Tể tướng

Tể tướng
Tiếng Trung	宰相
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ Zǎixiàng Wade–Giles Tsai^3-hsiang^4
Tên tiếng Trung thay thế
Tiếng Trung	丞相
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ Chéngxiàng Wade–Giles Ch'eng^2-hsiang^4
Tên tiếng Trung thay thế thứ 2
Phồn thể	相國
Giản thể	相国
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ Xiàngguó Wade–Giles Hsiang^4-kuo^2
Tên tiếng Trung thay thế thứ 3
Phồn thể	宰輔
Giản thể	宰辅
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ Zǎifǔ Wade–Giles Tsai^3-fu^3
Tên tiếng trung thay thế thứ 4
Tiếng Trung	宰衡
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ Zǎihéng Wade–Giles Tsai^3-heng^2
Tên tiếng trung thay thế thứ 5
Phồn thể	內閣總理大臣
Giản thể	内阁总理大臣
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ nèigé zǒnglǐ dàchén

Tể tướng (chữ Hán: 宰相) là một chức quan cao nhất trong hệ thống quan chế của phong kiến Á Đông, sau vị vua đang trị vì.

Chức nhiệm chính của Tể tướng là thay mặt vua giải quyết mọi việc về chính sự của quốc gia. Ban đầu chức vụ này chỉ có một người độc bá, nhưng theo các triều đại về sau muốn tránh lạm quyền, chức vụ này dần bị khống chế và san sẻ quyền lực bằng một số Hội đồng được lập ra tùy thời kì.

Nguồn gốc tên gọi

Đây không phải là tên một chức quan chính thức, mà chỉ là một cách gọi không chính thống để chỉ "một người quan viên đứng đầu triều đình" trong quan chế phong kiến. Từ Tể (宰) nguyên chỉ tội nhân làm việc chấp sự,^[1] có ý tứ nói về một người chuyên quản tổng quan mọi việc.

Qua các đời, Tể tướng còn được gọi như Thừa tướng (丞相), Tướng quốc (相國), Tể phụ (宰輔), Tể hành (宰衡), hay Nội các tổng lý đại thần (內閣總理大臣),... để xưng gọi một quan viên, viên chức nhà nước đứng đầu (thường là tối cao) trong bộ máy quan chế.

Có sự khác nhau giữa Thừa tướng và Tướng quốc khá tinh vi. Chu Thiệu Hầu trong "Tổng tập lược truyện các Tể tướng trong lịch sử Trung Quốc" có chỉ ra điều này:

Tướng quốc có địa vị và quyền thế cao hơn thừa tướng. Căn cứ theo Bách quan công khanh biểu trong Hán thư thì thừa tướng là người có trách nhiệm phò tá thiên tử, giúp giải quyết các việc quan trọng, nghĩa là thừa tướng là trợ thủ của vua; còn đối tượng mà tướng quốc giúp là đất nước. Thiên cường quốc trong sách Tuân Tử có ghi "tướng quốc trên thì được một vua, dưới thì được một nước".^[2]

Chức tướng quốc vốn được gọi là tướng bang. Kết quả khảo cổ còn cho thấy những chữ "tướng bang Lã Bất Vi" (nước Tần) khắc trên cái qua hay ấn "tướng bang Hung Nô". Từ khi Lưu Bang lên làm vua, chức này được đổi gọi là tướng quốc vì kiêng tên húy của ông.^[2]

Dù có sự phân biệt khá tinh vi giữa hai danh hiệu, nhưng trên thực tế tướng quốc hay thừa tướng đều là quan đầu triều, chỉ ở dưới vua và trên các quan khác. Các triều đại có thể phân quyền chức quan đầu triều cho 2 người bằng cách đặt ra các chức Tả, Hữu thừa tướng chứ không bao giờ vừa đặt tướng quốc vừa đặt thừa tướng. Điển hình là đầu thời Hán. Năm 205 TCN, Lưu Bang để Tào Tham là giả Tả thừa tướng; đến khi thống nhất quốc gia thì nhập làm một, lấy Tiêu Hà làm thừa tướng (không chia Tả, Hữu nữa). Năm 196 TCN Tiêu Hà có công lừa giết Hàn Tín, được thăng làm tướng quốc. Sau khi ông mất, Tào Tham nối làm tướng quốc. Sau khi Tào Tham chết thì Lã Hậu không để ai ở ngôi tướng quốc nữa, ngôi thừa tướng được thiết lập lại và lại chia ra Tả, Hữu thừa tướng.^[3]

Tại Trung Quốc

Tần Hán

Vào thời nhà Thương, có chức quan Tể dùng để gọi người quản lý gia vụ và đối đãi nô lệ. Sang thời nhà Chu, có chức quan đứng đầu gọi là Thái tể (太宰), coi việc gia vụ của quan viên gọi là Gia tể (家宰), coi việc ăn uống là Bào tể (庖宰) hay coi một huyện, ấp gọi là Ấp tể (邑宰).

