Urraulbeiti

Urraulbeiti
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Pirinioetako autobia eta zerbitzubidea Loitiko lepoan
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Izaga
Izen ofiziala	Urraúl Bajo
Alkatea (2015-2023)	Ana Jesus Iriarte Equisoain (elkarte-hautagaitza)
Posta kodea	31480
INE kodea	31242
Herritarra	urraulbeitiar, urraulpetar
Geografia
Koordenatuak	42°41′11″N 1°19′13″W / 42.68630388°N 1.32039409°W / 42.68630388; -1.32039409
Azalera	59,41 km²
Garaiera	422-897 metro
Distantzia	36,0 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	323 (2024:  −3)
182 (%56,3) (2019)  (%43,3) 140
Dentsitatea	0,05 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 16,46
Ugalkortasuna[1]	‰ 60
Ekonomia
Jarduera[1]	% 82,76 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 8,98 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 15,50 (2018: %10,66)
Datu gehigarriak
Sorrera	1845 (independentzia)
Webgunea	www.urraulbajo.es

Urraulbeiti^[4][a] (pirinioaurreraz: Urraulpe)^[b] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 36,0 kilometrora. Altuera 422 eta 897 metro artekoa da, eta 59,41 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtea 323 biztanle zituen.

Urraul ibarrekoak da. Ibar nagusia nekazaritzakoa da. Inguruko gainerako ibarretan ez bezala, garaiera txikiena duena da, gainazalaren zatirik handiena laua baita, Irati ibaiaren gainean terraza nabarmenak osatuz, paisaiari forma ematen diotenak. Bertako arkitekturak horma zuridun eta harri marroizko ukituak dituzten etxeak sortzen ditu, egurrezko dekorazioekin. Eraikinak baxuak eta luzeak dira, Pirinioaurreko beste eremu batzuetan ez bezala, lurraren erabilgarritasuna zabala baita.

Bertako biztanleak urraulbeitiarrak (pirinioaurreraz: urraulpetarrak) dira. Ibarburua Artieda kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

Urraulbeiti beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Urraúl Bajo
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Val d'Urraúl Baixa

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Val d'Urraul (1268)
• Valle de Urraul (1280)
• Val d'Urraul (1366)
• Valle de Urraul (1366)
• Urraul Bajo (1802)
• Urraul (1829)
• Beko Urraul (1926)
• Urraul Behea (1974)
• Urraulbeiti (1978)

Etimologia

Urraul Nafarroako Pirinioaurreko hainbat ibar izendatzen dituen izena da. Urraulgoiti ("Urraul Goikoa"), guztien artean iparralderago dagoena eta Areta ibaiak zeharkatzen duena; Urraulbeiti ("Urraul Beikoa"), hegoaldean dagoena eta Irati ibaiak zeharkatzen duena, eta Erromantzatua ("Urraul Ekialdekoa" izenez ere ezaguna), ekialderago dagoena eta Zaraitzu ibaiak zeharkatzen duena. Gainera, Irunberri administratiboki Urraulbeitikoa izan zen Behe Erdi Aroan, nahiz eta geografikoki hori ez den aldatu.

Julio Caro Baroja da izen horri asko eskaintzen dion ikertzaile bakarra: «Baliteke izena "r"-tik "l"-ra (hango izenetan ematen da) pasabide edo alternantzia baten argitan azaltzea, eta horrela izatea Urraun (Eraul Eraun litzateke)». Eta beste batean idazten du: «Menturaz, Zaraitzu bezala, fitonimo bat da, "urra" (hurra) izenarekin erlaziona daitekeena». Amaiera Nafarroako beste izen batzuetan ematen da (adibidez, Eraul, Bidaul, Biaul...). Etimologia herrikoia "hurritz zuritua" da.

Ezaugarriak

Armarria

Urraulbeitiko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo urdin batez eta aurrean urrezko izar batez osatuta dago urrezko kate batzuk dituen zerrenda gorri batek inguratzen du goialdean eta behealdean urrezko hondoz bere kolorezko zuhaitz batez. Eguzki batek koroatzen du.

»

Bandera

Urraulbeitiko banderak Urraulbeitiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Erdialdeko Pirinioaurrean kokatua, Urraulgoiti, Erromantzatua eta Longida ibarren artean. Irati ibaiak ibarra sortu zuen.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Urraulbeiti Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 36 kilometrora dago. Udaletxea Artiedan dago. Erliebe txikiko ibarra da. Lautada bat osatzen du, Longida, Erromantzatua eta Urraulgoiti ibarretatik jarraitzen duena, nahiz eta azken kasu horretan Ugarrongo arroilak eten egiten duen.

Klima

Urraulbeitiko klima azpimediterraneoa da, eta urteko batez besteko tenperatura 12,5 °C ingurukoa da. Urteroko egun euritsuak 100 inguru dira, eta jausitako prezipitazioa 850mm-koa.

Basoa nahiko urria da, eta zuhaitz gehienak pinuak dira, Austriatik birlandaturiko zuhaitzak. Horrez gain, ameztiak eta zumeak ageri dira udalerriko gunerik lehor eta eguzkitsuenetan.

