Untzitibar

Untzitibar
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Altzorritz kontzejua eta Itzagako mendilerroa
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Izaga
Izen ofiziala	Unciti
Alkatea (2015-2023)	Antonio San Miguel Jimenez (Untziti Lan eta Aurrera Egin)
Posta kodea	31422
INE kodea	31237
Herritarra	untzitibartar
Geografia
Koordenatuak	42°43′28″N 1°28′01″W / 42.72447304°N 1.46698627°W / 42.72447304; -1.46698627
Azalera	37,34 km²
Garaiera	508-1076 metro
Distantzia	20,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	225 (2023:  −9)
91 (%40,4) (2019)  (%53,3) 120
Dentsitatea	0,06 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 20,09
Ugalkortasuna[1]	‰ 27,78
Ekonomia
Jarduera[1]	% 80,65 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 5,91 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 7,20 (2018: %4,96)

Untzitibar^[4][a] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 20,8 kilometrora. Altuera 508 eta 1076 metro artekoa da, eta 37,34 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 225 biztanle zituen.

Arangurengo eta Itzagako mendilerroen artean dago haran hori, Elortzibar eta Lizoainibar arteko korridore natural batean, Gongolazko eta Taxoareko mendilerroek zeharkatuta. Itzagaondoaren ondoan, komunikazio-bide handiz inguratuta dago, baina horietako batek ere ez du bailara zeharkatzen. Itzagaondoa eta Ibargoiti artean, Mugetaxarra exklabea dago.

Bertako biztanleak untzitibartarrak dira. Ibarburua Untziti kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

Untzitibar beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Unciti
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Uncit

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Ual de Erraondo (1067)
• Ualle de Unciti (1102)
• Val de Uncit (1366)
• Val de Unciti (1534)
• Uncity (1649)
• Balle de Unciti (1680)
• Valle de Unciti (1800)
• Untzitibar (1978)

Etimologia

Unzitibar "Untzitiko harana" da. Untziti toponimoa izen berezko herriko izena da, eta euskaratik datorren toponimoa dela dirudi. Etimologia gertagarrienaren arabera, "huntzen lekua", -iti lekua adieraziko lukeen atzizkiari esker. Atzizki hori Nafarroako eremu euskalduneko beste biztanle-izen batzuetan agertzen da, hala nola Erbiti, Zilbeti edo Gorriti izenekoetan, eta Loiti edo Urrutia bezalako lekuizenetan, baina gaur egungo hizkuntzan jada ez dago halakorik.

Ezaugarriak

Armarria

Untzitibarreko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo urdin batez eta aurrean sei puntako urrezko izar batez osatuta dago.

»

Bandera

Untzitibarreko banderak Untzitibarreko barko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Muturrak menditsuenak dira, baina erdialdea nekazaritzakoa.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Untzitibar Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da. NA-234 errepideak ibar osoa zeharkatzen du. Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdera dago. Udaletxea Untzitin dago. Erliebe ertaingo ibarra da. Itzaga mendiaren magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.

Klima eta landaredia

Untzitibarrek klima azpimediterraneoa dauka, eta urteko batez besteko tenperatura aldakorra da, 12 gradu herrigunean eta 10 herriko gunerik menditsuenetan. Prezipitazioak nahiko urriak dira udan baina ugariak gainontzeko urtaroetan, guztira 950mm inguru jausten dira urtero 110 egunetan.

Udalerriko landarediaren erdia baino gehiago ameztiek osatzen dute. Duela mende asko, Untzitibar gehiena estaltzen zuten arren, gizakiaren eraginez asko murriztu da. Birlandatutako zuhaitzak 229 hektarea osatzen dituzte. Horrez gain, Izaga haitzaren inguruetan pagadiren bat aurki daiteke.

Estazio meteorologikoak

Untzitibarran ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Elo pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 528 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n inauguratuta.^[7] Udalerriko adierazgarriena da, haran berean baitago, 4 kilometro eskasera.