Vào thời Xuân Thu, Tể tướng trở thành một tên gọi quan danh đứng đầu, xuất hiện ở cuốn Hiển học thiên (显学篇) - Hàn Phi Tử, sách nói:"Cố minh chủ chi lại, Tể tướng tất khởi với châu bộ, mãnh tướng tất phát với tốt ngũ.".^[4] Quản Trọng là người đầu tiên trở thành Tể tướng nước Tề thời Tề Hoàn công. Đến thời kỳ Chiến Quốc thì tại các nước chư hầu khác của nhà Chu đều lập ra chức này.

Thời nhà Tần, tên gọi chính thức của chức vụ này là Thừa tướng (丞相). Thời kỳ đầu Tây Hán, mô hình tương tự như thời kỳ nhà Tần, lại có bậc Tướng quốc (相国) cao hơn một chức, và đặt thêm Ngự sử đại phu (御史大夫) là phó, phụ giúp. Đến thời Hán Vũ Đế mới lấy những người theo Nho học làm Thừa tướng để xử lý các công việc hành chính thường ngày nhưng các công việc hành chính quan trọng vẫn do nội đình giải quyết. Tể tướng khi đó là người đứng đầu Thượng thư đài (尚书台). Đến thời Hán Ai Đế, chức này được đổi thành Đại tư đồ (大司徒).

Thời kỳ Đông Hán do Tư đồ (司徒), Tư không (司空), Thái uý (太尉) cùng chấp chính, tức Tam công. Quyền thần đa phần xưng Đại tư mã (大司馬). Năm Kiến An thứ 13 (208) thời Hán Hiến Đế, lại phục hồi chức danh Thừa tướng, và Tào Tháo là người nắm giữ chức vụ này cho tới ngày 15 tháng 3 năm 220. Lúc này, quyền lực của Tế tướng lấn át hoàng đế. Điều này thường xảy ra khi một triều đại trở nên yếu kém, và cũng thường sụp đổ không lâu sau đó.

Thời nhà Tấn và Nam Bắc triều, danh vị Thừa tướng hay Tướng quốc là những quyền thần có địa vị tối cao tự xưng. Thời Nam Bắc triều chế độ biến đổi nhiều, hoặc là Hoàng đế trực tiếp bàn chính sự hoặc ủy quyền cho Cơ mật giả (机密者), tức Tể tướng. Chức danh có Trung thư giám (中书监), Trung thư lệnh (中书令), Thị trung (侍中), Thượng thư lệnh (尚书令), Bộc xạ (仆射) hoặc Tướng quân; ngoài ra còn có quyền lớn nhất, tức chức Lục thượng thư sự (录尚书事).

Tùy Đường

Nhà Tùy định ra Tam tỉnh chế (三省制), các chức quan đứng đầu tam tỉnh bao gồm: Nội sử tỉnh (内史省) là Nội sử lệnh (内史令), Môn hạ tỉnh (门下省) là Nạp ngôn (纳言); Thượng thư tỉnh (尚书省) là Thượng thư lệnh (尚书令). Lúc này cả ba chức quan san sẻ quyền lực, đều được liệt vào hàng Tể tướng vậy. Nhà Đường cải Nội sử tỉnh thành Trung thư tỉnh (中书省); chức Nội sử lệnh thành Trung thư lệnh (中书令); chức Nạp ngôn thành Thị trung (侍中). Từ thời Đường Cao Tông trở đi, không lập Thượng thư lệnh, mà có Đồng trung thư môn hạ tam phẩm (同中书门下三品), chính là Tể tướng mới. Thời Đường Huyền Tông, thiết ra Đồng trung thư môn hạ bình chương sự (同中书门下平章事), gọi tắt là Đồng bình chương sự (同平章事), là hàm gia tặng chứng minh là Tể tướng.

Nhà Tống lấy Đồng bình chương sự, Thị trung là tên gọi chính thức của chức vụ Tể tướng, với Tham tri chính sự (参知政事) là phó; hai người cùng bình luận chính sự, bổ nhiệm quan viên, giải quyết tấu chương, hợp xưng Tể chấp (宰執). Song từ Hán đến Đường, thiên tử dùng lễ đãi Tể tướng, là cho phép ngồi bàn, nhưng Tống Thái Tổ phế bỏ phép này, Tể tướng đứng thẳng đáp, này có thể coi là cố ý kiềm chế địa vị vậy. Đến niên hiệu Nguyên Phong (1078 - 1085) thời Tống Thần Tông, lại cải cách chế độ, cho 2 người đảm nhận công việc của Tể tướng, với chức danh của quan đứng đầu là Thượng thư tả bộc xạ kiêm môn hạ thị lang (尚书左仆射兼门下侍郎), phó là Thượng thư hữu bộc xạ kiêm trung thư thị lang (尚书右仆射兼中書侍郎); lập ra thêm Môn hạ Thị lang (门下侍郎), Trung thư Thị lang (中书侍郎), Thượng thư Tả thừa (尚书左丞) cùng Thượng thư Hữu thừa (尚书右丞) làm phó tướng, giúp đỡ Lưỡng tướng.

Đến niên hiệu Chính Hòa (1111 - 1118) thời Tống Huy Tông, đổi Tả bộc xạ thành Thái tể kiêm Môn hạ thị lang (太宰兼门下侍郎), Hữu bộc xạ thành Thiếu tể kiêm Trung thư thị lang (少宰兼中书侍郎). Niên hiệu Tĩnh Khang (1126-1127) thời Tống Khâm Tông, lại đổi trở lại thành Thượng thư tả bộc xạ kiêm môn hạ thị lang và Thượng thư hữu bộc xạ kiêm trung thư thị lang như cũ. Đến niên hiệu Kiến Viêm (1127-1130) thời Tống Cao Tông, lại đổi tên gọi chức quan của Tể tướng thành Thượng thư bộc xạ Đồng trung thư môn hạ bình chương sự (尚书仆射同中书门下平章事), phó tể tướng thành Tham tri chính sự. Niên hiệu Càn Đạo (1165-1173) thời Tống Hiếu Tông, đổi thành Tả, Hữu Thừa tướng cho gọn gẽ.

Nhà Nguyên có Trung thư tỉnh là cơ quan hành chính cao nhất, chức quan đứng đầu Trung thư lệnh thường do Hoàng thái tử đảm nhận, dưới có Tả Hữu thừa tướng, sau lại có Bình chương chính sự (平章政事); chức phó có Tả hữu thừa (左右丞) cùng Tham tri chính sự.

Minh Thanh

Thời kỳ đầu nhà Minh cũng đặt Trung thư tỉnh với Tả Hữu Thừa tướng đứng đầu. Năm Hồng Vũ thứ 13 (1380), Minh Thái Tổ bãi bỏ Trung thư tỉnh, phế chức vụ Thừa tướng, mọi công việc triều chính do Hoàng đế tự quyết. Chế độ Tể tướng bị bãi bỏ từ đây. Sau, Hoàng đế do nhiều công việc nên đặt ra chức vụ Nội các đại học sĩ (内阁大学士) hàm Chính ngũ phẩm, đảm nhận công việc văn thư. Sau do chức vụ này trở nên quan trọng, thành ra Đại học sĩ có thể coi như là đảm nhận công việc của Tể tướng, xưng là Phụ thần (辅臣), làm việc tại Thủ phụ (首辅).

Nhà Thanh noi theo chế độ nhà Minh, sau Ung Chính Đế thiết lập Quân cơ xứ (军机处), Nội các (内阁); chức vụ Quân cơ đại thần (军机大臣) đảm nhận công việc của Tể tướng. Cuối cùng, mô phỏng theo chế độ của Nhật Bản đổi thành Tổng lý đại thần (总理大臣).

Tên gọi qua các triều đại

Chức vụ tể tướng trong các triều đại phong kiến tại Trung Quốc không thống nhất về tên gọi. Bảng dưới đây liệt kê tên gọi qua các thời kỳ.

