Hán thư

Nhị thập tứ sử
STT	Tên sách	Tác giả	Số quyển
1	Sử ký	Tư Mã Thiên	130
2	Hán thư	Ban Cố	100
3	Hậu Hán thư	Phạm Diệp	120
4	Tam quốc chí	Trần Thọ	65
5	Tấn thư	Phòng Huyền Linh (chủ biên)	130
6	Tống thư	Thẩm Ước	100
7	Nam Tề thư	Tiêu Tử Hiển	59
8	Lương thư	Diêu Tư Liêm	56
9	Trần thư	Diêu Tư Liêm	36
10	Ngụy thư	Ngụy Thâu	114
11	Bắc Tề thư	Lý Bách Dược	50
12	Chu thư	Lệnh Hồ Đức Phân (chủ biên)	50
13	Tùy thư	Ngụy Trưng (chủ biên)	85
14	Nam sử	Lý Diên Thọ	80
15	Bắc sử	Lý Diên Thọ	100
16	Cựu Đường thư	Lưu Hú (chủ biên)	200
17	Tân Đường thư	Âu Dương Tu, Tống Kỳ	225
18	Cựu Ngũ Đại sử	Tiết Cư Chính (chủ biên)	150
19	Tân Ngũ Đại sử	Âu Dương Tu (chủ biên)	74
20	Tống sử	Thoát Thoát (chủ biên)	496
21	Liêu sử	Thoát Thoát (chủ biên)	116
22	Kim sử	Thoát Thoát (chủ biên)	135
23	Nguyên sử	Tống Liêm (chủ biên)	210
24	Minh sử	Trương Đình Ngọc (chủ biên)	332
-	Tân Nguyên sử	Kha Thiệu Mân (chủ biên)	257
-	Thanh sử cảo	Triệu Nhĩ Tốn (chủ biên)	529

Hán thư (Phồn thể: 漢書; giản thể: 汉书) là một tài liệu lịch sử Trung Quốc cổ đại viết về giai đoạn lịch sử thời Tây Hán từ năm 206 TCN đến năm 25. Đôi khi, sách này cũng được gọi là Tiền Hán thư (前漢書) để phân biệt với cuốn Hậu Hán thư, viết về giai đoạn Đông Hán từ năm 25 đến năm 220, được Phạm Diệp viết trong thế kỷ 5.

Kể từ sau Sử ký, cuốn Hán thư là cuốn sử đồ sộ nhất, vì vậy nó được liệt vào một trong Nhị thập tứ sử - 24 bộ sử nổi tiếng và lớn nhất Trung Quốc. Ngoài ra, hán thư cũng được liệt vào hàng Tứ sử kinh điển, sánh với Tứ thư, Ngũ kinh, bên cạnh có Sử ký, Hậu Hán thư và Tam Quốc Chí.

Các tác giả

Ban Cố

Ban Chiêu

Cuốn sách này do Ban Bưu khởi xướng, một người có tiếng về trí thức và là cháu của Ban Tiệp dư (Ban Tiệp dư là cô ruột), phi tần của Hán Thành Đế. Sau khi ông chết (54), người con trai cả Ban Cố tiếp tục hoàn thành cuốn sách, lên tới tổng số 100 quyển, và gồm nhiều bài luận về pháp luật, khoa học, địa lý, và văn chương.

Vào thời gian ấy, việc làm của Ban Cố khiến triều đình nhà Hán rất nghi ngại, vì họ không biết ông sẽ viết gì và nhận xét thế nào về giai đoạn giao thoa giữa Tây Hán và Đông Hán. Triều đình ra lệnh bắt giam Ban Cố và tịch thu sách vở nhà họ Ban, tuy nhiên sau đó do ảnh hưởng của em trai ông là Ban Siêu, ông đã được thả ra và ấn định viết về Hán Quang Vũ Đế, vị Hoàng đế đầu tiên của Đông Hán. Hán Minh Đế sau khi đọc công trình của ông đã rất ấn tượng và cho phép ông thực hiện tiếp Hán thư này. Tuy nhiên, dưới thời Hán Hòa Đế, Ban Cố bị nghi ngờ tạo phản và bị bắt giam vào trong ngục. Ông bị buộc phải tự sát, đó là vào năm 92, khi ông độ 61 tuổi.