Datu klimatikoak (Elo, 1984-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	22.5	25.0	27.5	35.0	40.0	40.0	41.0	37.5	30.5	23.0	19.5	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.7	10.5	13.8	15.9	20.1	24.8	28.1	28.5	24.2	18.9	12.5	9.4	17.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.5	9.0	11.0	14.5	18.5	21.2	21.5	18.2	14.2	9.1	6.1	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.1	2.5	4.3	6.0	9.0	12.2	14.4	14.6	12.1	9.4	5.7	2.8	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-8.5	-10.0	-1.5	0.0	3.0	7.0	5.0	3.0	-1.0	-5.5	-9.5	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	80.4	69.2	74.0	84.5	69.1	53.1	40.1	33.9	52.9	80.9	101.4	77.9	817.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	57.6	46.0	69.3	56.8	56.2	69.1	59.3	98.3	93.0	74.5	64.5	65.5	98.3
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	12.7	10.9	10.5	12.4	10.8	6.9	5.3	5.1	7.2	10.0	12.8	11.5	115.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.7	2.6	1.6	0.6	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.5	1.2	8.3
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

Untziti Altzorritz Artaitz Zabaltzeta Zenborain Naxurieta Zorokiain Antsoain Arrueta Errondo Eskusaga Mugetaxarra

Untzitibarreko herrien mapa

Untzitibarrek 5 kontzeju ditu:

• Altzorritz
• Artaitz
• Untziti (ibarburua)
• Zabaltzeta
• Zenborain

Gainera, beste 2 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Naxurieta
• Zorokiain

Azkenik, udalerrian 5 herri hustu daude:

• Antsoain
• Arrueta
• Errondo
• Eskusaga
• Mugetaxarra

Untzitibar ibarreko herriak

Historia

1094an Leireko monasterioak Unzitiko "jauregi" bat jaso zuen dohaintzan. Dagoeneko 1102. urtean, "ibar" gisa dokumentatuta dago, eta bere herriak, adibidez, 1268ko Rediezmoaren Liburuan zerrendatzen dira.

Gartzea Almorabidena izan zen jaurerri eta erregerri. 1277ko gerraren ondoren, Nabarreriaren alderdia hartu zuenean, hainbat noblek bezala, desjabetua izan zen, Gaztelara ihesi. Bere ondasunak Nafar Koroaren esku utzi ondoren, 1393an Karlos III.ak Untzitibar dohaintzan eman zion bere anaia bastardo Leoneli. Aurretik Errodrigo Urizkoak eskuratu zuen, Karlos II.aren kamarlengoak.

1835-1845eko udal-erreformak arte, ibarra Eloko agintarien mende zegoen, eta, gainera, herri bakoitzak justizia arrunta aukeratzen zuen. Aipatutako berrikuntzekin, Untzitibar zazpi kontzejuetako udal bakar gisa mantendu zen, baina erregimen komunaren menpe eta, beraz, hurbileko hiribildutik erabat independente. XIX. mendearen erdialdean hiru irin-errota zeuden.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 225 biztanle zituen Untzitibarrak.^[9]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
724	753	797	749	729	706	739	758	753	749	624	618	492	284	170	229	231	235	227

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Untzitibarreko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.

Politika

Untzitibarreko udaletxea Untziti kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Itzagaondoko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Antonio San Miguel Jimenez da, Untziti Lan eta Aurrera Egin hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Untziti Lan eta Aurrera Egin	-	-	-	-	-	-	-	-	-	5	-
Untzitibarreko Herritarren Koalizioa	-	-	-	-	-	-	-	-	5	-	-
Untzitibarreko Herri Elkartea	-	-	-	-	-	-	-	5	-	-	-
Untzitibarreko Talde Independentea	-	1	2	2	7	3	5	0	-	-	-
Isalaga	-	-	-	-	-	-	0	-	-	-	-
Untzitibarreko Herrien Taldea	1	-	-	-	-	2	-	-	-	-	-
Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea	2	4	-	3	-	-	-	-	-	-	-
Untzitibarreko Unitateak Taldekatzea	1	-	3	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 64 44,76 -  Geroa Bai 31 21,68 ▼ 4  Nafarroako Alderdi Sozialista 24 16,78 ▲ 15  Euskal Herria Bildu 12 8,39 ▲ 5  Izquierda-Ezkerra 6 4,20 ▼ 2  Ahal Dugu 5 3,50 ▼ 14  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 0,70 -

