Tudela

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo ye sobre un municipio y ciudat en a Ribera Navarra; ta atros usos, se veiga Tudela (desambigación).

Tudela Tutera
Municipio de Navarra
Plaza d'os fueros y seu d'o concello de Tudela
Entidat  • Estau  • Comunidat  • Provincia  • Comarca	Municipio  Espanya  Navarra Navarra Ribera Navarra
Superficie	215,7 km²
Población  • Total	37 791 hab. (2013)
Altaria  • Meyana	264 m.
Distancia  • 94 km  • 86 km	enta Pamplona enta Zaragoza
Alcalde	Alejandro Toquero Gil
Codigo postal	31500
Chentilicio	Tudelano/a[1]
Parroquial  • Diocesi	Arch. Pamplona y Tudela
Ríos	Ebro y Queiles
Coordenadas	42° 3’55’’N 1°36’24’’U
Tudela Tudela en Navarra
Web oficial

Tudela (en basco Tutera) ye un municipio de Navarra situato a 94 km de Pamplona. A suya población ye de 35.358 habitants (2012) en una superficie de 215,70 km² y una densidat de 163,92 hab/km².

Ye la capital d'a Ribera Navarra, d'o partiu chudicial d'o suyo nombre y d'a merindat de Tudela. Ye a segunda población de Navarra por o suyo numero d'habitants, dimpués de Pamplona. Tamién ye a seu d'a diocesi de Tudela.

A ciudat tien un important patrimonio arquitectonico, encara que en destacan a seu de Santa María, d'estilo romanico y gotico, y a ilesia de Santa Malena, d'estilo romanico.

Cheografía

Tudela ye situata a cantos d'os ríos Ebro y Queiles (iste zaguer trescruza a ciudat de sud ta o norte dica desauguar en l'Ebro), a 264 metros d'altaria dencima d'o ran d'a mar, a una distancia de 94 km de Pamplona, a capital de Navarra, y a 86 km de Zaragoza.

O suyo termin municipal muga con as localidaz d'Ablitas, Arguedas, Cabaniellas, Cascant, Castellón, Cintruénigo, Corella, Fitero, Fontellas y Murchant.

Toponimia menor

Tenemos bels arabismos interesans pa reconstruir a historia fonetica d'o navarro-aragonés: Almajares, Muga del Almajar, Almajar, lo prato, que en 1256 ye rechistato como Almalchal. Atros microtoponimos interesants son crucillada (1215), Carrera Meyana/Carrera Mediana/Carrera Meana u mesmo a calle Carrera.

Historia

Prehistoria

En o termin municipal de Tudela, bi han restos d'ocupación humana dende o Paleolitico inferior.

En 1999, en una excavacions arqueolochicas en o cerro de Santa Barbara, a man d'o casco viello de Tudela, bi troboron restos arqueolochicos d'un poblato celtiber, d'a misma tipolochía que l'amaniato chacimiento celtiber de Corz, a 25 km de distancia. Sindembargo, Claudio Ptolomeu charra d'una ciudat clamata Muscaria, en ista redolada, que beluns relacionan con Tudela, y que, seguntes pareix, sería una ciudat bascona. Sindembargo, Ptolomeu situaba ista ciudat entre Tarraga y Segia (a primera, seguntes bellos autors, ye a ciudat que bi ha en o pueyo en os Banyals d'Uncastiello; a segunda ye l'actual Exeya d'os Caballers).

Imperio Romano

Tamién bi ha restos d'a presencia de l'Imperio Romano, en forma de ceramica, en o pueyo que domina Tudela, mostrando asinas a presencia ininterrumpita de población en o lugar en ista epoca.

Dominio andalusí

Dimpués d'a invasión islamica d'a peninsula iberica, a redolada de Tudela quedó en mans d'a familia d'os Banu Qasi, una familia d'orichen hispano-godo convertita a lo Islam. Ista familia teneba connexions con os primers reis d'o reino de Pamplona, pero en 802 Amrus ben Yusuf, que yera o gubernador andalusí d'a Marca Superior, establió una nueva ciudat fortificata en l'actual Tudela (clamata Al-Tutili), ta cosirar y controlar as penetracions d'o reino pamplonés enta o sud. Ista ciudat s'establió encara que en o mesmo lugar ya i existiba una chicota comunidat musulmana, profitando d'as condicions esfensivas de Tudela, con o suyo pueyo en a marguin sud d'o río Ebro. A nueva ciudat se convertió a escape en un important centro economico, politico y militar, con a suya huerta de regano contino con as auguas d'o Ebro.

Conquiesta cristiana

En 1119 o rei Alifonso I O Batallero conquirió a ciudat de Tudela, y l'adhibió a o reino aragonés-navarro, y li atorgó o Fuero de Nachera y o Fuero de Sobrarbe ta contribuir a augmentar a suya población cristiana, convertindo-se en a capeza d'una merindat (a suya sucesora ye hue a Merindat de Tudela). Sindembargo, luego de la muerte d'Alifonso, a nobleza tudelana no aceptó a o suyo chirmán Remiro como rei, preferindo, como os nobles navarros, a García Remíriz, que yera fillo d'un borde de Sancho I d'Aragón y V de Navarra. Tudela se separó asinas d'a Corona d'Aragón, en adhibiendo-se ta cutio a Navarra.

Demografía

Evolución demografica

2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 35.358 - - - - - - - -

2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 - - 37.247 - - - - - - -

1990- : población de dreito. Fuent: Intercensal en l'INE, Series de población en l'INE y Relación d'unidaz poblacionals en l'INE.