Triều đại	Tể tướng	Nội dung
Thương	Thái tể, Trủng tể, A Hành
Tây Chu	Thái tể, Trủng tể, Tiểu tể
Đông Chu	Thái tể, Trủng tể, Chấp chính quan, Thiếu tể
Xuân Thu	Tề: Thượng Khanh→Tả tướng, Tả tướng Tấn：Chính Khanh Tần：Tả thứ trưởng, Hữu thứ trưởng Sở：Lệnh doãn Việt：Đại phu Tống：Tả tướng, hữu tướng
Chiến quốc	Tướng Tần：Đại lương tạo→Tướng quốc→Tả thừa tướng, Hữu thừa tướng Sở：Lệnh doãn
Tần Tây Hán	Thừa tướng/Tướng quốc Thái úy Ngự sử đại phu	Thừa tướng/Tướng quốc—phụ tá Hoàng đế, nằm quyền chính, thống lĩnh bách quan Thái úy—đứng đầu quân sự Ngự sử đại phu—đứng đầu ngự sử (Giám sát quan)	Tam công
Đông Hán	Tư đồ Thái úy Tư không	Thừa tướng tức Tư đồ, chức Ngự sử đại phu đổi tên là Tư không quyền lực thực sự chuyển sang cho Thượng thư，Tam công trở thành chức quan danh dự	Tam công
	↓
	Thượng thư	Thư ký cá nhân Hoàng đế
Tam Quốc	Tào Ngụy： Tư không Tư đồ Thái úy ↓ Thượng thư lệnh Thượng thư bộc xạ
	Thục Hán： Thừa tướng ↓ Đại tướng quân, Lục thượng thư sự Đại tư mã, Lục thượng thư sự ↓ Thượng thư lệnh
	Đông Ngô： Thừa tướng ↓ Tả thừa tướng Hữu thừa tướng
Tây Tấn	Thừa tướng	Phục lại Tam công
	↓
	Lục thượng thư sự	Thượng thư là chức vụ tối cao
	↓
	Thượng thư lệnh, Thượng thư bộc xạ Chức dưới Thị trung Trung thư lệnh	Trước đây là Thượng thư Thư ký trưởng Hoàng đế
Đông Tấn	Lục Thượng thư sự Trung thư giám Trung thư lệnh ↓ Trung thư Thị lang Thị trung
Tùy	Thượng thư lệnh Nạp ngôn Nội sử lệnh	Tránh húy Tùy Thái tổ Dương Trung, Thị trung đổi thành Nạp ngôn, Trung thư lệnh đổi thành Nội sử lệnh	Tam tỉnh Trưởng quan
Đường	Thượng thư lệnh/Thượng thư tả, hữu bộc xạ Thị trung Trung thư lệnh	Trưởng quan Thượng thư tỉnh Trưởng quan Môn hạ tỉnh Trưởng quan Trung thư tỉnh
	↓
	Thượng thư tả, hữu bộc xạ Thị trung Trung thư lệnh Hoặc là quan gia Tri chính sự Tham tri chính sự Tham dự triều chính Chuyên điển cơ mật Đồng trung thư môn hạ tam phẩm Cấp cho Trung thư môn hạ thêm Tiến chỉ bình chương sự Đồng trung thư hạ bình chương sự gọi chung là Tể tướng	Do Đường Thái Tông bổ nhiệm Thượng thư lệnh，sau đó không bổ nhiệm nữa, đổi thành Thượng thư tả, hữu bộc xạ là trưởng quan Thượng thư tỉnh Sau Trinh Quán, Thượng thư tả, hữu bộc xạ không còn là tỉnh “Đồng trung thư môn hạ tam phẩm”，không còn thực sự là Tể tướng
	↓
	Đồng trung thư môn hạ bình chương thư	Sau giữa đời nhà Đường, thêm Môn hạ thị lang, Trung thư thị lang, Lục bộ Thượng thư hoặc thị lang là quan gia “Đồng trung thư môn hạ bình chương thư” giữ chức Tể tướng Nguyên Thượng thư tả, Hữu bộc xạ，Trung thư lệnh，thị trung trở thành quan gia công thần nguyên lão hoặc quan gia tiết độ sứ Tiết độ sứ kiêm đồng bình chương sự giả không phải là tể tướng
Ngũ Đại Thập Quốc	Hậu Lương/Hậu Đường/Hậu Tấn/Hậu Hán/Hậu Chu： Đồng trung thư môn hạ bình chương sự Tham tri chính sự Đẳng xưng vị	Hầu hết trong số các triều đại này theo chế độ nhà Đường, Tể tướng dưới dạng "bản quan + Đồng trung thư môn hạ bình chương sự" Ngoài ra còn mở rộng cho Diên Tư khố sứ (Đường Vũ Tông thiết lập, Hậu lương nối tiếp), Thái Thanh cung sứ (thiết lập cuối đời Đường, đứng đầu mang chức Thủ tướng, Hậu Đường khôi phục lại), Hoằng văn quán Đại học sĩ, Giám tu Quốc sử đến Tập Hiền Đại học sĩ được gọi là Khu biệt Thủ tướng, Thứ tướng và các Tể tướng khác
	Ngô/Nam Đường： Đồng trung thư môn hạ bình chương sự Tham tri chính sự Đẳng xưng vị	Như trên Từ Ôn, Lý Từ trước sau là đại thừa tướng, Đô đốc nắm giữ các vị trí chính trị, quân sự. Cuối triều Đường, Chu Ôn tự xưng Tướng quốc Tổng bách quỹ
	Tiền Thục/Hậu Thục： Đồng trung thư môn hạ bình chương sự Tham tri chính sự Đẳng xưng vị
	Nam Hán： Đồng trung thư môn hạ bình chương sự Tham tri chính sự Đẳng xưng vị
Bắc Tống	Đồng trung thư môn hạ bình chương sự Tham tri chính sự	Thiết lập 2 hoặc 3 tể tướng thời kỳ 2 tể tướng gồm có Lĩnh chiêu văn quán Đại học sĩ kiêm Giám tu Quốc sử, Tập hiền điện Đại học sĩ Thời tam tướng gồm Chiêu văn quán Đại họ sĩ tương đương với Hoằng văn quán Đại học sĩ đời Đường, Giám tu Quốc sử, và Tập hiền điện Đại học sĩ Phó tướng là Tham tri chính sự