Em gái út của Ban Cố là Ban Chiêu cùng Mã Tục - người ở Phù Phong - đã hoàn thành tác phẩm năm 111, khoảng 19 năm sau khi Ban Cố chết trong ngục. Ban Chiêu và Mã Tục là người soạn thảo những quyển nhỏ từ 13-20 (tám biểu biên niên) và quyển 26 (thiên văn chí) được gộp trong tác phẩm đó.

Giống như cuốn Sử ký của Tư Mã Thiên; Trương Khiên, một vị tướng Trung Quốc nổi tiếng, đã tiến hành nhiều chuyến viễn du về phương tây là nguồn cung cấp thông tin chính cho những dữ liệu về văn hoá và kinh tế xã hội ở Tây Vực ở quyển 96 của bộ sách này.

Đặc điểm

Nội dung

Hán thư tuy mô phỏng cách làm sử của Sử ký nhưng có những thay đổi, sáng tạo mới. Ban Cố không đề cập các thời đại trước nhà Hán như Tư Mã Thiên mà chỉ tập trung vào viết sử về nhà Hán. Ban Cố cho rằng, thể loại kỷ truyện của Sử ký bao quát một thời kỳ quá dài, làm mờ nhạt vai trò của nhà Hán đương thời, do đó ông chỉ lựa chọn giai đoạn nhà Hán làm sách.

Hán thư được đánh giá là bộ sử về lịch sử giai đoạn hoàn chỉnh nhất ở Trung Quốc^[1].

Đối với các hoàng đế nhà Hán, Hán thư không gọi là Bản kỷ mà gọi là Kỷ.

Ban Cố nói riêng và các tác giả nói chung viết sách trên tư tưởng độc tôn vị trí của nhà Hán trong sách, chuyển Hạng Vũ từ "Bản kỷ" trong Sử ký sang "Trần Thắng Hạng Tịch liệt truyện" vì Hạng Vũ không phải vua nhà Hán. Tương tự với Vương Mãng dù là vua nhà Tân nhưng là kẻ thù của nhà Hán hay một vua Hán khác là Lưu Bồn Tử (được quân khởi nghĩa Xích Mi lập nên), do chống lại Hán Quang Vũ Đế, cũng chỉ được chép vào liệt truyện. Ban Cố bổ sung thêm thiên bản kỷ về Hán Huệ Đế mà trong sử ký gộp vào trong bản kỷ về Lã hậu.

Hán thư là kho tư liệu phong phú và đa dạng, trong đó bảo lưu được nhiều văn kiện lịch sử quan trọng có giá trị, với nhiều chiếu thư, tấu chương và trước tác thể hiện sách lược, mưu kế, tư tưởng chính trị, ngoại giao của các nhân vật. Hán thư còn bổ sung thêm khá nhiều tư liệu về các dân tộc thiểu số mà Tư Mã Thiên chưa đề cập trong Sử ký.

Ngoài ra, Hán thư còn có các thiên Bách quan công khanh biểu, Hình pháp chí, Địa lý chí, Nghệ văn chí mà Sử ký không có.

Tư tưởng

Bản in thời Minh, lưu trữ tại thư viện Thiên Nhất Các, Ninh Ba

Hán thư theo tư tưởng Nho giáo chính thống rõ nét. Thời kỳ các tác giả soạn Hán thư, tư tưởng thần học phong kiến đã rất phát triển và trở thành tư tưởng thống trị xã hội. Chính vì vậy, hệ tư tưởng trung quân ái quốc trở thành tư tưởng xuyên suốt trong tác phẩm.

Do đó, một mặt tiếp thu sử liệu từ Sử ký, mặt khác Hán thư lại phê phán Sử ký là vô quân vô chủ, vô thánh vô thần. Điều đó giúp Hán thư trở thành công cụ đắc lực bảo vệ cho hệ tư tưởng phong kiến và được triều đình nhà Hán hoan nghênh^[2].

Trên tư tưởng đó, Hán thư vứt bỏ tư tưởng tiến bộ "cùng thiên nhân chi tế, thông cổ kim chi tiến" của Tư Mã Thiên^[2] và tập trung ca ngợi học thuyết thần bí về thiên nhân tương ứng và âm dương ngũ hành, coi đó là quy luật vĩnh hằng của sự phát triển xã hội. Điều này thể hiện trong thiên "Ngũ hành chí". Ban Cố tập trung trận luận thuyết của Đổng Trọng Thư, Lưu Hướng, Lưu Hâm… về học thuyết âm dương ngũ hành. Trong rất nhiều sự kiện lịch sử, Hán thư dựa vào sự thiên biến để kiểm chứng nhân sự. Điều này không hề có trong Sử ký Tư Mã Thiên.

Tư tưởng phong kiến chính thống của Hán thư rất có lợi cho giai cấp phong kiến thống trị qua các thời đại. Truyện Ban Cố trong sách Hậu Hán thư chép rằng:

"Các học giả không ai không ca ngợi Hán thư. Các triều đại về sau cũng không ngừng sao chép, in ấn cuốn sách này"^[3].

Văn phong

Khi viết tác phẩm này, Ban Cố sử dụng khá nhiều cổ văn, dùng chữ Hán cổ. Do đó, đây là tác phẩm khó đọc, khó tiếp cận và nghiên cứu. Các nhà nghiên cứu đánh giá, thậm chí ngay cả những người cùng thời với Ban Cố chưa chắc đã hiểu hết Hán thư^[4].

Chính vì vậy, đời sau có nhiều học giả chú thích cho Hán thư. Theo ghi chép của Tùy thư, từ thời Đông Hán đến thời Nam Bắc triều, đã có hơn 20 học giả tiếp cận với Hán thư, trong đó phần lớn là chú thích.

Tuy nhiên, các bản chú thích Hán thư trước thời nhà Đường đều không còn. Phiên bản chú thích cổ nhất còn được lưu giữ là của Nhan Sư Cổ^[5] và một số học giả cùng biên soạn. Ngoài ra còn hai bản phổ biến khác là "Hán thư bổ giải" của Vương Tiến Khiêm đời nhà Thanh và "Hán thư bổ chú bổ chính" của Dương Thúc Đạt thời cận đại^[4]

Vai trò

Cách viết sử chỉ tập trung về một triều đại của Ban Cố ảnh hưởng rất lớn đến đời sau. Nhiều sử gia sau ông học tập cách làm sử của ông, chỉ viết sử về một triều đại hay một giai đoạn lịch sử^[6]. Trong Nhị thập tứ sử, Hán thư cùng với Sử ký được xếp lên trên hết, được các thế hệ sau coi là kinh điển sử học quan trọng nhất^[1].

Sử gia hiện đại Hsu Mei-ling phát biểu rằng phong cách viết của Ban Cố trong các phần về địa lý đã thiết lập xu hướng cho việc thiết lập các tiết đoạn địa lý trong các văn bản lịch sử, và có thể nhất là đã khuấy động xu hướng về từ điển địa lý tại Trung Quốc cổ đại^[7].

Cuốn sách đã vạch ra các khuôn khổ cho những văn bản ở các triều đại Trung Quốc sau này, và hiện được dùng tham khảo khi nghiên cứu về giai đoạn nhà Hán. Hán thư cũng thường được coi là một phần trong bộ Tiền tứ sử của tổng tập Nhị thập tứ sử, cùng với cuốn Sử ký, Tam Quốc chí và Hậu Hán thư.

Trích dẫn tiêu biểu

1. "Vạn lý đồng phong" (Muôn dặm, cùng gió) - Sách Hán thư, Chung Vương Giả truyện (終王賈傳): "Kim thiên hạ vi nhất, vạn lý đồng phong = Nay cõi trần là một, muôn dặm cùng một ngọn gió (今天下為一、萬里同風)".
2. "Mục chỉ khí sử" (Trỏ bằng mắt, khiến bằng thần khí) - Cống Vũ, một nhân vật trong sách Hán thư (truyện Cống Vũ, 貢禹) viết trong thư cho Hán Nguyên đế: "Hành tuy khuyển trệ, gia phú thế túc, mục chỉ khí sử, thị vi hiền nhĩ = Tuy hành vi ta như chó như lợn, nhưng nhà giàu, thế lực đủ, ta trỏ người bằng mắt, khiến người bằng thần khí, vì ấy ta khá hơn người thôi vậy (行雖犬彘、家富勢足、目指氣使、是為賢耳)".

Mục lục

Bản kỷ

Quyển	Tựa đề	Nội dung
1	Cao Đế kỷ	Cao Tổ Lưu Bang
2	Huệ Đế kỷ	Huệ Đế Lưu Doanh
3	Cao Hậu kỷ	Lã Trĩ (Thiếu Đế Lưu Cung, Thiếu Đế Lưu Hoằng)
4	Văn Đế kỷ	Văn Đế Lưu Hằng
5	Cảnh Đế kỷ	Cảnh Đế Lưu Khải
6	Vũ Đế kỷ	Vũ Đế Lưu Triệt
7	Chiêu Đế kỷ	Chiêu Đế Lưu Phất Lăng
8	Tuyên Đế kỷ	Tuyên Đế Lưu Tuân
9	Nguyên Đế kỷ	Nguyên Đế Lưu Thích
10	Thành Đế kỷ	Thành Đế Lưu Ngao
11	Ai Đế kỷ	Ai Đế Lưu Hân
12	Bình Đế kỷ	Bình Đế Lưu Khản

Biểu

Quyển	Tựa đề	Nội dung
13	Dị tính chư hầu vương biểu	Bảng các vương ngoài họ Lưu
14	Chư hầu vương biểu	Bảng các vương họ Lưu
15	Vương tử hầu biểu	Bảng các con được phong tước hầu của các vương
16	Cao Huệ Cao Hậu Văn công thần biểu	Bảng các công thần của Cao Đế, Huệ Đế, Cao Hậu, Văn Đế
17	Cảnh Vũ Chiêu Tuyên Nguyên Thành công thần biểu	Bảng các công thần của Cảnh Đế, Vũ Đế, Chiêu Đế, Tuyên Đế, Nguyên Đế, Thành Đế
18	Ngoại thích ân trạch hầu biểu	Bảng các ngoại thích được phong tước hầu
19	Bách quan công khanh biểu	Bảng các quan và công khanh trong triều đình
20	Cổ kim nhân biểu	Bảng các nhân vật từ thời thượng cổ đến hết thời Tây Hán

Chí

Quyển	Tựa đề	Nội dung
21	Luật lịch chí	Ghi chép về lịch: lịch Thái Sơ của Đặng Bình, lịch Tam Thống của Lưu Hâm
22	Lễ nhạc chí	Ghi chép về lễ nghi và âm nhạc
23	Hình pháp chí	Ghi chép về hình phạt và luật pháp
24	Thực hóa chí	Ghi chép về thực phẩm và hàng hóa
25	Giao tự chí	Ghi chép về tế lễ
26	Thiên văn chí	Ghi chép về thiên văn học
27	Ngũ hành chí	Ghi chép về ngũ hành
28	Địa lý chí	Ghi chép về địa lý thời Tây Hán
29	Câu hức chí	Ghi chép về sông ngòi và kênh đào
30	Nghệ văn chí	Ghi chép về văn học, căn cứ vào Biệt lục của Lưu Hướng và Thất lược của Lưu Hâm

Liệt truyện

Quyển	Tựa đề	Nội dung
31	Trần Thắng Hạng Tịch truyện	Trần Thắng, Hạng Tịch
32	Trương Nhĩ Trần Dư truyện	Trương Nhĩ, Trần Dư
33	Ngụy Báo Điền Đam Hàn vương Tín truyện	Ngụy Báo, Điền Đam, Hàn vương Tín
34	Hàn Bành Anh Lư Ngô truyện	Hàn Tín, Bành Việt, Anh Bố, Lư Quán, Ngô Nhuế
35	Kinh Yên Ngô truyện	Kinh vương Lưu Giả, Yên vương Lưu Trạch, Ngô vương Lưu Tỵ
36	Sở Nguyên vương truyện	Sở Nguyên vương Lưu Giao, Lưu Hướng, Lưu Hâm
37	Quý Bố Loan Bố Điền Thúc truyện	Quý Bố, Loan Bố, Điền Thúc
38	Cao ngũ vương truyện	Lưu Phì, Lưu Như Ý, Lưu Hữu, Lưu Khôi, Lưu Kiến
39	Tiêu Hà Tào Tham truyện	Tiêu Hà, Tào Tham
40	Trương Trần Vương Chu truyện	Trương Lương, Trần Bình, Vương Lăng, Chu Bột
41	Phàn Lịch Đằng Quán Phó Cận Chu truyện	Phàn Khoái, Lịch Thương, Hạ Hầu Anh, Quán Anh, Phó Khoan, Cận Hấp, Chu Tiết
42	Trương Chu Triệu Nhâm Thân Đồ truyện	Trương Thương, Chu Xương, Triệu Nghiêu, Nhâm Ngao, Thân Đồ Gia
43	Lịch Lục Chu Lưu Thúc Tôn truyện	Lịch Tự Cơ, Lục Giả, Chu Kiến, Lưu Kính, Thúc Tôn Thông
44	Hoài Nam Hành Sơn Tế Bắc vương truyện	Hoài Nam Lệ vương Lưu Trường, Hành Sơn vương Lưu Tứ, Tế Bắc Trinh vương Lưu Bột
45	Khoái Ngũ Giang Tức Phu truyện	Khoái Thông, Ngũ Bị, Giang Sung, Tức Phu Cung
46	Vạn Thạch Trực Chu Trương truyện	Thạch Phấn, Vệ Oản, Trực Bất Nghi, Chu Nhân, Trương Âu
47	Văn tam vương truyện	Lương Hiếu vương Lưu Vũ, Đại Hiếu vương Lưu Tham, Lương Hoài vương Lưu Ấp
48	Giả Nghị truyện	Giả Nghị
49	Viên Áng Tiều Thố truyện	Viên Áng, Tiều Thố
50	Trương Phùng Cấp Trịnh truyện	Trương Thích Chi, Phùng Đường, Cấp Ảm, Trịnh Đương Thời
51	Giả Trâu Mai Lộ truyện	Giả Sơn, Trâu Dương, Mai Thặng, Lộ Ôn Thư
52	Đậu Điền Quán Hàn truyện	Đậu Anh, Điền Phẫn, Quán Phu, Hàn An Quốc
53	Cảnh thập tam vương truyện	Lâm Giang Mẫn vương Lưu Vinh, Hà Gian Hiến vương Lưu Đức, Lâm Giang Ai vương Lưu Yên, Lỗ Cung vương Lưu Dư, Giang Đô Dịch vương Lưu Phi, Giao Tây Vu vương Lưu Đoan, Triệu Kính Túc vương Lưu Bành Tổ, Trung Sơn Tĩnh vương Lưu Thắng, Trường Sa Định vương Lưu Phát, Quảng Xuyên Huệ vương Lưu Việt, Giao Đông Khang vương Lưu Ký, Thanh Hà Ai vương Lưu Thừa, Thường Sơn Hiến vương Lưu Thuấn
54	Lý Quảng Tô Kiến truyện	Lý Quảng, Tô Kiến
55	Vệ Thanh Hoắc Khứ Bệnh truyện	Vệ Thanh, Hoắc Khứ Bệnh
56	Đổng Trọng Thư truyện	Đổng Trọng Thư
57	Tư Mã Tương Như truyện	Tư Mã Tương Như
58	Công Tôn Hoằng Bốc Thức Nghê Khoan truyện	Công Tôn Hoằng, Bốc Thức, Nghê Khoan
59	Trương Thang truyện	Trương Thang
60	Đỗ Chu truyện	Đỗ Chu
61	Trương Khiên Lý Quảng Lợi truyện	Trương Khiên, Lý Quảng Lợi
62	Tư Mã Thiên truyện	Tư Mã Thiên
63	Vũ ngũ tử truyện	Lệ Thái tử Lưu Cứ, Tề Hoài vương Lưu Hoành, Yên Thích vương Lưu Đán, Quảng Lăng Lệ vương Lưu Tư, Xương Ấp Ai vương Lưu Bác
64	Nghiêm Chu Ngô Khâu Chủ Phụ Từ Nghiêm Chung Vương Giả truyện	Nghiêm Trợ, Chu Mãi Thần, Ngô Khâu Thọ Vương, Chủ Phụ Yển, Từ Nhạc, Nghiêm An, Chung Quân, Vương Bao, Giả Quyên Chi
65	Đông Phương Sóc truyện	Đông Phương Sóc
66	Công Tôn Lưu Điền Vương Dương Sái Trần Trịnh truyện	Công Tôn Hạ, Lưu Khuất Ly, Điền Thiên Thu, Vương Hân, Dương Sưởng, Sái Nghĩa, Trần Vạn Niên, Trịnh Hoằng
67	Dương Hồ Chu Mai Vân truyện	Dương Vương Tôn, Hồ Kiến, Chu Vân, Mai Phúc
68	Hoắc Quang Kim Nhật Đê truyện	Hoắc Quang, Kim Nhật Đê
69	Triệu Sung Quốc Tân Khánh Kỵ truyện	Triệu Sung Quốc, Tân Khánh Kỵ
70	Phó Thường Trịnh Cam Trần Đoàn truyện	Phó Giới Tử, Thường Huệ, Trịnh Cát, Cam Diên Thọ, Trần Thang, Đoàn Hội Tông
71	Tuấn Sơ Vu Tiết Bình Bành truyện	Tuấn Bất Nghi, Sơ Quảng, Vu Định Quốc, Tiết Quảng Đức, Bình Đương, Bành Tuyên
72	Vương Cống lưỡng Cung Bào truyện	Vương Cát, Cống Vũ, Cung Thắng, Cung Xá, Bào Tuyên
73	Vi Hiền truyện	Vi Hiền
74	Ngụy Tương Bính Cát truyện	Ngụy Tương, Bính Cát
75	Tuy lưỡng Hạ Hầu Kinh Dực Lý truyện	Tuy Hoằng, Hạ Hầu Thủy Xương, Hạ Hầu Thắng, Kinh Phòng, Dực Phụng, Lý Tầm
76	Triệu Doãn Hàn Trương lưỡng Vương truyện	Triệu Quảng Hán, Doãn Ông Quy, Hàn Diên Thọ, Trương Sưởng, Vương Tôn, Vương Chương
77	Cái Gia Cát Lưu Trịnh Tôn Vô Tương Hà truyện	Cái Khoan Nhiêu, Gia Cát Phong, Lưu Phụ, Trịnh Sùng, Tôn Bảo, Vô Tương Long, Hà Tịnh
78	Tiêu Vọng Chi truyện	Tiêu Vọng Chi
79	Phùng Phụng Thế truyện	Phùng Phụng Thế
80	Tuyên Nguyên lục vương truyện	Hoài Dương Hiến vương Lưu Khâm, Sở Hiếu vương Lưu Hiêu, Đông Bình Tư vương Lưu Vũ, Trung Sơn Ai vương Lưu Cánh, Định Đào Cung vương Lưu Khang, Trung Sơn Hiếu vương Lưu Hưng
81	Khuông Trương Khổng Mã truyện	Khuông Hành, Trương Vũ, Khổng Quang, Mã Cung
82	Vương Thương Sử Đan Phó Hỉ truyện	Vương Thương, Sử Đan, Phó Hỉ
83	Tiết Tuyên Chu Bác truyện	Tiết Tuyên, Chu Bác
84	Trạch Phương Tiến truyện	Trạch Phương Tiến
85	Cốc Vĩnh Đỗ Nghiệp truyện	Cốc Vĩnh, Đỗ Nghiệp
86	Hà Vũ Vương Gia Sư Đan truyện	Hà Vũ, Vương Gia, Sư Đan
87	Dương Hùng truyện	Dương Hùng
88	Nho lâm truyện	Đinh Khoan, Thi Thù, Mạnh Hỉ, Lương Khâu Hạ, Phí Trực, Phục Sinh, Âu Dương Sinh, Lâm Tôn, Chu Kham, Trương Sơn Phủ, Vương Thức, Hậu Thương, Hồ Mẫu Sinh, Nghiêm Bành Tổ, Nhan An Lạc, Phòng Phượng
89	Tuần lại truyện	Văn Ông, Ngũ Thành, Hoàng Bá, Chu Ấp, Cung Toại, Thiệu Tín Thần
90	Khốc lại truyện	Chất Đô, Nịnh Thành, Triệu Vũ, Nghĩa Tung, Vương Ôn Thư, Doãn Tề, Dương Bộc, Hàm Tuyên, Điền Quảng Minh, Điền Diên Niên, Nghiêm Diên Niên, Doãn Thưởng
91	Hóa thực truyện	Bạch Khuê, Trình Trịnh
92	Du hiệp truyện	Chu Gia, Điền Trọng, Kịch Mạnh, Quách Giải, Vạn Chương, Lâu Hộ, Trần Tuân, Nguyên Thiệp
93	Nịnh hạnh truyện	Đặng Thông, Triệu Đàm, Hàn Yên, Lý Diên Niên, Thạch Hiển, Thuần Vu Trường, Đổng Hiền
94	Hung Nô truyện	Hung Nô
95	Tây Nam Di lưỡng Việt Triều Tiên truyện	Tây Nam Di, Nam Việt, Mân Việt, Đông Hải, Vệ Mãn Triều Tiên
96	Tây Vực truyện	Tây Vực
97	Ngoại thích truyện	Ngoại thích: Cao Tổ Lã hoàng hậu húy Trĩ,Hiếu Huệ Trương hoàng hậu, Cao Tổ Bạc Cơ, Hiếu Văn Đậu hoàng hậu, Hiếu Cảnh Bạc hoàng hậu, Hiếu Cảnh Vương hoàng hậu, Hiếu Vũ Trần hoàng hậu, Hiếu Tư Vệ hoàng hậu tự Tử Phu, Hiếu Vũ Lý Hoàng hậu, Hiếu Vũ Câu Dặc Triệu Tiệp Dư, Hiếu Chiêu Thượng Quan hoàng hậu, Vệ thái tử Sử Lương Đệ, Sử hoàng tôn Vương phu nhân húy Ông Tu, Hiếu Tuyên Cung Ai Hứa Hoàng hậu húy Bình Quân, Hiếu Tuyên Hoắc hoàng hậu húy Thành Quân, Hiếu Tuyên Vương hoàng hậu, Hiếu Thành Hứa hoàng hậu, Hiếu Thành Ban Tiệp Dư, Hiếu Thành Triệu hoàng hậu biệt hiệu Phi Yến,Hiếu Nguyên Phó chiêu nghi, Định Đào Đinh Cơ, Hiếu Ai Phó hoàng hậu, Hiếu Nguyên Phùng chiêu nghi húy Viện,Trung Sơn Vệ Cơ, Hiếu Bình Vương hoàng hậu
98	Nguyên Hậu truyện	Vương Chính Quân
99	Vương Mãng truyện	Vương Mãng
100	Tự truyện	Lịch sử nhà họ Ban, lời tựa của Ban Cố

