Thống sứ Bắc Kỳ

Phủ Khâm sai năm 1945, tức Dinh Thống sứ Bắc Kỳ (1917-1945)

Thống sứ Bắc Kỳ (tiếng Pháp: Résident supérieur du Tonkin) là viên chức người Pháp đứng đầu xứ bảo hộ Bắc Kỳ dưới thời Pháp thuộc. Chức vị này được lập ra vào năm 1889 để đại diện quyền lợi của Pháp và để điều hành việc cai trị.

Lịch sử

Thống soái Bắc Kỳ và Tổng sứ Trung Kỳ - Bắc Kỳ

Ngay từ trước khi Pháp chiếm được Bắc Kỳ, họ đã ấn định vị "Thống soái Bắc Kỳ" để chỉ huy Quân đoàn viễn chinh Bắc Kỳ (corps expéditionnaire du Tonkin) mở cuộc xâm lăng. Hòa ước Quý Mùi năm 1883 chính thức buộc triều đình Huế nhận sự đô hộ của Pháp ở Bắc Kỳ. Chức vụ Tổng Công sứ Trung - Bắc Kỳ (Résident général de l'Annam et du Tonkin) hay Tổng Trú sứ Trung - Nam Kỳ được đặt ra để thay mặt cho chính phủ Pháp chủ trì mọi công việc đối ngoại của triều đình Việt Nam ở cả Bắc và Trung Kỳ. Tiếng Việt vào thời điểm Hòa ước Quý Mùi, 1883 được ký kết không quen dùng "trú sứ" hay "lưu trú quan" để dịch chữ résident, nhân lại sẵn có chữ consul nên mới gọi viên chức ấy là "công sứ".^[1] Chức vụ này cũng thường được gọi rút ngắn là "Tổng sứ Trung - Bắc Kỳ" hay gọi là "Toàn quyền Lưỡng Kỳ" hoặc "Toàn quyền Trung – Bắc Kỳ". Năm 1885, tướng Philippe Marie André Roussel de Courcy được cử sang Việt Nam với quyền hạn cai quản cả Bắc lẫn Trung Kỳ. Năm sau đó, Paul Bert một viên chức dân sự được cử sang kế nhiệm.

Thống sứ Bắc Kỳ

Năm 1887 khi Liên bang Đông Dương hình thành thì chức vụ Toàn quyền Đông Dương được lập nên, nắm toàn quyền cai quản cả Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Nam Kỳ và Cao Miên; tới năm 1889 chức vụ Tổng sứ Trung Kỳ - Bắc Kỳ bị bãi bỏ. Trước đó, vào năm 1886, chức vụ Thống sứ Bắc Kỳ (Résident supérieur du Tonkin) và Khâm sứ Trung Kỳ (Résident supérieur de l’Annam) được đặt ra, khi đó còn dưới quyền trực tiếp của Tổng sứ. Ngày 03 tháng 6 năm 1886, người Pháp ép vua Đồng Khánh thành lập Nha Kinh lược sứ ở Bắc Kỳ, tách xứ này khỏi quyền kiểm soát trực tiếp của triều đình Huế. Về danh nghĩa, đứng đầu xứ này là viên chức Kinh lược sứ Bắc Kỳ của triều đình Nhà Nguyễn (đầu tiên là Nguyễn Hữu Độ, rồi tới Nguyễn Trọng Hợp...); nhưng trên thực tế, quyền lực thuộc về Thống sứ Bắc Kỳ của người Pháp. Nha Kinh lược sứ ở Bắc Kỳ chỉ tồn tại tới năm 1897 rồi bị bãi bỏ, người cuối cùng đứng đầu Nha này là Hoàng Cao Khải.