Estazio meteorologikoak

Urraulbeitin dagoen Artieda kontzejuan, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1954an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Artieda, 1891-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.0	21.5	27.0	29.5	36.0	39.0	42.0	40.0	38.0	30.0	21.0	18.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.9	10.4	14.3	16.6	20.6	26.4	29.4	28.6	24.1	18.9	12.3	8.9	18.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.8	5.5	8.4	10.5	14.3	19.1	21.6	21.3	17.4	13.4	8.1	4.9	12.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.6	0.5	2.4	4.4	8.0	11.8	13.9	14.1	10.7	7.9	3.9	0.9	6.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-8.0	-12.0	-12.0	-4.0	0.0	0.0	6.0	6.0	0.0	-2.0	-9.0	-13.0	-13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	57.6	54.0	56.1	68.5	61.8	40.6	32.9	34.1	50.9	71.9	72.5	74.4	675.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	32.0	34.0	35.5	47.0	39.5	37.0	44.5	46.0	71.0	82.0	31.5	48.5	82.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.0	9.4	9.2	11.7	12.0	6.8	4.9	5.2	7.0	10.4	11.9	12.2	110.4
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.6	1.5	1.2	0.3	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	1.1	6.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

Artieda Arripodas San Vicente Tabar Alduate Geretz Nardoze Alduate Nardoze Andurra Santsoain Aizpe Apardoze Argirotz Askotz ← Basolatz ↓ Biezkas Kapaneta Muru Puiu

Urraulbeitiko herrien mapa

Urraulbeitik 4 kontzeju ditu:

• Arripodas
• Artieda (ibarburua)
• San Vicente
• Tabar

Gainera, beste 5 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Alduate
• Geretz
• Nardoze Alduate
• Nardoze Andurra
• Santsoain

Azkenik, udalerrian 9 herri hustu daude:

• Aizpe
• Apardoze
• Argirotz
• Askotz
• Basolatz
• Biezkas
• Kapaneta
• Muru
• Puiu

Irunberri ibar horretakoa da geografikoki, baina ez administratiboki, udalerri independentea baita.

Urraulbeiti ibarreko herriak

Historia

XVI. mendearen lehen erdian Nafarroa Gaztelako koroan sartu ondoren, Urraulbeiti ibarra gaur egun dituen mugekin geratu zen.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, ibarrak berezko berezitasun administratiboak izateaz gain, lotura administratibo berezia izan zuen ibar konfinatzaileekin, Urraulgoiti eta Urraul Ekialdekoarekin batera "Urraul" udalerria osatzen baitzuten. Hirurek beste hainbeste diputatuk osatutako taldea osatzen zuten, urtero bailara bakoitzeko erregidoreek izendatuak. Urraulbeitikoa lehendakaria zen, eta batzarrak Puiuko San Gregorio baselizan egiten ziren, Artieda kontzejuari dagokionez. Jurisdikzio zibil eta kriminala Irunberri hiribilduarena zen, eta hiribilduari ere oso lotuta zeuden. Ordura arte, Urraulbeitiko ibarburua Puiu izan zen. Ordutik, Artiedara joan zen.^[9]

XIX. mendearen hasieran bi eskola baino ez zeuden ibar guztian. XX. mendearen hasieran sei ziren Urraubeitin zeuden eskolak. 1849an Iruñeko eta Irunberriko errepidea eraikitzearekin batera herria eta inguruko herri eta hiri handietarako irisgarritasuna hobetu zen. XX. mendean Iratiko trenbidearen eraikitzeak on egin zion ibarrari.

XX. mendearen hasieran hiru ostatu eta errota zeuden ibarrean.

Demografia

2024 urteko erroldaren arabera 323 biztanle zituen Urraulbeitik.^[10]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
907	1188	1174	1129	1055	1046	1052	1054	1021	1009	1104	868	636	442	330	281	269	286	307

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Urraulbeitiko udalerriaren mugetan, Izko mendilerroan, eta Irunberri eta Oibar bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Oibar" izeneko parke eolikoa dago. Ezarritako potentzia 36,64 megawatt da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Bestalde, Urraulbeitiko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat. Gazteenen artean ere, badira Irunberri, Agoitz edo Zangozara joaten direnak udalerri horietako industrialdeetan lan egiteko.