Xem thêm

• Nhị thập tứ sử
• Ban Cố
• Ban Chiêu

Tham khảo

• Nguyễn Thanh Hà (2009), Mười nhà sử học nổi tiếng Trung Quốc, Nhà xuất bản Văn hóa thông tin
• Lê Đông Phương, Vương Tử Kim (2007), Kể chuyện Tần Hán, Nhà xuất bản Đà Nẵng
• Hulsewé A. F. P. và Loewe M. A. N. 1979. China in Central Asia: The Early Stage 125 BC – AD 23: an annotated translation of chapters 61 and 96 of the History of the Former Han Dynasty. E. J. Brill, Leiden.
• Watson Burton. 1974. Courtier and Commoner in Ancient China. Selections from the History of the Former Han., Nhà in Đại học Columbia, New York. (bản dịch tiếng Anh các chương 54,63,65,67,68,71,74,78,92, 97).

Chú thích

1. ^ Lê Đông Phương, Vương Tử Kim, sách đã dẫn, tr 308
2. ^ Nguyễn Thanh Hà, sách đã dẫn, tr 30
3. Nguyễn Thanh Hà, sách đã dẫn, tr 34
4. ^ Nguyễn Thanh Hà, sách đã dẫn, tr 32
5. Tổ tiên của Nhan Chi Thôi và sau nữa là Nhan Chân Khanh đời nhà Đường
6. Nguyễn Thanh Hà, sách đã dẫn, tr 31
7. Hsu Mei-ling. "The Qin Maps: A Clue to Later Chinese Cartographic Development," Imago Mundi (quyển 45, 1993): 90-100, trang 98.

Liên kết ngoài

• Ban Chiêu, nữ sử gia Lưu trữ 2005-02-10 tại Wayback Machine
• The Han Histories
• Silk Road Seattle (The Silk Road Seattle website contains many useful resources including a number of full-text historical works, maps, photos, etc.)