà bằng chứng để lại là hàng loạt các đền chùa, đình đài, di tích lịch sử. Trong kháng chiến chống ngoại xâm nơi đây có phòng tuyến Tam Điệp, chiến khu Quỳnh Lưu, hành cung Vũ Lâm, hành cung Thiên Trường thời Trần và là địa bàn trọng yếu của chiến dịch Hà Nam Ninh lịch sử. Ngoài ra Ninh Bình còn là trung tâm tôn giáo lớn với quần thể dày đặc các chùa và nhà thờ phân bố khắp tỉnh.
Ngoài ra, Ninh Bình có lợi thế về địa lý: cửa ngõ miền Bắc, nằm trên hệ thống giao thông xuyên Việt với nhiều đường cao tốc đi qua. Sự phát triển du lịch Ninh Bình nằm trong tổng thể phát triển du lịch của Việt Nam đã hình thành một tam giác tăng trưởng du lịch của miền Bắc: Hà Nội - Quảng Ninh - Ninh Bình qua Quốc lộ 1, quốc lộ 10 và các sân bay Cát Bi, Nội Bài, hệ thống cảng biển, cảng sông. Thủ đô Hà Nội là một trong những đầu mối của du lịch Việt Nam. Ninh Bình có ưu thế rõ rệt về không gian và thời gian của vùng phụ cận Hà Nội nên không bị tính mùa vụ trong du lịch chi phối. Sức ép đô thị mạnh mẽ của Hà Nội và các tỉnh châu thổ sông Hồng cũng tạo cho Ninh Bình một lợi thế to lớn phát triển du lịch cuối tuần.
Ninh Bình là một trong những điểm đến hàng đầu Việt Nam và được nhận nhiều giải thưởng danh giá từ các tổ chức và chuyên trang quốc tế, nổi bật như: Năm 2023, Ninh Bình đoạt Giải thưởng Đánh giá của khách du lịch, là đại diện duy nhất của Việt Nam lọt vào top 10 điểm đến thân thiện nhất thế giới. Tạp chí Forbes (Mỹ) bình chọn Ninh Bình là một trong 23 điểm đáng đến nhất thế giới. Năm 2024, Ninh Bình đứng vị trí thứ 4 trong "Top 10 kỳ quan thế giới dành cho những người không thích đám đông"; top 10 trải nghiệm cuốn hút nhất thế giới.[6]Top 10 trải nghiệm cuốn hút nhất năm 2024; Quần thể danh thắng Tràng An được bình chọn là “điểm đến có ảnh hưởng trên thế giới”.[7] Giải thưởng thường niên Traveller Review Awards 2023, Ở hạng mục 10 điểm đến thân thiện nhất thế giới, Ninh Bình đứng thứ 7, là đại diện duy nhất của Việt Nam và châu Á.
Cảnh đẹp Ninh Bình là phim trường của nhiều bộ phim Hollywood nổi tiếng như: "Pan và vùng đất Neverland”, "Người Mỹ trầm lặng", "Kong: Đảo Đầu lâu”,... [8] Năm 2022, Tạp chí Du lịch và giải trí (Mỹ) xếp Ninh Bình vào danh sách 12 địa điểm quay phim đẹp nhất châu Á.
Khu di tích quốc gia đặc biệt Đền Trần (Nam Định) là nơi thờ tự 14 vị vua nhà Trần; gồm có: đền Trần được xây dựng từ thời Hậu Lê, đền Cố Trạch thờ Trần Hưng Đạo, được dựng từ thời Nguyễn và chùa Phổ Minh với Tháp Phổ Minh được bảo tồn khá nguyên vẹn từ thời Trần.
Di tích lịch sử cách mạng: Khu căn cứ cách mạng Quỳnh Lưu, di tích Cửa hàng cắt tóc dưới hầm, cửa hàng ăn uống dưới hầm, khu chỉ huy của Nhà máy liên hợp Dệt Nam Định, khu di tích phố Hàng Thao, hầm chỉ huy Thành ủy Nam Định, đình chùa Cổ Viễn, đình Triều Hội,...
Ninh Bình một một trung tâm phật giáo lớn của Việt Nam, nơi đây cũng được coi là kinh đô công giáo với địa danh Bùi Chu - Phát Diệm và là trung tâm của Tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam, nơi đây rất phát triển loại hình du lịch hành hương tâm linh, tôn giáo, tiêu biểu như:
Khu du lịch Tam Chúc với điểm nhấn là quần thể chùa lớn nhất thế giới, một điểm đến trong trục du lịch tâm linh trọng điểm của Việt Nam.