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 56 36,13 ?  Euskal Herria Bildu 35 22,58 ?  Geroa Bai 19 12,26 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 10 6,45 ?   Nafarroako Alderdi Popularra 9 5,81 ?  Ahal Dugu 8 5,16 ?  Izquierda-Ezkerra 7 4,52 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 3 1,94 ?  Equo 2 1,29 ?  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 2 1,29 ?  Libertate Nafarra 2 1,29 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Untziti ibarburuan dago.

• HELBIDEA: San Pedro Kalea, 6

Egungo banaketa

Untzitibarreko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Antonio San Miguel Jimenez da, Untziti Lan eta Aurrera Egingoa. Zinegotziak 4 daude:

• Salvador Arizcuren Garcia
• Ana Isabel Larraya Asiain
• Miguel Irigoyen Echegaray
• Soledad Linto Iriarte

Alkateak

1979tik, Untzitibarrek 6 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[10]
Jose Arnaldo Biurrun Eslava	1979	1983		Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea
Miguel Angel Astrain Elizalde	1983	1987		Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea
Miguel Angel Astrain Elizalde	1987	1991		Untzitibarreko Unitateak Taldekatzea
Jose Javier Elizalde Aranguren	1991	1995		Untzitibarreko Abeltzainen Elkartea
Pedro Buldain Zozaya	1995	2003		Untzitibarreko Talde Independentea
Miguel Angel Astrain Elizalde	2003	2007		Untzitibarreko Talde Independentea
Antonio San Miguel Jimenez	2007	2011		Untzitibarreko Herri Elkartea
Javier Linto Iriarte	2011	2015		Untzitibarreko Herritarren Koalizioa
Antonio San Miguel Jimenez	2015	jardunean		Untziti Lan eta Aurrera Egin

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «eguesibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Untzitibar sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarrekin hitz egiten zena.^[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Untzitibar atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[12] Nafarroako eremu ez-euskaldunean dago kokatuta.

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Untzitibarreko mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

Jaiak

• Untzitiko San Pedroko jaiak: apirilaren azken asteburuan
• Zabaltzetako San Lorentzoko jaiak: abuztuaren bigarren asteburuan
• Altzorrizko Garbikundeko Andre Mariaren jaiak: abuztuaren azken asteburuan

Ondasun nabarmenak

Artaizko San Martin eliza

Ikus zerrenda: «Untzitibarko kultura ondasunak»

• Altzorrizko Garbikundeko Andre Mariaren eliza, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Artaizko San Martin eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Artaizko iturri erromanikoa, XIII. mendeko iturria, erromaniko estiloan.
• Artaizko dorrea, XIV. mendeko dorretxea, gotiko estiloan.
• Errondoko dorrea, Erdi Aroko dorretxea.
• Naxurietako Santo Tomas eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Untzitiko San Pedro eliza zaharra, XIV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Untzitiko San Pedro eliza berria, XVIII. mendeko kristiau eliza.
• Zabaltzetako San Lorentzo eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Zenboraingo Ikerkundeko Andre Mariaren eliza, XV. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Zorokiaingo San Andres eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.

Untzitibartar ospetsuak

• Celestino Aos (1945-), apaiz, psikologo eta teologo.

Irudiak

• 
  Untzitiko eliza berria
• 
  Artaizko iturri erromanikoa
• 
  Naxurietako eliza
• 
  Untzitiko enparantza
• 
  Alzorrizko iturria

Oharrak

1. /unt͡s̻itíβ̞aɾ/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza hirugarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Untzitibar - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Elo» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
8. Eloko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. «Untzitibar» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
10. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
11. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
12. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak