Beire

Beire
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Beireko ikuspegia ekialdetik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Erdialdea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tafalla
Izen ofiziala	Beire
Alkatea (2019-2023)	Ainara Gonzalez Rubio (Beire Aktiboa)
Posta kodea	31393
INE kodea	31051
Herritarra	beiretar
Geografia
Koordenatuak	42°27′41″N 1°35′29″W / 42.46148449°N 1.59148055°W / 42.46148449; -1.59148055
Azalera	22,25 km²
Garaiera	351-483 metro
Distantzia	46,8 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	301 (2023:  −10)
135 (%44,9) (2019)  (%50,2) 151
Dentsitatea	0,14 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 20,71
Ugalkortasuna[1]	‰ 16,13
Ekonomia
Jarduera[1]	% 72,5 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 10,03 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 3,40 (2018: %1,16)
Datu gehigarriak
Sorrera	1212 (independentzia)
Webgunea	www.beire.es

Beire^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 46,8 kilometrora. Altuera 351 eta 483 metro artekoa da, eta 22,25 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 301 biztanle zituen.

Uxueko mendilerroaren azpian dagoen herri txiki bat da Beire, Zidakos ibaiak zeharkatzen duena. Herri hartako bizilagunek Donamartiri Untzeko lurraldean sortua, berehala independizatu eta bere bidea hartu zuen. Tafallaldeko arkitektura tipikoa da, eta osorik pilatutako harriez osatutako etxeak ditu, nahiz eta Erriberako arkitekturaren eraginak ere badauden.

Bertako biztanleak beiretarrak dira.

Izena

Beire toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Beire
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Beire

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Beire (1277)
• Beyre (1366)
• Veyre (1506)
• Beyre (1587)
• Veire (1591)
• Beire (1802)
• Beire (1974)
• Beire (1994)

Etimologia

Mikel Belaskoren ustez, bere esanahia ezezaguna da. Ricardo Zierbidek enigmatikotzat jotzen du izena. Bithiriña herriaren Beyrie frantsesezko edo Veiria okzitanierazko izenekin dituen antza formala irudipen hutsa da. Jean-Baptiste Orpustanek erakusten duen bezala, inguruko euskaldunek Bithiriñe deitzen duten izen hau latinezko bitrinatik dator, eta etimo hori ezin da inolaz ere Beirerentzat suposatu. Bestalde, egile honek ahots gaskoizko beyre (ikuspuntu edo ikuspegi) aipatzen du. Azkenik, Julio Caro Barojak Leire izenarekin alderatzen du, eta herriaren izena antroponimo edo etnikoren batekin erlazionatu daitekeela dio.

1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Behiria forma proposatzen zuen, 1990ean atzera egin eta Beire aukeratu zuen arren.

Ezaugarriak

Armarria

Beireko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo urdin batez eta aurrean urrezko ekisaindu batez osatuta dago, bi urrezko palmen artean, zilarrezko ostia batekin bere erdianldean. Urrezko kate batzuk dituen lasto gorri batez inguratuta dago.

»

Bandera

Beireko banderak Beireko armarri dauka hondo gorri baten gainean. Armarriak kasket bat du gainean.

Geografia

Beire Tafallaldean dago, Nafarroako Erriberako eremu lauaren hasieran, Uxueko mendilerroaren mendebaldean. Zidakos ibaiak atzeratzen du.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Udalerria Uxueko mendilerroaren oinaren zati da, eta Zidakoserantz egin behar da, zeinak bere mendebaldea zeharkatzen baitu, San Martin eta Bezkoze sakanetatik. Lurraren desorekak apalak dira eta 360 eta 489 metro artekoak. Uxueko faziek, hemen nagusiki buztintsua denak, eta Tafallako antiklinalaren hegoaldeko hegalaren zati den lurraren ziztadak, erliebearen lautasun orokorra azaltzen dute, glaziazio maila ezberdinek areagotua, dagozkien eraispen mantu zabal eta guzti.

Klima eta landaredia

Beireko klima mediterraneo-kontinentala da, neguak hotzak dira, eta udak sargoriak. Aldaketa termikoa ere nahiko zabala da eta udaberri eta udazkenean (euri gehien egiten duen urtaroetan) tenperatura maximo eta minimoaren arteko aldea hogei gradutik gorakoa izan daiteke. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa eta prezipitazioak 450 eta 600 mm bitartekoak dira (udalerriaren iparraldean ugariagoak izaten dira). Urteroko egun euritsuak 70 inguru dira.

Gizakiaren aurretik udalerri gehienean aurki zitekeen jatorrizko landaredia ia erabat desagertu da, eta nekazaritzaren hedapenak eta zuhaitzen mozteak erabat aldatu dute herrigunearen inguruko paisaia. Zuhaitz bakarrak lertxundiak dira (zortzi hektarea baino ez), eta ibaiaren ertzean aurki daitezke.

Estazio meteorologikoa

Beiren ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Erriberri pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 389 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Erriberri, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.2	22.5	27.0	29.5	35.0	39.0	40.0	39.5	37.5	29.5	25.0	19.5	40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.2	11.3	14.9	16.9	21.4	26.1	29.1	28.8	24.9	19.2	13.1	9.7	18.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.5	6.8	9.9	11.8	15.9	20.1	22.6	22.5	19.2	14.5	9.2	6.1	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.7	2.4	4.8	6.7	10.3	14.0	16.2	16.2	13.5	9.7	5.4	2.4	8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-9.0	-8.0	-7.0	-1.5	0.9	3.0	8.5	5.5	4.0	-1.0	-7.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	29.8	27.4	34.3	58.0	46.5	39.7	21.0	25.1	38.8	52.7	51.1	37.9	462.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	44.3	25.5	40.6	61.5	37.3	49.5	55.4	48.0	66.0	50.0	52.3	34.8	66.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	9.7	8.9	8.3	10.2	9.8	6.5	4.9	4.5	6.7	9.8	10.1	9.9	99.1
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.4	1.3	0.8	0.3	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.8	4.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Garai desberdinetako kokaleku arkeologikoak daude Turbilen (garrantzi berezia du Turbilen aurkitutako gerlari baten estatu-estala^[9][10]) eta San Julianen. Harrizko bi ortostato handi ere aurkitu dira, grabatu meandriformeekin, antza denez kultura megalitikoekin lotutakoak.

Karlos II.a Nafarroakoa erregeak 1378an eman zion hiribilduaren betiko jaurerria Roger Castelboiko bizkondeari, baina Karlos III.a Nafarroakoak 1391n Karlos Beaumontekoa alferezari eman zizkion bere errentak. Joan II.ak jaurerrian eman zion Bernart Ezpeletakoari, Leonor I.a Nafarroakoak 1475ean berretsi zuen dohaintza, baina jurisdikzioa baztertuta. Hala ere, Joanes III.a eta Katalina I.a subiranoek hiribildua Koroaren ondarearekin lotu zuten 1510ean.

Gaztelak Nafarroa konkistatu ondoren, Beireren historia nagusia Nafarroa Garaiko orokorra da. 1802an, irin-errota zuen Zidakosen gainean, eta alkate batek eta bi errejidorek gobernatzen zuten, erregeordeak hiribilduak proposatuta izendatzen zituenak. 1850ean eskola bat zuen, urtean 2000 erreal zituena. 1920ko hamarkadan, bihozkarien komentu bat, bi eskola eta bi olio-errota ere bazituen, irin-ontzi hartaz gain. Lehen hamarkadetan, korralizen gaiaren inguruan gehien sentsibilizatu zen herrietako bat izan zen, bere udalak auzi bat hasteraino, bere jabetza aldarrikatuz, Gorenak jabeen alde 1915ean eman zuena.

XX. mendean zehar biztanleria galduz joan zen, eta Beiretarrak inguruko gune industrial eta populatuagoetara jo zuten.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 301 biztanle zituen Beirek.^[11]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
238	497	506	533	621	614	612	754	819	823	640	592	580	510	395	349	296	321	301

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Beireko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da, zereal eta mahastien landaketan oinarriturik. Guztira 75 nekazaritza ustiategi daude; horietatik 60, zerealen landaketari lotuak. Filoxera gaitza agertu aurretik, mahastien azalera handiagoa zen. Horrela, XIX. mendearen amaieran gaitza agertu zenean, ardogintzako sektoreak galera handiak jasan zituen. XX. mendearen hasieratik, mahastiak berlandatzen hasi ziren eta horrela 1906an 27 hektarea mahasti baziren 1961. urterako 209 hektarea zeuden.

XIX. mendearen amaieratik XX. mendearen hasierara arte, zerealen laborantzarako lur berriak goldatu ziren, 1891ko 667 hektareako azaleratik, 1935eko 1.418 hektareara igaroz. Lehorreko laborantzako lurrak dira nagusi, lur ureztagarritzat erabiliak %12,9 baino ez baitira. 1906ko apirilaren 4ean, herriko nekazaritza kooperatiba sortu zen, eta 1918ko urriaren 2an herriko upategi kooperatiba. XX. mendean zaldi, asto eta mandoak hazten baziren ere, gaur egun abeltzaintza ardietara mugatzen da.

Industriari dagokionez, herrian bi lantegi daude, bata kontserba ekoizlea eta bestea eskailerak eraikitzen dituen enpresa txikia.

Politika

Beireko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Pitillasko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bortz zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ainara Gonzalez Rubio da, Beire Aktiboakoa hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Beire Aktiboa	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	7
Aurrera Beire	-	-	-	-	-	-	-	-	-	7	-
Beireko Talde Independentea	7	7	7	7	7	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 69 41,07 -  Nafarroako Alderdi Sozialista 35 20,83 ▲ 4  Euskal Herria Bildu 20 11,90 ▼ 5  Geroa Bai 20 11,90 ▲ 7  Ahal Dugu 9 5,36 ▼ 10  Izquierda-Ezkerra 5 2,98 ▲ 3  Vox 4 2,38 -  Equo 2 1,19 ▲ 2

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 51 31,10 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 31 18,90 ?  Euskal Herria Bildu 25 15,24 ?  Ahal Dugu 19 11,59 ?  Geroa Bai 13 7,93 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 7 4,27 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 5 3,05 ?  Izquierda-Ezkerra 3 1,83 ?  Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 3 1,83 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,61 ?  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,61 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

XX. mendearen amaieran berriztu zen azken aldiz, hiru zatitan banatutako harlangaitzezko eraikuntza da. Udala alkatea eta sei zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Udaletxe Plaza, 1

Egungo banaketa

Beireko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ainara Gonzalez Rubio da, Beire Aktiboa zerrendakoa. Zinegotziak 5 daude:^[12]

• Maria Mina Gonzalez (Beire Aktiboa)
• Mari Carmen Gil Algarra (Beire Aktiboa)
• Maria Elena Oion Gomez (Beire Aktiboa)
• Virginia del Villar Llamas (Beire Aktiboa)
• Carlos Vicente Gonzalez Agerri (Beire Aktiboa)

Alkateak

1979tik, Beirek 4 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[13]
Emilio Ongai Adot[14]	1979	1999		Beireko Talde Independentea
Emilio Ongai Adot[14]	1999	2003		kudeaketa-batzordea
Sergio Fresan Oroz[15]	2003	2015		kudeaketa-batzordea
German Bezunartea Oroz[16]	2015	2019		Aurrera Beire
Ainara Gonzalez Rubio[12]	2019	jardunean		Beire Aktiboa

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 324 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak bi autobus geldialdi du zeharkarrikan: bat Figarolerantz eta beste bat Tafallarantz.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 324 Tafalla Erriberri • Beire • Pitillas • Santakara • Melida • Murelu Hautsi • Zarrakaztelu Figarol

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Beire ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[17]

Koldo Zuazok, 2010ean, Beire ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[18]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Beire eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 2,40k zekien euskaraz, 2010ean % 2,24k eta 2018n % 3,40k.

Jaiak

• Uxuerako erromeria, apirilaren 25ean
• Mariaren Bihotzaren jaiak, abuztuaren laugarren asteburuan
• San Millan eguna, azaroaren 12an

Ondasun nabarmenak

• San Millan eliza, XIV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
• Beireko jauregia, Erdi Aroko jauregia.

Beiretar ospetsuak

• Jeronimo Xabierkoa (1549-1617): misiolari eta artzapezpiku, Frantzisko Xabierkoaren iloba.
• Jose Lazaro (1862-1947): bankari eta mezenas.
• Julio Goien Aguado (1941-1999): espeleologo.
• Iñaki Fresan (1958-): baritono.

Irudiak

• 
  Udaletxea
• 
  San Millan eliza
• 
  Kulturgunea
• 
  Victoriano Flamariqueko estatua
• 
  San Millan eliza
• 
  Bigarren Burdin aroko estatua-estela, Turbilen aurkitua.

Oharrak

1. /béiɾe/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza lehengo silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Beire - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Erriberri» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
8. Erriberriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. (Gaztelaniaz) Publicado por Guillermo Caso de los Cobos el junio 23, 2013 a las 12:00pm; blog, Ver. «Hallan en Beire la estatua más antigua de Navarra, de la Edad del Hierro» terraeantiqvae.com (Noiz kontsultatua: 2023-07-15).
10. (Gaztelaniaz) Martija, Javier Armendáriz. (2012). «Hallazgo de una estatua-estela de tipología ibérica en Turbil (Beire, Navarra). Estudio preliminar» Trabajos de Arqueología Navarra (24): 55–101. ISSN 2530-5816. (Noiz kontsultatua: 2023-07-15).
11. «Beire» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
12. ↑ Beireko Udala. Udalbatza. www.beire.es
13. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
14. ↑ «BEIRE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
15. (Gaztelaniaz) Beire, A. Galdona. (). «Erlijioa - Lakuntza kardinalak Beire bisitatu du, bere amaren jaioterria» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
16. (Gaztelaniaz) S.A, Web Financial Group. «Millennium Liber argitaletxearen Quijote faksimil batek José Lázaro Galdiano saria jaso du» Bolsamania.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
17. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
18. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Erdialdea
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Beireko Udalako webgune ofiziala