Khu văn hóa tâm linh núi chùa Bái Đính với chùa Bái Đính cổ (có đền thánh Nguyễn Minh Không, các hang động thờ Mẫu, thờ Phật, thờ Thần Cao Sơn…) và khu chùa Bái Đính là ngôi chùa sở hữu nhiều kỷ lục nhất Việt Nam.
Phủ Dầy gồm Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Lăng Mẫu Liễu Hạnh là di tích trung tâm của Tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam, các di tích khác trong hệ thống Tam Phủ như: Phủ Quảng Cung, Phủ Đồi Ngang, đền Dâu, đền Quán Cháo, đền Cô Đôi Thượng Ngàn,...
Quần thể nhà thờ Phát Diệm với 9 nhà thờ có kiến trúc độc đáo kết hợp hài hoà giữa truyền thống và hiện đại được ví như kinh đô công giáo của Việt Nam, là kỳ quan thiên chúa giáo hấp dẫn ở Ninh Bình.
Ninh Bình có đầy đủ các dạng địa hình: rừng, núi, đồng bằng, biển cả. Thiên nhiên Ninh Bình đa dạng đã tạo nên những khu du lịch nổi tiếng như:
Khu du lịch vườn quốc gia Cúc Phương với các loại hình: sinh thái, môi trường; nghiên cứu khoa học, đa dạng sinh học, khảo cổ học; du lịch thể thao, mạo hiểm; đêm lửa trại và tìm hiểu văn hoá Mường.
Khu du lịch sinh thái Tràng An với hệ thống rừng đặc dụng trên núi đá vôi, các hang động và di tích lịch sử như phủ Khống, đền Trần, đền Trình,... cùng với các danh thắng thuộc quần thể di sản thế giới Tràng An đã được UNESCO công nhận là di sản thế giới năm 2014.
Khu du lịch sinh thái Thung Nham - Vườn Chim với các điểm du lịch sinh thái như vườn chim tự nhiên, cây đa di chuyển, rừng đặc dụng và các điểm tham quan hang động như động Vái Giời, động ông Bụt, động Tiên Cá, động Thủy Cung...
Công viên động vật hoang dã quốc gia Việt Nam là nơi bảo tồn và phát triển nguồn gien các loài động vật quý hiếm với khoảng 3.000 cá thể thuộc 250 loài, cung cấp dịch vụ du lịch, vui chơi giải trí.
Khu du lịch sinh thái nghỉ dưỡng và leo núi Hang Múa được xây dựng như một Vạn Lý Trường Thành thu nhỏ ở Việt Nam.
Sở hữu bờ biển dài 92 km với nhiều bờ cát thoải, phẳng và đón thẳng hướng gió Đông - Nam, Ninh Bình có tiềm năng phát triển du lịch biển nổi trội với các bãi tắm như:
Biển Quất Lâm: có bờ cát trắng mịn với đường bờ biển dài hơn 4km, du khách trải nghiệm các hoạt động vui chơi trên biển, và du ngoạn trải nghiệm cuộc sống của ngư dân biển.
Biển Xương Điền: biển Xương Điền có mặt biển dốc và sóng mạnh, là điểm đến lý tưởng để ngắm bình minh, hoàng hôn và chụp ảnh.
Biển Hải Thịnh: Biển Hải Thịnh có bờ cát trắng mịn trải dài 2km, và không bị ảnh hưởng bởi gió Lào như biển miền Trung nên bầu không khí nơi đây lúc nào cũng mát mẻ và dễ chịu, cực kỳ lý tưởng cho bạn nghỉ dưỡng.
Biển Rạng Đông: Rạng Đông gây ấn tượng với du khách bằng khung cảnh nguyên sơ, hữu tình và nhiều trải nghiệm thú vị.
Biển Cồn Nổi: Bãi Ngang Cồn Nổi có tiềm năng rất lớn về du lịch sinh thái đồng quê, tham quan và tìm hiểu về thế giới tự nhiên. Cồn Nổi là nơi cư trú của 200 loài chim, nhiều loài quý hiếm được ghi trong sách đỏ thế giới như: cò thìa, mòng bể, rẽ mỏ thìa, cò trắng bắc, ... Sinh cảnh đặc sắc nơi đây là những cánh rừng ngập mặn rộng hàng ngàn ha, đầm lầy mặn, bãi bồi ven biển và cửa sông với khung cảnh thiên nhiên hoang dã.