Politika

Urraulbeitiko udaletxea Artieda kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Urraulgoitiko Udalako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ana Jesus Iriarte Equisoain da, Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza	-	-	-	-	-	-	3	3	3	4	7
San Pedro Martir	5	5	4	5	5	7	4	4	4	3	-
Urraulbeitiko Herri Hautagaitza	2	2	3	2	2	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 64 38,55 -  Geroa Bai 34 20,48 ▲ 15  Euskal Herria Bildu 30 18,07 ▼ 1  Nafarroako Alderdi Sozialista 18 10,84 ▲ 13  Ahal Dugu 8 4,82 ▼ 16  Equo 3 1,81 ▲ 2  Izquierda-Ezkerra 3 1,81 ▼ 1  Libertate Nafarra 1 0,60 -  Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 1 0,60 ▼ 0  Vox 1 0,60 -

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 64 37,43 ?  Euskal Herria Bildu 31 18,13 ?  Ahal Dugu 24 14,04 ?  Geroa Bai 19 11,11 ?   Nafarroako Alderdi Popularra 8 4,68 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 7 4,09 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 5 2,92 ?  Izquierda-Ezkerra 4 2,34 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 2 1,17 ?  Libertate Nafarra 1 0,58 ?  Equo 1 0,58 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Artieda ibarburuan dago.

• HELBIDEA: Herriko Plaza z/g

Egungo banaketa

Urraulbeitiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ana Jesus Iriarte Equisoain da, Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitzakoa. Zinegotziak 6 daude:

• Ainhoa Catalan Altube (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Silvia Ortega Marcos (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Adrian Areta Martinez (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Maria Natividad Castañeda Pequeño (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Raquel Ituren Mendioroz (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)
• Miren Elizagaray Nuin (Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza)

Batzordeak

Urraulbeitiko Udalak 4 batzorde ditu:

• Kultura eta Kirola
• Ingurumena: Paisaia eta Bideak
• Hiriarteko Mugikortasuna
• Diruzaintza

Alkateak

1979tik, Urraulbeitik 8 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[11]
Jose Luis Gil Arbeloa	1979	1983		San Pedro Martir
Javier Eguaras Ayerra	1983	1987		San Pedro Martir
Francisco Javier Bariain Baztan	1987	1991		San Pedro Martir
Jose Sagardoy Eguaras	1991	1995		San Pedro Martir
Fernando Cabodevilla Eslava	1995	2007		San Pedro Martir
Ana Carmen Ciguela Irujo	2007	2011		San Pedro Martir
Luis Castillo Santesteban	2011	2015		San Pedro Martir
Ana Jesus Iriarte Equisoain	2015	jardunean		Urraulbeitiko Elkarte Hautagaitza

Garraioa

Nafarroako Autobus Konpainiak Urraulbeiti Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Irunberri - Artieda - Artaxo - Murillo - Aos - Agoitz - Urrotz - Billabeta - Lizoainibar - Erantsus - Ibiriku - Egues - Uharte - Atarrabia - Burlata eta Iruñea

Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Urraulbeiti Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

• Kaseda - Zangoza - Iruñea
• Iruñea - Zangoza - Kaseda

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «pirinioaurrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Urraulbeiti atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Urraulbeiti ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[13]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da pirinioaurrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urraulbeitiko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Jaiak

• Tabarreko San Joan Bataiatzailearen jaiak, ekainaren laugarren asteburuan

Ondarea

Ondasun nabarmenak

Ikus zerrenda: «Urraulbeitiko kultura ondasunak»

San Calaveris zubia

• Alduateko San Fakundo eliza, XII. mendeko kristiau eliza.
• Arripodaseko Andre Mariaren Jasokundearen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Arripodaseko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Artiedako Kornelio eta Zipriano Saintuen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Artiedako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Geretzeko Sebastian eta Kiteria Saintuen eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko-gotiko estiloan.
• Nardoze Alduateko San Joan Ebanjelariaren eliza, XVI. mendeko kristiau eliza, barroko estiloan.
• Nardoze Andurrako San Martin Tourskoaren eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Puiuko San Calaveris zubia, Induraingo errekaren gaineko zubi gotikoa, Erdi Aroan eraikita.
• Puiuko San Gregorio baseliza, Erdi Aroko kristiau baseliza, non Urraulgo batzarreak kokatuta ziren.
• San Vicenteko San Andres eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Santsoaingo Garbikundeko Andre Mariaren eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Tabarreko San Joan Bataiatzailearen eliza, XVI. mendeko kristiau eliza.

Eremu naturalak

• Ugarrongo arroila, Areta ibaiak osatutako arroila.

Urraulbeitiar ospetsuak

• Luis Orotz Zabaleta (1885-1962), Nafarroako Foru Aldundiko eta Eusko Ikaskuntzako zuzenbide-aholkulari.
• Maria Jose Beaumont (1956-), abokatu, Itoizko Koordinakundeko sortzaile eta Nafarroako Gobernuko Barne kontseilari.

Irudiak

• 
  Artiedako eliza
• 
  Nardoze Andurrako etxea
• 
  Nardoze Alduateko iturria
• 
  Arripodaseko jauregia
• 
  Geretzeko etxea

Oharrak

1. /ura.úlβ̞èiti/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza hirugarren eta kamutsa laugarren silaban
2. /uráulpè/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren eta kamutsa azken silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Urraulbeiti - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
8. Artiedako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. Nafarroako Entziklopedia Handia | URRAULGOITI. (Noiz kontsultatua: 2021-12-19).
10. «Urraulbeiti» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
11. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
12. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
13. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Urraulbeitiko Udalako webgune ofiziala