Ở cấp thấp hơn, đứng đầu mỗi tỉnh ở cả Bắc Kỳ và Trung Kỳ là Công sứ (Résident) và Phó sứ (Résident adjoint). Lúc bấy giờ trực tiếp dưới quyền Thống sứ Bắc Kỳ là ba công sứ (résident):

1. Hải Phòng, giám sát thêm hai phó công sứ (vice-résident) ở Hải Dương và Tiên Yên
2. Sơn Tây, giám sát thêm hai phó công sứ ở Tuyên Quang và Lào Cai
3. Nam Định, giám sát thêm phó công sứ ở Ninh Bình.
4. Thống sứ Bắc Kỳ còn điều hành ba phó công sứ ở Bắc Ninh, Lạng Sơn và Thất Khê.^[2]

Kể từ ngày 26 tháng 7 năm 1897, Thống sứ Bắc Kỳ kiêm nhiệm luôn việc đại diện cho triều đình Huế sau khi thực dân Pháp ép triều đình bãi bỏ chức Kinh lược sứ.^[3] Địa vị này trên giấy tờ đặt viên thống sứ vào ngạch quan của triều đình Huế và có quyền cất chức hay bổ nhiệm toàn bộ phẩm trật các quan người Việt.^[4]

Từ năm 1900, Thống sứ Bắc Kỳ kiêm luôn chức quản trị Quảng Châu Loan tuy đây là một nhượng địa riêng với hạn kỳ 99 năm.

Đối với Liên bang Đông Dương, Thống sứ Bắc Kỳ là một thành viên của Hội đồng Tối cao (Conseil supérieur) trợ lực cho Toàn quyền Đông Dương. Thống sứ cũng là vị chỉ huy lực lượng lính tập ở Bắc Kỳ.

Trụ sở làm việc

Bài chi tiết: Bắc Bộ phủ

Dinh Thống sứ Bắc Kỳ (tiếng Pháp: Palais du Résident Supérieur) ở cạnh vườn hoa Paul Bert (còn gọi là "Vườn hoa con cóc") gần Hồ Gươm, Hà Nội được khởi xây năm 1917 do kiến trúc sư Bussy hoạch định để làm tư dinh cho Thống sứ Pháp. Mặt trước dinh nhìn ra Boulevard Henri Rivière (nay là đường Ngô Quyền).

Dinh này chứng kiến cuộc tiếp thu chính quyền khi Khâm sai Phan Kế Toại, đại diện Đế quốc Việt Nam ra Hà Nội nhận nhậm sở vào Tháng Ba năm 1945. Sau khi Nhật đảo chính Pháp (9 tháng 3 năm 1945), tòa nhà được đổi thành Phủ khâm sai Bắc Kỳ.

Tháng Tám năm 1945, lực lượng Việt Minh tụ tập ở cổng dinh và đoạt chính quyền cũng ở dinh này. Sau khi Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ lâm thời về làm việc tại đây cho đến ngày Toàn quốc Kháng chiến. Trong thời gian này, tòa nhà được đổi tên thành Bắc Bộ Phủ.

Ngày nay tòa nhà được đổi tên thành Nhà khách Chính phủ.

Danh sách thống lĩnh Bắc Kỳ thời Pháp

Thống soái Bắc Kỳ (1883-1886)

Tên	Năm sinh - năm mất	Thời gian tại nhiệm	Chú thích
Alexandre-Eugène Bouët	1833–1887	tháng 6 năm 1883 - tháng 8 năm 1883	Thiếu tướng
Anicet-Edmond-Justin Bichot	1835–1908	tháng 9 năm 1883 - tháng 11 năm 1883	Trung tá. Tạm quyền.
Anatole-Amédée-Prosper Courbet	1827–1885	tháng 11 năm 1883 - tháng 12 năm 1883	Chuẩn đô đốc
Charles-Théodore Millot	1829–1889	tháng 12 năm 1883 - tháng 9 năm 1884	Trung tướng
Louis-Alexandre-Esprit-Gaston Brière de l'Isle	1827–1896	tháng 9 năm 1884 - tháng 6 năm 1885	Thiếu tướng
Philippe-Marie-Henri Roussel de Courcy	1827–1887	tháng 6 năm 1885 - tháng 1, 1886	Trung tướng. Thống soái Trung - Bắc Kỳ.
Charles-Auguste-Louis Warnet	1827–1887	tháng 1, 1886 - tháng 4 năm 1886	Thiếu tướng. Tạm quyền Thống soái Trung - Bắc Kỳ.