	↓
	Thượng thư tả bộc xạ kiêm môn hạ thị lang Thượng thư hữu bộc xạ kiêm trung thư thị lang Môn hạ thị lang Trung thư thị lang Thượng thư tả thừa Thượng thư hữu thừa	Thay đổi thời Thần Tông xóa bỏ một số chức vụ và chế độ chính phủ thời Ngũ Đại và Đường, thiết lập tam tỉnh và lục bộ Đứng đầu là Thượng thư tả bộc xạ kiêm môn hạ thị lang, đến Thượng thư hữu bộc xạ kiêm trung thư thị lang Phó tướng là Môn hạ thị lang, Trung thư thị lang đến Thượng thư tả, hữu thừa
	↓
	Thái tể kiêm môn hạ thị lang Thiếu tể kiêm trung thư thị lang	Thời kỳ Huy Tông gian thần Thái Kinh thiết lập Thái sư kiêm Thái tể tổng lĩnh tam tỉnh, được gọi “Công tướng” Thái tể, Thiếu tể đổi tên từ Thượng thư tả bộc xạ, Thượng thư hữu bộc xạ
	↓
	Thượng thư tả bộc xạ kiêm môn hạ thị lang Thượng thư hữu bộc xạ kiêm trung thư thị lang	Tống Khâm Tông lên ngôi, khôi phục lại các chức danh cũ
Nam Tống	Thượng thư tả bộc xạ đồng trung thư môn hạ bình chương sự Thượng thư hữu bộc xạ đồng trung thư môn hạ bình chương sự	Thời kỳ Kiếm Viêm ba tỉnh hợp thành một, bãi bỏ Trung thư, môn hạ thị lang đến Thượng thư thừa, chức tể tướng khôi phục là "Đồng bình chương sự" "Tham tri chính sự"
	↓
	Tả thừa tướng Hữu thừa tướng	Hàn Thác Trụ thiết lập chức "Bình chương quân quốc sự" đứng đầu triều đình, trên thừa tướng "Bình chương quân quốc sự" còn phong cho các công thần phụ lão, người có quyền lực thực sự Giả Tự Đạo, đứng trên thừa tướng Tả, hữu thừa tướng thời Càn Đạo đổi thành tả, hữu bộc xạ
Liêu	Bắc tể tướng phủ: Bắc phủ tả tể tướng Bắc phủ hữu tể tướng Tổng tri quân quốc sự Tri quốc sự Nam tể tướng phủ: Nam phủ tả tể tướng Nam phủ hữu tể tướng Tổng tri quân quốc sự Tri quốc sự Trung thư lệnh Trung thư tỉnh đại tể tướng Trung thư tỉnh hữu thừa tướng Thượng thư lệnh Thượng thư tỉnh tả bộc xạ Thượng thư tỉnh hữu bộc xạ
Kim	Thượng thư lệnh Tả thừa tướng Hữu thừa tướng Bình chương chính sự
Nguyên	Trung thư lệnh Trung thư tỉnh tả thừa tướng Trung thư tỉnh hữu thừa tướng	Bãi bỏ Thượng thư tỉnh, chỉ còn Trung thư tỉnh, chiếu theo phong tục Mông Cổ, nam hữu nữ tả, nam tôn nữ ti, hữu thừa tướng cao hơn tả thừa tướng
Minh	Trung thư tỉnh tả thừa tướng Trung thư tỉnh hữu thừa tướng	Do thừa tướng Hồ Duy Dung chuyên quyền nên Minh Thái Tổ phế bỏ, không tái thiết lập tể tướng
	↓
	Trung cực điện đại học sĩ (trước là Hoa hạp điện) Kiến cực điện đại học sĩ (trước là Cẩn thân điện) Văn hoa điện đại học sĩ Võ anh điện đại học sĩ Văn uyên các đại học sĩ Đông các đại học sĩ thêm Nhập các dự cơ vụ, Tham dự cơ vụ, Nhập các biện sự	Trước đây là thư ký cố vấn Hoàng đế, sau quyền lực được mở rộng, đại học sĩ còn được gọi “Thủ phụ”
Thanh	Trung hòa điện đại học sĩ (bỏ năm thứ nhất Càn Long) Bảo hòa điện đại học sĩ Văn hoa điện đại học sĩ Võ anh điện đại học sĩ Văn uyên các đại học sĩ Đông các đại học sĩ Thể nhân các đại học sĩ (thiết lập thời kỳ Càn Long) Hiệp biện đại học sĩ	Sau thời Ung Chính, điện các đại học sĩ mang hàm Chính nhất phẩm, đứng đầu ban văn, đứng sau Tam công, còn được gọi "Trung đường" Hiệp biện đại học sĩ hàm Tòng nhất phẩm.
	↓
	Quân cơ đại thần	Sau thời Ung Chính, lấy Đại học sĩ, lục bộ Thượng thư, thị lang hoặc Thân vương kiêm nhiệm Quân cơ đại thần, trong Quân cơ xứ với mục đính xử lý các vấn đề cơ yếu quốc gia Sau khi thành lập Quân cơ xứ, Nội các vẫn liên hệ với các cơ quan chính phủ nói chung trong và ngoài nước, trong thực tế, nó chỉ chịu trách nhiệm xử lý các vấn đề chung. Do đó, các đại học sĩ triều Thanh không đồng thời là Quân cơ đại thần, và họ không được coi là "tể tướng đích thực" vào thời điểm đó.
	↓
	Nội các tổng lý đại thần	Tuyên Thống thứ 3 dựa theo Hiến pháp Nhật Bản, chuẩn bị Hiến pháp bãi bỏ Nội các, quân cơ xứ.

