Orisoain

Orisoain
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
San Martin eliza eta Orisoaingo jauregia
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Erdialdea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tafalla
Izen ofiziala	Orísoain
Alkatea (2015-2023)	Alexandre Duró Cazorla (Amarrain)
Posta kodea	31395
INE kodea	31197
Herritarra	orisoaindar
Geografia
Koordenatuak	42°35′57″N 1°35′29″W / 42.599141°N 1.5914472°W / 42.599141; -1.5914472
Azalera	7 km²
Garaiera	517-958 metro
Distantzia	30,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	72 (2024:  −2)
36 (%50) (2019)  (%59,7) 43
Dentsitatea	10,29 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 13,39
Ugalkortasuna[1]	‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]	% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 6,82 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2]	% 8.8 + % 13.6 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [3]	%
Datu gehigarriak
Sorrera	1847 (independentzia)

Orisoain^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 30,1 kilometrora. Altuera 517 eta 958 metro artekoa da, eta 7,00 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtean 72 biztanle zituen.

Orbaibar erdian kokatua, herri hau, inguruko gehienak bezala, muino baten gainean dago, Leotz ibaiaren ibarrean. Herrigune txiki bat da, bere etxeak ibarreko arkitektura tipikoari jarraitzen diote, fatxadak erabat pilatutako harriez osatuta daudela.

Bertako biztanleak orisoaindarrak dira.

Izena

Orisoain toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Orísoain

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Orissoin (1198)
• Orissoain (1268)
• Orissoayn (1366)
• Oriziain (1366)
• Orisoain (1534)
• Orissoayn (1587)
• Orisoayn (1591)
• Orisoain (1802)
• Orisoain (1945)
• Orisoain (1996)

Etimologia

Mikel Belaskok adierazten du bere esanahia ziurrenik "Oriso izeneko pertsona baten jabetzakoa" (oriso + ain) dela, lehenengo elementua identifikatu gabeko pertsonaren izena izanik eta bigarrena jabetza adierazten duen atzizkia. Julio Caro Barojak herriaren izena Oriso(n) pertsona-izenarekin lotzen du. Gainera, Diodoro aipatzen du, orestarren Orisses errege baten izen bezala ematen zuena.

Ezaugarriak

Armarria

Orisoaingo armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo gorri batez eta aurrean Kristoko monogramaz, J. H. S. (Jesus Hominum Salvator), osatua dago, urrezko letretan.

»

Bandera

Orisoaingo banderak Orisoaingo armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Orisoain Erdialdea eskualdean dago, Orbaibar ibarrean.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Herria, Nafarroa erdialdean kokatzen da, Erriberriko merindadearen ipar-ekialdean, Orbaibarrean. Udalerria 581 metroko altueran kokatzen da batez beste, altuera maximoa 963 metrokoa delarik.

Orisoainek Oloritz eta Leotzekin egiten du muga iparraldean, Leotzekin ekialdean, Garinoainekin mendebaldean, eta Leotzekin hegoaldean.

Klima eta landaredia

Orisoaingo klimaren ezaugarriak klima mediterraniar eta azpimediterraniarraren arteko nahastea dira, urteko batez besteko prezipitazioak 600 eta 900mm artekoak eta tenperaturak 12 eta 13 gradu bitartekoak dira. Udak nahiko lehorrak, eta neguak hotzak dira. Urteroko egun euritsuak 80 eta 100 inguru izaten dira.

Udalerriaren gehiena estaltzen zuten jatorrizko basoen azalera asko gutxitu da, eta gaur egun apenas aurki daiteke haritz eta arterik herrigunetik gertu.

Estazio meteorologikoa

Orisoainen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Barasoain pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 524 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	20.0	22.0	27.0	29.0	36.0	40.0	42.0	41.0	37.0	31.0	25.0	18.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.2	10.9	14.3	16.1	20.6	25.3	28.4	28.7	23.8	18.6	12.6	9.5	18.2
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.1	10.7	14.7	18.8	21.4	21.8	17.9	13.8	8.6	5.7	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.6	1.9	3.9	5.3	8.7	12.2	14.4	15.0	12.0	8.9	4.6	2.0	7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.5	-9.0	-10.0	-3.0	0.0	2.0	7.0	7.0	2.0	-3.0	-7.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	34.6	41.8	66.6	55.1	42.6	25.3	28.8	43.9	54.3	59.9	51.7	548.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	46.0	22.0	44.0	40.0	42.0	38.5	39.0	86.0	95.0	44.0	53.0	40.0	95.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.5	9.0	8.0	10.7	10.5	6.4	5.1	4.9	5.4	9.8	11.4	10.9	102.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.9	1.1	0.9	0.3	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	4.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

1407an, Nafarroako koroak Orisoaini eman zizkion hamar urteko lehen sariak, San Martin elizako kanpandorrea konpontzeko.

1568. urtean, Orisoaingo bizilagunak jauregiko jaunarekin eztabaidatzen ari ziren jauregiaren pribilegio batzuen balioaz, haiek umiliatzen baitzituzten. Pribilegio horietako bat zen jauregiko jaunak mahats-bilketa lehenago hasi ahal izatea, zeinak, kalterik eta onurarik eragin ez arren, lehentasuna ematen baitzion jauregiari.^[9]

1811ko apirilean, Iberiar Penintsulako gerrapean, Frantzisko Espotz Minaren gerrilariak Orisoaindik joan ziren, Galipentzutik, Garesera bidean.