Tổng sứ Trung - Bắc Kỳ (1884-1889)

Tên	Thời gian tại nhiệm	Chú thích
Pierre Paul Rheinart (lâm thời)	11 tháng 6 1884 - tháng 10 1884
Victor-Gabriel Lemaire	tháng 10 1884 - 31 tháng 5 1885
Philippe Marie André Roussel de Courcy	31 tháng 5 1885 - Tháng Giêng 1886
Paul Bert	18 tháng 4 1886 - 11 tháng 11 1886
Alexandre Vial (tạm thời)	tháng 11 1886 - Tháng Giêng 1887
Raoul Berger (tạm thời)	17 tháng 11 1887 - 25 tháng 6 1888
Paul Louis Georges Bihouard	30 Tháng Giêng 1887 - 1888
Étienne Antoine Guillaume Richaud	1888
Pierre Paul Rheinart	tháng 11 1888 - 9 tháng 5 1889

Thống sứ Bắc Kỳ (1886-1945)

Tên	Năm sinh - năm mất	Thời gian tại nhiệm	Chú thích
Jean Thomas Raoul Bonnal	1847-????	12 tháng 11 năm 1886 - tháng 1, 1887	Lần thứ nhất
Antony Wladislas Klobukowski	1855-1934	tháng 1, 1887 - 28 tháng 4 năm 1888	Tạm quyền.
Eusèbe Irénée Parreau	1842-????	29 tháng 4 năm 1888 - 10 tháng 5 năm 1889
Ernest Albert Brière	1848-????	10 tháng 5 năm 1889 - 6 tháng 4 năm 1890	Lần thứ nhất
Jean Thomas Raoul Bonnal	1847-????	7 tháng 4 năm 1890 - 3 tháng 2 năm 1891	Lần thứ hai. Tạm quyền
Ernest Albert Brière	1848-????	3 tháng 2 năm 1891 - 27 tháng 10 năm 1891	Lần thứ hai. Sau đó chuyển ra làm Khâm sứ Trung Kỳ.
Léon Jean Laurent Chavassieux	1848-1895	27 tháng 10 năm 1891 - 20 tháng 7 năm 1893	Lần thứ nhất
François Pierre Rodier	1854-1913	20 tháng 7 năm 1893 - 30 tháng 3 năm 1895	Tạm quyền từ 15 tháng 10 năm 1894
Louis Paul Luce	1856-19??	30 tháng 3 năm 1895 - 13 tháng 5 năm 1895	Tạm quyền
Léon Jean Laurent Chavassieux	1848-1895	13 tháng 5 năm 1895 - 7 tháng 6 năm 1895	Lần thứ hai. Tạm quyền
Édouard Picanon	1854-1939	18 tháng 6 năm 1895 - 17 tháng 7 năm 1895	Tạm quyền
Augustin Julien Fourès	1853-1915	18 tháng 7 năm 1895 - 9 tháng 3 năm 1896	Lần thứ nhất. Tạm quyền
Léon Jules Pol Boulloche	1855-19??	10 tháng 3 năm 1896 - 1897
Augustin Julien Fourès	1853-1915	1897 - 1904	Lần thứ hai
Jean-Henri Groleau	1859-19??	1904 - 8 tháng 3 năm 1907
Louis Alphonse Bonhoure	1865-1909	9 tháng 3 năm 1907 - 1907
Louis Jules Morel	1853-1911	1907 - 1909
Jules Simoni	????-????	1909 - 14 tháng 12 năm 1912
Léon Louis Jean Georges Destenay	1861-1915	15 tháng 12 năm 1912 - 8 tháng 6 năm 1915
Maurice Joesph Le Gallen	????-????	1915 - 1916
Jean Baptiste Édouard Bourcier Saint-Gaffray	1870-19??	1917 - 1921
Maurice Antoine François Monguillot	1874-19??	1921 - 1925
Eugène Jean Louis René Robin	????-????	1925 - 1930
Auguste Eugène Ludovic Tholance	1878-1938	1930 - 1937
Yves Charles Châtel	1865-1944	1937 - 1940
Émile Louis François Grandjean	????-????	1940 - 1941
Edouard André Delsalle	1893-1945	1909 - 1912
Jean Maurice Norbert Haelewyn	1901-1945	1942 - 1944	Sau trở thành Khâm sứ Pháp cuối cùng ở Trung Kỳ.
Camille Auphelle	1908-1945	1944 - 9 tháng 3 năm 1945	Thống sứ Pháp cuối cùng ở Bắc Kỳ.