Các thừa tướng nổi tiếng

• Quản Trọng
• Ngụy Nhiễm
• Ngũ Tử Tư (tướng quốc)
• Thương Ưởng
• Lã Bất Vi
• Lý Tư
• Tiêu Hà: thời Hán sơ
• Chu Bột: thừa tướng Hán Văn Đế
• Hoắc Quang
• Tào Tháo
• Gia Cát Lượng
• Lục Tốn
• Vương Mãnh
• Phòng Huyền Linh
• Diêu Sùng
• Trương Cửu Linh
• Lý Đức Dụ
• Địch Nhân Kiệt
• Tư Mã Quang
• Vương An Thạch
• Trương Bang Xương
• Tần Cối
• Văn Thiên Tường
• Lục Tú Phu
• Hồ Duy Dung
• Cao Củng
• Trương Cư Chính
• Trương Đình Ngọc
• Lý Quang Địa
• Tằng Quốc Phan
• Lý Hồng Chương

Tại Việt Nam

Qua các thời kỳ, chức vụ Tể tướng thay đổi:

• Nhà Triệu: Thái phó là chức quan duy nhất trong gần 100 năm từ Triệu Đà (207 TCN) đến Triệu Minh Vương (124 TCN); đến Triệu Ai Vương đổi thành Thừa tướng.^[5]
• Nhà Tiền Lý: Thái phó, sau là Thái úy
• Nhà Đinh: Định quốc công
• Nhà Tiền Lê: Thái úy, Đại tổng quản
• Nhà Lý: bắt đầu mô phỏng nhà Tống, gọi là Tướng công, Thái phó hoặc Thái úy; đa phần gọi đầy đủ là Phụ chính Thái úy hoặc Phụ quốc Thái phó.
• Nhà Trần: chức này chủ yếu được chọn từ những người trong dòng họ, gia phong thêm tước Quốc công, Thái úy, Thừa tướng, Tư đồ hoặc Đại hành khiển.
• Nhà Hồ: Tư đồ
• Nhà Lê sơ, đến triều Lê Tương Dực: đặt gọi là Thái sư, Thái phó, Tư đồ hoặc Bình chương Phụ quốc.
• Nhà Mạc: Phụ chính
• Nhà Lê trung hưng: gọi là Thái sư, Thái úy, Tể tướng. Năm 1600 Trịnh Tùng được phong vương, họ Trịnh được thế tập ngôi chúa. Từ đây họ Trịnh lập ra hệ thống tổ chức chính quyền ở phủ chúa tương ứng với chính quyền có sẵn bên cung vua. Trước tiên, Trịnh Tùng bãi bỏ chức Tả, Hữu thừa tướng và Bình chương của thời trước, đặt ra chức Tham tụng làm công việc của Tể tướng. Quyền lực của Tham tụng rất lớn, đều do chúa Trịnh tiến cử từ các viên Thượng thư (tương đương với Bộ trưởng) hoặc Thị lang (tượng đương với Thứ trưởng) lên^[6].
• Nhà Tây Sơn: Thái sư hoặc Phụ chính
• Nhà Nguyễn: chức này bị bãi bỏ vì sợ lạm quyền, nhưng sau này được tái lập với tên gọi Lại Bộ Thượng Thư

Chức vụ này được coi là tương đương với Thủ tướng ngày nay.

Một số tể tướng nổi tiếng:

STT	Tên	Sinh mất	Chức vụ	Gia phong	Ghi chú
Nhà Triệu	Lữ Gia	190 TCN-111 TCN	Thái phó, Thừa tướng
Nhà Tiền Lý	Triệu Túc	470-545	Thái phó
	Lý Phục Man		Thái úy		Phò Mã
Nhà Đinh	Nguyễn Bặc	924-979	Hành Khiển	Định Quốc Công
Nhà Tiền Lê	Phạm Cự Lượng	944-984	Thái úy
	Từ Mục		Đại Tổng Quản
Nhà Lý	Trần Cảo		Tướng Công
	Lý Thường Kiệt	1019-1105	Thái úy	Thái phó Phụ Quốc
	Lý Đạo Thành		Bình chương quốc quân trọng sự	Thái phó
	Tô Hiến Thành	1102-1179	Nhập Nội kiểm hiệu Bình Chương Quốc Quân Trọng Sự	Thái phó
	Đỗ Kính Tu		Thái úy	Đế Sư, Thái phó, Thái Bảo
	Đỗ Anh Vũ	1113-1159	Phụ Chính Thái úy
	Đỗ An Di	?-1188	Phụ Chính, Đồng Bình Chương Sự	Thái Sư
	Lưu Khánh Đàm		Thái úy
	Đàm Dĩ Mông		Phụ Chính	Thái phó
	Trần Tự Khánh	?-1223	Thái úy
	Trần Thủ Độ	1194-1264	Phụ chính Thái úy
Nhà Trần	Trần Nhật Hiệu
	Trần Liễu	1211-1251	Thái úy	Yên Sinh Vương
	Trần Quang Khải	1241-1294	Thừa Tướng, thái úy	Thái Sư, Thượng tướng Chiêu Minh Đại Vương
	Trần Quang Triều		Nhập Nội Kiểm hiệu Tư Đồ	Văn Huệ Vương
	Trần Khắc Chung	1247-1330	Đại hành Khiển, Tể Tướng
	Mạc Đĩnh Chi	1272-1346	Nhập Nội Hành khiển
	Lê Quát		Thượng thư hữu bật, Nhập Nội Hành Khiển
	Ngô Miễn		Hành khiển Thượng Thư lệnh, Đồng bình chương quốc quân trọng sự
	Nguyễn Trung Ngạn	1289-1370	Đại Hành Khiển, Thượng Thư hữu bật
	Trần Nguyên Đán	1325-1390	Đại Tư Đồ	Chương Túc quốc thượng hầu
	Hồ Quý Ly	1336-1407	Phụ Chính	Thái Sư
Nhà Hồ	Hồ Nguyên Trừng	1374-1446	Tư Đồ
Nhà Lê Sơ	Nguyễn Xí	1397-1465	Nhập Nội hữu Tướng Quốc, Thái úy, Thiếu bảo Tri quân dân sự, Khai Phủ Nghi Đồng Tam ty,Nhập Nội Kiểm hiệu, Bình Chương Quốc Quân Trọng Sự.	Thái Sư, Thái phó, Sái Quận Công, Á Quận hầu. HIỂN UY CHÍNH NGHỊ ANH KIỆT TRUNG TRINH ĐẠI VƯƠNG.
	Lê Thận		Nhập Nội Kiểm Hiệu Tư Đồ Bình Chương Sự, Đại Tư Đồ, Bình Chương Quốc Quân Trọng Sự,	Thái phó, Hoằng Quốc Công, Huyện Thượng hầu
	Lê Sát		Nhập Nội Kiểm Hiệu, Đại Tư Đồ, Tư khấu Bình Chương Quốc quân Trọng Sự	Dương Vũ Tĩnh nạn Công thần, Huyện Thượng Hầu
	Lê Thụ		Thái úy	Huyện hầu
	Trần Nguyễn Hãn		Tả Tướng Quốc, Thái úy, Tư Đồ.
	Nguyễn Trãi	1380-1442	Nhập Nội Hành Khiển Tri Tam Quán Sự	Vinh Lộc Đại Phu,Tán Trù Bá, Tế Văn Hầu
	Trịnh Khả		Khai Phủ Nghi Đồng Tam ty,Nhập Nội Kiểm hiệu, Bình Chương Quốc Quân Trọng Sự, Thượng Trụ Quốc.	Thái tể, Thiếu phó, Liệt Quốc Công, Hiển Khánh Vương.
	Trịnh Trọng Ngạn		Thái úy, Phụ Quốc
	Trịnh Thúc Thông		Thái uý, Phụ Quốc	Đề Quốc Công
	Trịnh Thúc Tùng		Thái úy, Phụ Quốc	Vinh Quốc Công
	Trịnh Đại Hưng		Thái úy, Phụ Quốc	Huyền Quốc Công
	Đào Công Soạn	1381-1458	Nhập Nội Hành Khiển Tri Tam Quán Sự	Hầu tước
	Thân Nhân Trung		Nhập Nội Phụ Chính
	Mạc Đăng Dung	1483-1541	Thái phó	Nhân Quốc Công
Nhà Mạc	Mạc Kính Điển		Phụ Chính	Khiêm Vương
	Mạc Đôn Nhượng		Phụ Chính	Ứng Vương
Nhà Lê Trung Hưng	Nguyễn Kim		Chưởng Nội Ngoại Sự	Thái Sư, Hưng Quốc Công
	Đặng Huấn		Chưởng Sự, Thái úy	Nghĩa Quận Công
	Nguyễn Mậu Tuyên	1518-1599	Tể Tướng	Thiếu Sư, Quỳnh Quận Công
	Nguyễn Văn Giai	1553-1628	Tham Tụng, Lại Bộ Thượng Thư	Thái bảo, Lễ Quận Công, Đại tư Đồ
	Lưu Đình Chất	1566-1627	Tham Tụng, Hộ Bộ Thượng Thư	Thiếu Sư, Thiếu bảo, Phúc Quận Công
