Muang

Muang (Lào: ເມືອງ mɯ́ang, phát âm tiếng Lào: [mɯaŋ˦]), Mueang (Thái: เมือง mɯ̄ang, phát âm tiếng Thái: [mɯaŋ˧]), Mường (phát âm tiếng Việt: [/mɨəŋ ˨˩/]) hay Mong (tiếng Shan: မိူင်း mə́ŋ, phát âm: [məŋ˦]) là tên thời cận đại được dùng để chỉ một vùng lãnh thổ bán độc lập có ở vùng cư trú truyền thống của những dân tộc thuộc ngữ hệ Tai-Kadai ^[1].

Phân bố của ngữ hệ Tai-Kadai

Về địa lý vùng này gồm bắc phần bán đảo Đông Dương và lân cận. Ngày nay vùng này ở trong lãnh thổ của Thái Lan, Lào, bắc Việt Nam, bắc Campuchia, phía nam tỉnh Vân Nam (Muang phiên âm chữ Hán gọi là 猛, hay 勐 (mãnh)) và tây tỉnh Quảng Tây Trung Quốc, Myanmar, bang Assam ở đông bắc Ấn Độ.

Nguồn gốc

Từ "Mueang" ban đầu là một từ trong ngôn ngữ Tai-Kadai chỉ một thị trấn có bức tường phòng thủ và một người cai trị với cấp bậc quý tộc Thái ít nhất là khun (ขุน), cùng với các bản (Thái: บ้าน: muban hoặc ban) phụ thuộc của nó ^[2][3][4]. Từ nguyên của nó là "mueang fai" (Thái: เหมืองฝาย) có nghĩa "mương dẫn nước" (hay "mương phai" trong tiếng Việt), được biến nghĩa để chỉ vùng đất có người cư trú và làm thủy lợi ^[5].

Theo mô hình Mandala của các nước có tổ chức chính trị theo hệ thống phân cấp thì "mueang" nhỏ hơn phải phụ thuộc vào những người láng giềng mạnh hơn, và lần lượt phụ thuộc vào một vị vua hoặc lãnh đạo khác ở trung ương. Các "mueang" mạnh hơn, thường được gọi phân bậc là chiang, wiang, nakhon hoặc krung (ví dụ Bangkok là "Krung Thep Maha Nakhon") đôi khi cố gắng để giải phóng mình khỏi lệ thuộc và có thể có được những giai đoạn độc lập tương đối.

Mueang lớn hay nhỏ cũng thường chuyển lòng trung thành, và thường hướng tới một người hàng xóm hùng mạnh. Trong thời cận đại thì mạnh nhất là nhà Minh của Đế chế Trung Hoa. Mức độ duy trì độc lập tương đối của mueang tùy thuộc khả năng nội tại, vị trí địa lý, cũng như các yếu tố lịch sử khác. Tại vùng Lưỡng Quảng ở đông nam Trung Quốc thì quá trình Hán hóa cao và lâu dài, dẫn đến ở vùng người Choang thì "mueang" không còn được sử dụng, trong khi ở Vân Nam thì người Thái vẫn duy trì các mueang đến khi phân cấp hành chính của Trung Quốc thay thế.

Tại chính Thái Lan mueang hiện cũng không được sử dụng trong phân cấp hành chính. Xem: Đơn vị hành chính của Thái Lan.

Trong địa danh

Lịch sử đã để lại trong vùng những dân tộc thuộc ngữ hệ Tai-Kadai cư trú những địa danh có thành tố "mường" (muang) và "chiềng" (hay chiang, xiang, xieng). Nó có thể phản ánh vùng lãnh thổ đó đã từng tạo dựng được quyền bán tự trị.

Tại Việt Nam "mường" và "chiềng" tồn tại chủ yếu ở vùng tây bắc và bắc Trung bộ, tại vùng cư trú của người sắc tộc Thái và Lào. Sự giao thoa văn hóa dẫn đến "mường" xuất hiện ở một số vùng cư trú của người Mường, với ý nghĩa chưa được nghiên cứu làm rõ. Tại vùng người Tày-Nùng ở vùng đông bắc thì diễn biến giống như với người Choang ở vùng Lưỡng Quảng, Trung Quốc, thành tố "mường" không còn sử dụng. Ngày nay "mường" và "chiềng" đơn thuần là thành tố tạo địa danh mà không có ý nghĩa là một cấp vùng lãnh thổ, ví dụ có xã Mường Lý trong huyện Mường Lát, tỉnh Thanh Hóa.