Administración

Alcaldes

Lista d'alcaldes

Lechislatura	Nombre	Partiu politico
1979–1980	Francisco Álava Jiménez	Partido Socialista de Navarra
1980–1983	Alberto Tantos Bordonaba	Partido Socialista de Navarra
1983–1987	José Antonio Pérez Sola	Partido Socialista de Navarra
1987–1991	José Antonio Pérez Sola	Partido Socialista de Navarra
1991–1995	José Antonio Pérez Sola	Partido Socialista de Navarra
1995–1999	Luis Campoy Zueco	Unión del Pueblo Navarro
1999–2003	Luis Campoy Zueco	Unión del Pueblo Navarro
2003–2007	Luis Casado Oliver	Unión del Pueblo Navarro
2007–2011	Luis Casado Oliver	Unión del Pueblo Navarro
2011–2015	Luis Casado Oliver	Unión del Pueblo Navarro
2015–2019	Eneko Larrarte Huguet	Izquierda-Ezkerra
2019–2023	Alejandro Toquero Gil	Navarra Suma
2023–2027	Alejandro Toquero Gil[2]	Unión del Pueblo Navarro

Luenga

A luenga predominant actual en Tudela ye un castellano con caracters rechionals propios d'a Ribera Navarra y Aragón y que se remontan a l'antigo romanz navarro-aragonés que se i parlaba. Bi ha neoparlants d'o basco u conoixedors d'esta luenga pero en un numero muito chicot.

En a Baixa Edat Meya yera oficial o romanz navarro-aragonés, que se feba servir pa escribir textos oficials como o mesmo Fuero de Tudela. Una d'as primeras muestras claras de romanz navarro como elementos romances en textos latinos se troba en Tudela:

illa parte quantum abed in uilla et in almunias et in sotos et in campos [...] et illas aquas quomodo las solebas aber in tempo de mauros. Dedi precium CCC solidos de dineros et I gequa. Saniho Fortunihones, iusticia (Tudela 1127).

Tudela atrayeba una inmigración basca, gascona y chodiga que s'asimilaba lingüisticament a los parlants d'o romance autoctono. Sobre a parla medieval navarro-aragonesa de Tudela se puet interpretar como una supervivencia d'o mozarabe local d'a Val de l'Ebro que se charraba en Tudela, Tarazona, Borcha, Zaragoza, ecetra, diferent d'atras parlas mozarabes peninsulars pero no guaire diferent d'o romanz navarro-aragonés d'os conquiridors cristianos navarros y aragoneses, que lo farían cambear un poquet.

Puestos d'intrés

A Seu de Santa María de Tudela.

Molimentos relichiosos

• Seu de Santa María de Tudela, d'os sieglos XII-XIII, en estilos romanico y gotico, restaurata en os primers anyos 2000. Ye construita dencima d'os alacez de l'antiga mesquita mayor d'a ciudat, y se convertió en seu bispal cuan a diocesi de Tudela se separó, en o sieglo XIII, d'a diocesi de Tarazona.
• Ilesia de Santa María Malena, d'estilo romanico, d'o sieglo XII.
• Ilesia de Sant Nicolau.

Molimentos civils

• Puent de piedra.
• Palacio d'o marqués de Sant Hadrián, d'o sieglo XVI. Hue ye a seu en Tudela d'a Universidat Nacional d'Educación a Distancia.^[3]
• Palacio d'o marqués de Huart.

Personalidaz naixidas de Tudela

• Benchamín de Tudela, (1130 - 1173). Viachero y escritor chodigo.
• Jusepe Ximénez, (arredol 1601 - 1672), organista y compositor.

Fiestas

O prencipio d'as Fiestas de Santa Ana en a Plaza d'os Fueros de Navarra de Tudela.

• Santa Ana d'o 24 dica lo 30 de chulio.
• Volatín Sabado Santo.
• Sant Chuan Baptista 24 de chunio.

Localidaz achirmanatas

• 1965: Maule-Lextarre‎ (Sola, Iparralde).
• 1984: Tiberíades (Israel).
• 1986: Lo Mont (Landas, Occitania).

Veyer tamién

• Lista de municipios de Navarra.

Vinclos externos

• Se veigan as imáchens de Commons sobre Tudela.
• (es) Pachina web oficial municipal.

Referencias

1. (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
2. (es) Información de Diario de Noticias en Twitter
3. (es) Palacio del Marqués de San Adrián en a pachina web d'a UNED de Tudela.

Municipios d'a comarca de Tudela
Ablitas | Arguedas | Bardenas | Bariellas | Bunyuel | Cabaniellas | Cascant | Castellón | Cintruénigo | Corella | Cortz | Fitero | Fontellas | Fustinyana | Murchant | Mont Agut | Riba Forada | Tudela | Tulebras | Val Tierra

Municipios d'a comarca d'a Ribera Navarra
Ablitas | Arguedas | Azagra | Bariellas | Bunyuel | Cadreita | Cabaniellas | Caparroso | Carcastiello | Cascant | Castellón | Cintruénigo | Corella | Cortz | Falces | Fitero | Fontellas | Funes | Fustinyana | Marciella | Mélida | Mont Agut | Murchant | Moriello del Cuende | Moriello Freito | Peralta | Riba Forada | Santa Cara | Tudela | Tulebras | Val Tierra | Villafranca