	Nguyễn Danh Thế	1573-1645	Tham Tụng,	Thái phó, Đường Quận Công, tả Tư Không
	Nguyễn Nghi	1588-1657	Tham Tụng, Lại Bộ Thượng Thư	Thiếu Phó
	Đặng Thế Khoa	1593-1656	Tham Tụng	Thiếu phó, Liêm Quận Công	Phủ chúa Trịnh
	Hoàng Đình Ái	1527-1607	Thái tể	Thái tể, Vinh Quốc công, Hữu tướng quốc, thượng tướng quân, Vinh lộc đại phu
	Vũ Duy Chí	1604-1678	Tham Tụng, Lễ Bộ Thượng Thư	Quốc Lão Thiếu Phó, Phương Quận Công
	Trần Đăng Tuyển	1614-1673	Tham Tụng, Binh Bộ Thượng Thư	Thiếu Sư
	Đồng Tồn Trạch	1616-1962	Tham Tụng	Thái bảo, Nghĩa Quận Công
	Nguyễn Mậu Tài	1616-1688	Tham Tụng, Lễ Bộ Thượng thư	Thiếu bảo, An Lĩnh Bá
	Nguyễn Đăng Đạo	1651-1719	Tham Tụng		Cung Vua
	Hà Tông Huân	1697-1766	Tham Tụng	Thiếu bảo, Huy Quận Công
	Hồ Sĩ Dương	1621-1681	Tham Tụng	Thiếu bảo, Duệ Quận Công
	Nguyễn Quán Nho	1638-1708	Tham Tụng, Lễ Bộ Thượng Thư	Quận Công
	Nguyễn Viết Thứ	1644-1692	Tham Tụng, Lại Bộ Thượng Thư	Tử Tước
	Lê Hy	1646-1702	Tham Tụng, Binh Bộ Thượng Thư	Lai Sơn bá
	Nguyễn Quang Thuận	1678-1758	Tham Tụng, Lễ Bộ Thượng Thư	Đại Tư Mã
	Nguyễn Hiệu	1674-1735	Tham Tụng, Lễ Bộ Thượng Thư	Thiếu bảo, Nông Quận Công
	Nguyễn Công Cơ	1676-1733	Tham Tụng, Binh Bộ Thượng Thư	Thiếu Phó, Tảo Quận Công
	Ngô Đình Chất	1679-1751	Tể Tướng	Thái bảo, nhuệ Quận Công	Cung Vua
	Nguyễn Khiêm Ích	1679-1740	Tham Tụng, Lại Bộ Thượng Thư	Thái Tể, Đại Tư Không
	Nguyễn Công Hãng	1680-1732	Tham Tụng, Lại Bộ Thượng Thư	Thái Bảo
	Nguyễn Công Thái	1684-1758	Tham Tụng, Lại Bộ Thượng Thư	Thái Tử Thái phó
	Lê Hữu Kiều	1691-1760	Tham Tụng, Binh Bộ Thượng Thư	Thiếu Phó, Quận Công
	Nguyễn Đức Vĩ	1700-1775	Tham Tụng	Thái Tử Thái Bảo	Cung Vua
	Trịnh Tuệ	1701-?	Tham Tụng, Hình Bộ Thượng Thư	Quận Công, Đô Đốc Trụ Quốc Thượng tướng
	Nguyễn Nghiễm	1708-1776	Tham Tụng, Hộ Bộ Thượng Thư	Thái Tử Thái Bảo, Đại Tư Đồ, Xuân Quận Công
	Nguyễn Hoàn	1713-1792	Tham Tụng, Lại Bộ Thượng Thư	Thái Tử Thái Bảo, Quốc Sư, Viện Quận Công
	Vũ Miên	1718-1782	Hành Tham Tụng, Binh Bộ Thượng Thư	Liên Khê Hầu
	Phan Huy Cẩn	1722-1789	Tham Tụng, Công Bộ Tả Thị Lang	Khuê Phong Bá
	Hồ Sĩ Đống	1739-1785	Hành Tham Tụng	Ban Quận Công
	Bùi Huy Bích	1744-1818	Hành Tham Tụng	Kế Liệt Hầu
	Hoàng Đình Bảo	1743-1782	Phụ Chính	Huy Quận Công
Nhà Tây Sơn	Bùi Đắc Tuyên	? - 1794	Thái sư
	Trần Văn Kỷ	? - 1801	Phụ chính Trung thư lệnh	Kỷ Thiện hầu
Nhà Nguyễn	Bùi Văn Dị	1833-1895	Lại Bộ Thượng Thư
	Nguyễn Hữu Bài	1863-1935	Võ Hiển Điện Đại học Sĩ, Lại Bộ Thượng Thư, Cơ Mật Viện trưởng Đại thần	Thái phó
	Phạm Quỳnh	1892-1945	Lại Bộ Thượng Thư
	Ngô Đình Diệm	1901-1963	Lại Bộ Thượng Thư

Chú thích

1. 說文：「宰，罪（辠）人在屋下執事者，從宀、從辛。辛，罪也。」
2. ^ Chu Thiệu Hầu, sách đã dẫn, tr 9
3. Chu Thiệu Hầu, sách đã dẫn, tr 10
4. Nguyên văn: 故明主之吏，宰相必起于州部，猛将必发于卒伍。
5. Đại Việt sử ký toàn thư, trang 175
6. Viện sử học (2007), Lịch sử Việt Nam, tập 4, Nhà xuất bản Khoa học xã hội. Trang 77

Tham khảo

• Chu Thiệu Hầu (2003), Tổng tập lược truyện các Tể tướng trong lịch sử Trung Quốc, tập 1-2, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin
• Thừa tướng Trung Quốc