Trong tiếng Khmer, "moeang" (មឿង) là một từ mượn từ tiếng Thái có nghĩa là "thành phố nhỏ" hoặc "thị trấn nhỏ." Thường được dùng làm địa danh cho các làng.^[6]

• Angkor Moeang
• Moeang Char
• Moeang Prachen

Trung Quốc

Địa danh Mueang được viết bằng chữ Hán là 勐 (mãnh) hoặc 孟, được viết bằng tiếng Thái Na là ᥛᥫᥒᥰ và tiếng Lự là ᦵᦙᦲᧂ.

Phiên âm các mường	Tên tiếng Thái Na	Tên tiếng Lự	Chữ Hán	Địa danh ngày nay tại Trung Quốc
Muang Mao[7]	ᥛᥫᥒᥰ ᥛᥣᥝᥰ[8]		勐卯	Thụy Lệ
Muang Khon[7]	ᥛᥫᥒᥰ ᥑᥩᥢᥴ[8]	ᦵᦙᦲᧂ ᦃᦸᧃ[9]	勐焕	Mang, Đức Hoành
Muang Wan[7]	ᥛᥫᥒᥰ ᥝᥢᥰ[8]		勐宛	Lũng Xuyên
Muang Ti[7]	ᥛᥫᥒᥰ ᥖᥤᥰ[8]		勐底	Lương Hà
Muang La[7]	ᥛᥫᥒᥰ ᥘᥣᥲ[8]		勐腊	Doanh Giang
Meng La		ᦵᦙᦲᧂ ᦟᦱ	勐拉	Tư Mao
Meng La		ᦵᦙᦲᧂ ᦟᦱᧉ	勐腊	Mãnh Lạp
Meng Hai	ᥛᥫᥒᥰ ᥞᥣᥭᥰ[8]	ᦵᦙᦲᧂ ᦣᦻ[9]	勐海	Mãnh Hải
Meng Lem	ᥛᥫᥒᥰ ᥘᥥᥛᥰ[8]		孟连	Mạnh Liên
Meng Keng	ᥛᥫᥒᥰ ᥐᥪᥒ[8]		勐耿	Cảnh Mã
Meng Long	ᥛᥫᥒᥰ ᥘᥨᥒ[10]:221			Long Lăng
Meng Meng	ᥛᥫᥒᥰ ᥛᥫᥒᥰ[8]		勐勐	Song Giang, Lâm Thương
Meng Lam	ᥛᥫᥒᥰ ᥘᥣᥛᥰ[8]		勐朗	Lan Thương, Phổ Nhĩ
Meng Thong	ᥛᥫᥒᥰ ᥗᥨᥒᥴ[8]		勐统	Xương Ninh
Meng Tsung	ᥛᥫᥒᥰ ᥓᥧᥒᥰ[8]			Nguyên Giang, Ngọc Khê
Meng Then	ᥛᥫᥒᥰ ᥗᥦᥢᥴ[8]			Phượng Khánh
Meng Men	ᥛᥫᥒᥰ ᥛᥦᥢᥰ[8]		勐缅	Đằng Xung hoặc Lâm Thương
Mongsee[11]	ᥛᥫᥒᥰ ᥔᥥᥴ[8]	ᦵᦙᦲᧂ ᦵᦉ[9]		Côn Minh
Meng Ha	ᥛᥫᥒᥰ ᥑᥣᥰ[8]			Kha Nhai
Meng Ha	ᥛᥫᥒᥰ ᥑᥣᥴ[8]			Loan Điền
Meng Khe	ᥛᥫᥒᥰ ᥑᥫᥰ[8]			Lộ Giang
Meng Yueng	ᥛᥫᥒᥰ ᥒᥤᥛᥰ[8]		勐允	Thượng Duẫn
Meng Tse	ᥛᥫᥒᥰ ᥓᥥ[8]	ᦵᦙᦲᧂ ᦵᦵᦋᧈ	勐遮	Mãnh Già
Meng Hsa	ᥛᥫᥒᥰ ᥔᥣᥴ[8]		勐撒	Mãnh Tản
Meng Yang	ᥛᥫᥒᥰ ᥕᥣᥒᥰ[8]		勐养	Mãnh Dưỡng
Meng Tung	ᥛᥫᥒᥰ ᥖᥧᥛᥰ[8]		勐董	Mãnh Đổng
Meng Ten	ᥛᥫᥒᥰ ᥖᥦᥢᥰ[8]		勐典	Mãnh Điển (thuộc huyện Ấn Giang)
Meng Ting	ᥛᥫᥒᥰ ᥖᥤᥒ[8]		孟定	Mãnh Định
Meng Lim	ᥛᥫᥒᥰ ᥘᥤᥛᥴ[8]			Huỳnh Thảo Bá (黄草坝), địa danh thuộc huyện Long Lăng)
Meng Long	ᥛᥫᥒᥰ ᥘᥨᥒ[8]	ᦵᦙᦲᧂ ᦷᦟᧂ[9]	勐龙	Mãnh Long
Meng Loong	ᥛᥫᥒᥰ ᥘᥩᥒᥴ[8]		勐弄	Mãnh Lộng
Meng Mo	ᥛᥫᥒᥰ ᥛᥨᥝᥱ[8]		勐磨	Cựu Thành, Vân Nam
Meng Ham	ᥛᥫᥒᥰ ᥞᥛᥰ[8]	ᦵᦙᦲᧂ ᦣᧄ[9]	勐罕	Mãnh Hãn
Meng Heu	ᥛᥫᥒᥰ ᥞᥥᥝᥰ[12]		勐秀	Mãnh Tú
Meng Ka	ᥛᥫᥒᥰ ᥐᥣ		勐戛	Mãnh Kiết
Meng Yue			勐约	Mãnh Ước
Meng Peng		ᦵᦙᦲᧂ ᦘᦳᧂ	勐捧	Mãnh Phụng
Meng Dui			勐堆	Mãnh Đôi
Meng Ku			勐库	Mãnh Khố
Meng Yoong	ᥛᥫᥒᥰ ᥕᥩᥒᥰ[13]		勐永	Mãnh Vĩnh
Meng Keng	ᥛᥫᥒᥰ ᥐᥦᥒᥰ[13]		勐简	Mãnh Giản
Meng Seng	ᥛᥫᥒᥰ ᥔᥫᥒᥴ[13]		勐省	Mãnh Tỉnh
Meng Jiao			勐角	Mãnh Giác
Meng Nuo			勐糯	Mãnh Nhu
Meng Xian			勐先	Mãnh Tiến
Meng Nong			孟弄	Châu tự trị dân tộc Di Mãnh Lộng, Vân Nam
Meng Ban			勐班	Mãnh Ban
Meng Da			勐大	Mãnh Đại
Meng Lie			勐烈	Mãnh Liệt
Meng Ma			勐马	Mãnh Mã
Meng Suo			勐梭	Mãnh Thoa
Meng Ka			勐卡	Mãnh Ca
Meng La			勐拉	Mãnh Lạp
Meng Qiao			勐桥	Mãnh Khiêu
Meng Wang			勐旺	Châu tự trị Thái Mãnh Vượng, Cảnh Hồng
Meng Hun			勐混	Mãnh Cổn
Meng Man			勐满	Mãnh Mãn
Meng A			勐阿	Mãnh A
Meng Song			勐宋	Mãnh Tống
Meng Wang			勐往	Mãnh Vãng
Meng Lun			勐仑	Mãnh Luân
Meng Ban			勐伴	Mãnh Phán