Orbaibar ibarraren zati izan zen XV. mendetik 1847 arte. Orduan, udalerri propioa eta bereizia osatu zuen. Erreforma horiek egin arte, Orisoain Iruñeko merkatuko alkatearen jurisprudentziaren mende egon zen; horietatik, erregimen komunaren mende. Elizari dagokionez, parrokia Jerusalemgo San Joanen mandatukoa izan zen XIX. mendean desagertu zen arte, eta, beraz, parrokoa eta zegoen onuradun bat komendadorea hornitzeko ziren. 1847an, eskolak 110 gari-lapurreta zituen, eta irin-errota bat zuen, herriarena.^[10]

1936ko uztailaren 18tik aurrerako errepresioan, Adrian Luquin orisoaindarra hil zuten.

Demografia

2024 urteko erroldaren arabera 72 biztanle zituen Orisoainek.^[11]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
245	266	266	221	278	280	242	198	228	208	200	188	153	106	76	102	89	90	87

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

Orisoaingo udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Garinoaingo, Oloritzeko, Puiuko eta Untzueko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta zinegotzi batek osatzen dute. Egungo alkatea Alexandre Duró Cazorla da, Amarraingo hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Amarrain	-	-	-	-	-	-	-	-	-	2	2
Orisoaingo Talde Independentea	5	5	5	5	-	-	3	-	3	-	-
Orisoaingo Udalarako Presidentea	-	-	-	-	-	1	-	-	-	-	-
Roblar	-	-	-	-	5	-	-	-	-	-	-
Ezkerren Nafar Batasuna	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafarroako Alderdi Sozialista 20 38,46 ▲ 14  Navarra Suma 13 25,00 -  Ahal Dugu 7 13,46 ▼ 1  Geroa Bai 5 9,62 ▼ 3  Euskal Herria Bildu 4 7,69 ▼ 5  Izquierda-Ezkerra 3 5,77 ▲ 1

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 17 31,48 ?  Euskal Herria Bildu 9 16,67 ?  Ahal Dugu 8 14,81 ?  Geroa Bai 8 14,81 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 6 11,11 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 3 5,56 ?  Izquierda-Ezkerra 2 3,70 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Elizatik gertu dagoen oinarri laukizuzeneko eraikina da. Kanpoaldeko hormak harlankaitzezkoak dira, eta plazara begira dagoen ate nagusian, dobela handiko erdi puntuko arkua dauka. Eraikuntzaren gainontzeko hormak, harlankaitz arruntekoak dira, harlanduzko ertzekin. XX. mendearen amaieran, eraikinaren eraberritze txiki bat burutu zen, 22 milioi pezetako aurrekontua izan zuena. Lanek Nafarroako gobernuaren diru-laguntza izan zuten.

• HELBIDEA: Kale Nagusia z/g

Egungo banaketa

Orisoaingo Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Alexandre Duró Cazorla da, Amarrain zerrendakoa. Zinegotzi bakarra da:

• Sara Labiano Sevigné (Amarrain)

Alkateak

1979tik, Orisoainek 4 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[12]
Herminio Recalde Salinas[13]	1979	1995		Orisoaingo Talde Independentea
Teresa Pedrosa Sarasola[13]	1995	1999		Roblar
Maria Victoria Labiano Alvarez[14]	1999	2003		Orisoaingo Udalarako Presidentea
Maria Victoria Labiano Alvarez[14]	2003	2007		Orisoaingo Talde Independentea
Maria Victoria Labiano Alvarez[14]	2007	2011		kudeaketa-batzordea
Alexandre Duró Cazorla[15]	2011	2015		Orisoaingo Talde Independentea
Alexandre Duró Cazorla[15]	2015	jardunean		Amarrain

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 331 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bat du Tafallarantz eta Uzkitarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 331 Tafalla Barasoain • Orisoain • Artariain • Munarrizketa • Iratxeta • Leotz Uzkita

Autobus zerbitzuak lan egin dezan, 331 linea eskariaren araberako linea baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Kultura

Euskara

XVI. mendearen amaieran (1587) lurralde euskaldunean sartuta zegoen. Bi mende geroago ere (1778) ohikoa zen euskara.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Orisoain atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Orisoain ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Orisoain eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %4,60k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 4,60k eta 2018n % 6,70k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Orisoain) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.^[18]

Jaiak

• San Pelaioko eguna, ekainaren azken asteburuan
• San Martingo jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
• Orbaibarreko Boilurreko Azoka, abenduaren bigarren igandean

Ondasun nabarmenak

Ikus zerrenda: «Orisoaingo kultura ondasunak»

• San Martin eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• San Pelaio baseliza, XVII. mendean eraikitako kristiau baseliza.
• Orisoaingo jauregia, Erdi Aroko jauregia.

Irudiak

• 
  San Martin eliza
• 
  Orisoaingo jauregia
• 
  Enparantza
• 
  Ibilbide mikologikoa
• 
  Lorategi bat
• 
  San Martin eliza

Oharrak

1. /oɾíso.ain/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
3. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Orisoain - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Barasoain» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
8. Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. (Gaztelaniaz) «ORISOAIN - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
10. «Nafarroako Entziklopedia Handia | ORISOAIN» www.enciclopedianavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
11. «Orisoain» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
12. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
13. ↑ (Gaztelaniaz) «ORISOAIN - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-28).
14. ↑ María Victoria Álvarez Labiano, Orisoaingo kudeaketa-batzordeko presidente berria
15. ↑ «Alexandre Duró Cazorla - Google Bilaketa» www.google.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-28).
16. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
17. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
18. Euskarakultur.com webguneko albistea.

Ikus, gainera

• Erdialdea
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Puiuko Udalako webgune ofiziala