Hệ thống cấp bậc của NKVD và MVD là hệ thống cấp bậc đặc biệt của nhân viên thuộc các cơ quan thực thi pháp luật và an ninh quốc gia chính quyền ở Liên Xô: NKVD Liên Xô và MVD Liên Xô, NKGB / MGB Liên Xô, bao gồm cả cấp bậc và cấp hiệu dùng trong đồng phục.
Cho đến khi bắt đầu Chiến tranh Vệ quốc vĩ đại, lực lượng NKVD của Nga Xô viết và NKVD / NKGB của Liên Xô đã sử dụng một hệ thống cấp bậc và cấp hiệu khác biệt với quân đội. Vào thời Yezhov, các cấp bậc và cấp hiệu tương tự như quân đội, sử dụng trong lực lượng cảnh sát và an ninh (GUGB), nhưng trên thực tế, họ có hai cấp bậc tuy có cùng danh xưng nhưng được xếp bậc cao hơn so với quân đội (ví dụ, vào năm 1940, cấp bậc капитан của lực lượng an ninh / cảnh sát nhà nước cao hơn 2 đến 3 cấp so với cấp bậc có cùng danh xưng trong Hồng quân, gần tương đương với cấp bậc Trung tá quân đội; hoặc cấp bậc майор, tương đương cấp Đại tá). Từ năm 1937, Tổng ủy viên An ninh nhà nước đã mang cấp hiệu gần tương tự cấp hiệu Nguyên soái (trước đó sử dụng cấp hiệu tiết cổ áo nền đỏ với vạch kẻ chỉ vàng). Sau khi Beria được bổ nhiệm vào chức vụ Ủy viên nhân dân Nội vụ, hệ thống cấp bậc này dần được thống nhất với quân đội [1].
Sau khi hệ thống cấp bậc quân sự trong Hồng quân được giới thiệu vào ngày 22 tháng 9 năm 1935, một yêu cầu tương tự được đặt ra cho hệ thống cấp bậc trong lực lượng NKVD của Liên Xô. Dự thảo ban đầu dự tính việc áp dụng một hệ thống cấp bậc hoàn toàn giống với cấp bậc của các chỉ huy quân đội với việc bổ sung cụm từ An ninh nhà nước (VD cấp bậc Отделенный командир (Chỉ huy tiểu đội) trong quân đội, đối với lực lượng an ninh sẽ là Отделённого командира государственной безопасности (Chỉ huy tiểu đội An ninh nhà nước). Hoặc ở cấp cao, tương ứng cấp bậc Командарм 1-го ранга (Tư lệnh Tập đoàn quân bậc 1) trong quân đội, sẽ là cấp bậc Командарма государственной безопасности 1-го ранга (Tư lệnh Tập đoàn quân An ninh nhà nước bậc 1). Tuy nhiên, do đặc thù nghiệp vụ an ninh, cấp bậc chỉ huy không phản ánh biên chế đơn vị chỉ huy nên dự thảo này đã không được chấp nhận.
Tháng 10 năm 1935, một hệ thống cấp bậc đặc biệt cho các cán bộ chỉ huy cao cấp thuộc Tổng cục An ninh Nhà nước của NKVD đã được thành lập như sau:
Ủy viên An ninh nhà nước bậc 1 (комиссар государственной безопасности 1-го ранга)
Ủy viên An ninh nhà nước bậc 2 (комиссар государственной безопасности 2-го ранга)
Ủy viên An ninh nhà nước bậc 3 (комиссар государственной безопасности 3-го ранга)
Thanh tra cao cấp An ninh nhà nước (старший майор государственной безопасности)
Thanh tra An ninh nhà nước (майор государственной безопасности)
Đội trưởng An ninh nhà nước (капитан государственной безопасности)
Đội phó cao cấp An ninh nhà nước (старший лейтенант государственной безопасности)
Đội phó trung cấp An ninh nhà nước (лейтенант государственной безопасности)
Đội phó sơ cấp An ninh nhà nước (младший лейтенант государственной безопасности)
Chuyên viên An ninh nhà nước (сержант государственной безопасности)
Tháng 7 năm 1945, hệ thống cấp bậc đặc biệt của Dân ủy Nội vụ và Dân ủy An ninh Nhà nước của Liên Xô bị bãi bỏ [2][3]. Các cấp bậc của NKVD và NKGB của Liên Xô được chuyển thành cấp bậc tương ứng như trong Hồng quân.
Theo sắc lệnh của Đoàn chủ tịch Xô viết tối cao Liên Xô ngày 9 tháng 7 năm 1945:
ABAKUMOV Viktor Semenovich - Chánh văn phòng Tổng cục phản gián Smersh của NPO của Liên Xô;
GOGLIDZE Sergey Arsenievich - Thủ trưởng cơ quan UNKGB cho Lãnh thổ Khabarovsk và Ủy viên NKGB ở Viễn Đông;
KOBULOV Bogdan Zakharovich - Phó ủy viên nhân dân thứ nhất Dân ủy An ninh Nhà nước Liên Xô;
KRUGLOV Sergey Nikiforovich - Phó ủy viên nhân dân thứ nhất Dân ủy Nội vụ Liên Xô;
PAVLOV, Karp Aleksandrovich - giám đốc GUCHOSDOR của NKVD của Liên Xô;
SEROV Ivan Alexandrovich - Phó ủy viên nhân dân Nội vụ Liên Xô, Ủy viên của NKVD của Liên Xô cho GSOVG và Phó Chánh Văn phòng SVAG cho Cục Quản lý Dân sự;
Chernyshev Vasily Vasilyevich - Phó ủy viên nhân dân Nội vụ Liên Xô;
ДЕМИНУ Владимиру Ивановичу — начальнику УНКВД по Архангельской области;
ДОБРЫНИНУ Григорию Прокофьевичу — 1-му заместителю начальника Главного управления ИТЛ и колоний НКВД СССР;
ДРОЗДОВУ Виктору Александровичу — в распоряжении НКВД СССР;
ЕГОРОВУ Сергею Егоровичу — начальнику 9-го Управления и заместителю начальника Главного управления лагерей горно-металлургических предприятий НКВД СССР;
ЮХИМОВИЧУ Семену Петровичу — начальнику УНКВД по Одесской области;
ЯКОВЛЕВУ Василию Терентьевичу — начальнику 2-го отдела 1-го Управления НКГБ СССР;
Trong những năm sau đó, các cấp bậc tướng lĩnh an ninh không được trao tiếp tục cho đến năm 1954.
Theo sắc lệnh của Đoàn chủ tịch Xô viết tối cao Liên Xô "Về việc bãi bỏ cấp bậc quân sự, việc giới thiệu hệ thống cấp bậc mới và thay đổi trang phục và phù hiệu cho các cán bộ chỉ huy của Bộ An ninh Nhà nước Liên Xô," ngày 21 tháng 8 năm 1952, cấp bậc quân sự cho nhân viên của các cơ quan MGB một lần nữa được thay thế bằng các cấp bậc đặc biệt. Đồng thời, việc tái chứng nhận các cán bộ chỉ huy hàng đầu đã không được thực hiện.