Công sứ Nhật tại Bắc Bộ (1945)

Tên	Năm sinh - năm mất	Thời gian tại nhiệm	Chú thích
Nishimura Kumao (西村 熊雄)	1899-1980	9 tháng 3 năm 1945 - tháng 9 năm 1945

Ủy viên tại Bắc và Trung Bộ (1945-1955)

Sau khi Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, Pháp tìm cách trở lại phục hồi quyền thống trị tại Việt Nam, vì vậy đã đặt chức vụ Ủy viên Cộng hòa Pháp tại Trung và Bắc Bộ. Chức vụ này có chức năng gần tương đương với chức vụ Tổng sứ Trung - Bắc Kỳ trước kia, nhưng đặt trụ sở ở Hà Nội.

Tên	Năm sinh - năm mất	Thời gian tại nhiệm	Chú thích
Pierre Messmer	1916-2007	18 tháng 8 năm 1945 - 22 tháng 8 năm 1945	Thiếu tá. Tạm quyền
Jean-Roger Sainteny	1907-1978	22 tháng 8 năm 1945 - tháng 3 năm 1946	Thiếu tá. Lần thứ nhất
Jean Etienne Valluy	1899-1970	tháng 3 năm 1946 - tháng 6 năm 1946	Thiếu tướng.
Jean Crépin	1908-1996	tháng 6 năm 1946 - 17 tháng 8 năm 1946	Trung tá. Tạm quyền
Louis Constant Morlière	1916-2007	17 tháng 8 năm 1946 - 27 tháng 12 năm 1946	Thiếu tướng
Jean-Roger Sainteny	1907-1978	27 tháng 12 năm 1946 - 30 tháng 12 năm 1947	Lần thứ hai. Lâm thời.
Yves Jean Digo	1897-1974	tháng 1 năm 1948 - 1949	Trung tá. Tạm quyền
Marcel Jean Marie Alessandri	1895-1968	1949 - tháng 11 năm 1950	Trung tướng
Pierre Georges Jacques Marie Boyer De La Tour du Moulin	1896-1976	24 tháng 11 năm 1950 - 29 tháng 12 năm 1950	Thiếu tướng
Raoul Albin Louis Salan	1899-1984	29 tháng 12 năm 1950 - 10 tháng 2 năm 1951	Trung tướng, sau được thăng Đại tướng. Kiêm nhiệm tạm thời
François Jean Antoine Marie Amédée Gonzalez de Linarès	1897-1955	10 tháng 2 năm 1951 - 28 tháng 5 năm 1953	Thiếu tướng
René Cogny	1904-1968	28 tháng 5 năm 1953 - tháng 10 năm 1955	Thiếu tướng, sau được thăng Trung tướng

Chú thích

1. “theo Việt Nam Sử lược của Trần Trọng Kim”. Bản gốc lưu trữ ngày 31 tháng 7 năm 2014. Truy cập ngày 14 tháng 10 năm 2013.
2. Bianconi, F. Cartes Commerciales Tonkin. Paris: Imprimerie et Libraire centrales dé Chemins de fer, 1886.
3. Dommen, Arthur. The Indochinese Experience of the French, and the Americans, Nationalism and Communism in Cambodia, Laos, and Vietnam. Bloomington, IN: Indiana University Press, 2001. Trang 23.
4. Vũ Ngự Chiêu. Political and Social Change in Viet-Nam between 1940 and 1946. Madison, WI: The University of Wisconsin, 1984. tr 67-116