Các hồ nước tự nhiên đã đưa vào phát triển du lịch giải trí thể thao:
Ninh Bình có các di sản được ghi danh trong danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là
Khu vực Ninh Bình cũ có 10 di sản: Lễ hội Hoa Lư, Nghề đá mỹ nghệ Ninh Vân, Nghệ thuật Hát Xẩm, Lễ hội làng Bình Hải, Mo Mường, Nghề thêu ren Ninh Hải, nghề Cói Kim Sơn, Lễ hội Báo Bản làng Nộn Khê, lễ hội đền Thánh Nguyễn và Nghệ thuật Chèo.[9]
Khu vực Hà Nam cũ có 14 di sản: Lễ hội đền Trần Thương, đền Lảnh Giang, đền Bà Vũ, chùa Đọi Sơn, chùa Bà Đanh, Lễ Tịch điền Đọi Sơn, Lễ hội vật võ Liễu Đôi, dệt lụa Nha Xá, thêu ren Thanh Hà, làm trống Đọi Tam, Nghi lễ Chầu văn của người Việt; Múa hát Dậm Quyển Sơn, Múa hát Lải Lèn và Hát Trống quân Liêm Thuận.[10]
Khu vực Nam Định cũ có 12 di sản: hát ca trù, nghi lễ chầu văn, lễ hội Phủ Dầy, Lễ hội Đền Trần, Lễ hội chùa Keo Hành Thiện, nghề sơn mài Cát Đằng, phở Nam Định,...[11]
Thịt dê núi Ninh Bình: là đặc sản độc đáo và nổi tiếng nhất của Ninh Bình với đặc trưng địa hình núi đá. Loại đặc sản này phát triển mạnh ở các khu du lịch và Quốc lộ 1.
Rượu Kim Sơn: là đặc sản làng nghề vùng biển huyện Kim Sơn.
Cơm cháy Ninh Bình: là đặc sản ẩm thực cùng thịt dê núi, còn có tên gọi là "nhất hưởng thiên kim".
Các đặc sản khác: dứa Đồng Giao, bún mọc Kim Sơn, nem Yên Mạc, mắm tép Gia Viễn, cá chuối nướng Vân Long, rượu cần Nho Quan, khoai Hoàng Long, miến lươn Phát Diệm.
Theo Sở Công thương Ninh Bình, toàn tỉnh hiện có 60 làng nghề truyền thống, trong đó có 36 làng nghề được UBND tỉnh Ninh Bình công nhận (gồm có 16 làng nghề chế biến cói, 5 làng nghề chế tác đá mỹ nghệ, 4 làng nghề thêu ren, 5 làng nghề mây tre đan, 1 làng nghề sản xuất cốt chăn bông, 2 làng nghề bún, 2 làng nghề mộc, 1 nghề làng gốm mỹ nghệ).[12]
Ngành Du lịch Ninh Bình có kết nối tour đến các điểm làng nghề truyền thống đặc trưng của địa phương như:
Làng hoa Ninh Phúc ở thành phố Hoa Lư với đa dạng các loài hoa cung cấp cho khu vực miền Bắc và Bắc Trung Bộ. Những loài hoa áp đảo về số lượng ở Ninh Phúc là các giống hoa ly, cúc, dơn, hồng. Nhiều loài hoa khác cũng có mặt ở làng hoa Ninh Phúc như: hoa huệ, hoa violet, hoa lan, hoa tulip, hoa đồng tiền, hoa cẩm tú,...
Làng nghề cói Kim Sơn: sản xuất các loại đồ dùng, hàng xuất khẩu và phục vụ khách du lịch.
Làng nghề thêu ren Văn Lâm ở khu du lịch Tam Cốc – Bích Động là làng nghề truyền thống phát triển từ thời nhà Trần.
Làng nghề đào phai Tam Điệp tập trung nhiều làng nghề trồng hoa đào phai ở xã Đông Sơn cung cấp số lượng lớn hoa đào rừng, đào bích, đào phai cho khu vực Nam Bắc Bộ và Hà Nội.
Các làng nghề khác: làng nghề Phúc Lộc sản xuất đồ gỗ, làng đá cảnh Bình Khang…