Huyện của Lào

Tại Lào muang hay mouang (theo cách viết kiểu tiếng Pháp) hiện được sử dụng để chỉ vùng hành chính cấp huyện (district), như "Muang Nong Het", khi viết tắt là "M. Nong Het".

Khi sắp xếp lại thành "huyện" thì nhiều muang và xiang có trong lịch sử nay vẫn có thể được giữ lại trong địa danh, nhưng không phải là "huyện" ^[14]. Ví dụ tại muang Vangvieng tỉnh Viêng Chăn có những bản tên là Muangsom, Muangsao hay Namuang.

Các tỉnh của Lào hiện nay được chia thành những nơi thường được dịch là các huyện của Lào, với một số vẫn giữ lại Muang như một phần của tên:

• Muang Sing
• Muang Xay

Ngoài ra, các muang cũ của Lào gồm:

• Muang Phuan
• Muang Sua

Huyện của Thái Lan

Thái Lan được gọi thông tục là Mueang Thai. Sau cuộc cải cách Thesaphiban của Hoàng tử Damrong Rajanubhab, các thành phố dưới quyền Xiêm được tổ chức thành monthon (มณฑล, bản dịch tiếng Thái của Hệ thống Mandala), được đổi thành changwat (จังหวัด) vào năm 1916. Mueang vẫn có thể được tìm thấy như là thuật ngữ của các quận thủ phủ của các tỉnh (amphoe mueang), cũng như đối với tình trạng thành phố trực thuộc trung ương tương đương với thị trấn (thesaban mueang). Trong tiếng Thái chuẩn, thuật ngữ cho đất nước Thái Lan là Prathet Thai (Thái: ประเทศไทย; RTGS: prathet thai; Phát âm tiếng Thái: [Pratheṣ̄thịy]; phiên âm:Prathét Thay).^[15]

Về phần địa danh học, mueang vẫn là một phần của địa danh của một số nơi, đặc biệt là huyện Don Mueang, nơi có Sân bay Quốc tế Don Mueang; và trong Chuyển tự tiếng Thái sang ký tự Latinh (เมือง พัทยา) cho đô thị tự quản Pattaya.

Nakhon mueang (Nákhon mường)

Nákhon (นคร) nghĩa là "thành phố" đã được sửa đổi thành thếtsàbàn nákhon (เทศบาล นคร), thường được dịch là "đô thị thành phố". Nó vẫn là một phần của tên một số nơi tại Thái Lan như:

• Băng Cốc
• Ayutthaya
• Nakhon Nayok
• Lampang
• Nakhon Ratchasima
• Nakhon Si Thammarat
• Nakhon Thai
• Renu Nakhon

Chỉ dẫn

Tham khảo

1. Curzon Pr. (2007). Tai-kadai Languages. ISBN 978-0-7007-1457-5.
2. Terwiel, Barend Jan (1983). “Ahom and the Study of Early Thai Society” (PDF). Journal of the Siam Society. Siamese Heritage Trust. JSS Vol. 71.0 (digital): image 4. Truy cập ngày 7 tháng 3 năm 2013. khun: ruler of a fortified town and its surrounding villages, together called a mu'ang. In older sources the prefix ph'o ("father") is sometimes used as well.
3. Vickery, Michael (1995). “Piltdown3: Further Discussion of The Ram Khamhaeng Inscription” (PDF). Journal of the Siam Society. Siam Heritage Trust. JSS Vol. 83.0j (digital): image 11. Truy cập ngày 3 tháng 8 năm 2013. Examples of the first are söaṅ, the name of Ram Khamhaeng's mother, and möaṅ. Khun Phasit said that these terms should in fact be read as /söŋ/ and /möŋ/....
4. Wyatt, D.K. (1991). “Chapter 11: Contextual arguments for the authenticity of the Ram Khamhaeng inscription” (PDF). Trong Chamberlain, J.R. (biên tập). The Ram Khamhaeng Controversy (PDF) |format= cần |url= (trợ giúp). Bangkok: The Siam Society. Quoted text is found in image 7. Truy cập ngày 13 tháng 6 năm 2013. ...Lord Sam Chon, the ruler of Müang Chot, came to attack Müang Tak....
5. Volker Grabowsky: Bevölkerung und Staat in Lan Na. Ein Beitrag zur Bevölkerungsgeschichte Südostasiens. Harrassowitz-Verlag, Wiesbaden, 2004. Insbesondere Abschnitt „Müang und maṇḍala", p. 4–15.
6. Headley, Robert K. "SEAlang Library Khmer", SEAlang Library, 05/14/2018
7. ^ Santasombat, Yos (2008). Lak Chang: A reconstruction of Tai identity in Daikong. Canberra: ANU Press. tr. 20. ISBN 978-1740760812.
8. ^ Gong, Jiaqiang; Meng, Zunxian (2007). 傣汉词典 [Tai Nuea－Chinese Dictionary]. Côn Minh: Yunnan Nationalities Publishing House. tr. 1347-1350. ISBN 978-7-5367-3790-7.
9. ^ Yu, Cui-rong; Luo, Meizhen (2003). 傣仂汉词典 [Tai Lue－Chinese Dictionary]. Beijing: Publishing House of Minority Nationalities. tr. 274. ISBN 7-105-05834-X.
10. Daniels, Christian (2018). “The Mongol-Yuan in Yunnan and ProtoTai/Tai Polities during the 13th-14th Centuries”. Journal of the Siam Society. 106: 201-243.
11. CAPT. R. Boileau Pemberton (1835). Report on the Eastern Frontier of British India, with an Appendix, and Maps. Calcutta: British Mission Press. tr. 111.
12. People's Government of Ruili County (1987). 云南省瑞丽县地名志 [Toponymy Dictionary of Ruili County, Yunnan]. tr. 149.
13. ^ People's Government of Gengma Dai and Wa Autonomous County (1985). 云南省耿马傣族佤族自治县地名志 [Toponymy Dictionary of Gengma Dai and Wa Autonomous County, Yunnan]. tr. 勐永:198, 勐简:201, 勐省:208.
14. Raendchen, Jana (ngày 10 tháng 10 năm 2005). "The socio-political and administrative organisation of müang in the light of Lao historical manuscripts" (PDF 316 KB). In paper 31. The Literary Heritage of Laos: Preservation, Dissemination and Research Perspectives, Vientiane: National Library of Laos. The Literary Heritage of Laos Conference, 2005.
15. ประกาศกระทรวงมหาดไทย เรื่อง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้เปลี่ยนคำว่าเมืองเรียกว่าจังหวัด (PDF). Royal Gazette (bằng tiếng Thái). 33 (ก): 51. ngày 28 tháng 5 năm 1916. Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 9 tháng 4 năm 2008. Truy cập ngày 16 tháng 8 năm 2021.

Xem thêm

• Chiang
• Wiang

Liên kết ngoài