Itzagaondoa

Itzagaondoa
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Ardatz eta Iriso Itzagamenditik; atzealdean Agoitz
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioaurrea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Izaga
Izen ofiziala	Izagaondoa
Alkatea (2011-2023)	Elsa Plano Urdazi (Itzagaondoa Landa-Elkartea)
Posta kodea	31421
INE kodea	31132
Herritarra	itzagaondoar
Geografia
Koordenatuak	42°43′45″N 1°26′02″W / 42.72913886°N 1.43385009°W / 42.72913886; -1.43385009
Azalera	59,63 km²
Garaiera	496-1358 metro
Distantzia	28,2 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	159 (2024:  0)
62 (%39) (2019)  (%71,7) 114
Dentsitatea	0,03 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 23,44
Ugalkortasuna[1]	‰ 90,91
Ekonomia
Jarduera[1]	% 76,92 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 10,42 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2]	% 19.9 + % 16.7 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [3]	%
Datu gehigarriak
Webgunea	www.izagaondoa.es

Itzagaondoa^[4][a] Euskal Herriko udalerri eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 28,2 kilometrora. Altuera 496 eta 1358 metro artekoa da, eta 59,63 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtea 159 biztanle zituen.

Ibar berezia da; izan ere, bi mendi menditsuen artean (Itzaga eta Gongolatz) etengabeko sakonunea osatzen duen arren, ez dago ibar osoa zeharkatzen duen ur-ibilbiderik, erreka txikiak baizik, Erro eta Irati ibaietan urak isurtzeko ardura dutenak. Iruñea hiriburutik gertu dago, eta komunikazio onak ditu, bide-ardatz handiek inguratzen baitute, nahiz eta horietako inork ez duen bailara zeharkatzen, baizik eta saihestu egiten dute. Itzaga mendia du buru, izena ematen diona.

Bertako biztanleak itzagaondoarrak dira. Ibarburua Ardatz kontzejua da, non udaletxea da.

Izena

Itzagaondoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Valle de Izagaondoa

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Itçagaondoa (1196)
• Eyçagondo (1268)
• Içagundo (1270)
• Val de Yçagondo (1366)
• Val de Izagaondoa (1534)
• Valle de Izagaondoa (1800)
• Izagaondo (1829)
• Itzagaondoa (1968)

Etimologia

Itzagaondoa toponimoak esanahi gardena du, euskaraz esan nahi baitu "Itzaga ondoan". Itzaga mendia da ibarra menderatzen duen mendia eta bere erreferente geografiko nagusia. Gainera, 1 352 metroko garaierarekin, Nafarroako mendirik altuenetako bat da, Pirinioetako gailurrak alde batera utzita.

Mendiaren izenaren jatorriari buruz zalantza gehiago daude. Lehenik eta behin, esan daiteke Itzaga izeneko herrixka bat dagoela haitzaren azpian, eta, beraz, herriak (jada hutsik zegoenak) mendiari izena eman zion edo alderantziz izan ote zen zalantza dago. Esanahi etimologikoari dagokionez, Koldo Mitxelenak ihi + -(z)aga pentsatu zuen, eta "ihidi" esanahia izango zuen. Hala ere, garai batean Heyçaga idazten zenez, ez zuen baztertu ehiza + -aga ("ehiza-lekua") delakoak sortu izana.

Ezaugarriak

Armarria

Itzagaondoko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo urdin batez eta aurrean bere kolorezko haritz batez osatuta dago, Itzaga haitza irudikatzen duten mendi harritsuez inguratuta.

»

Bandera

Itzagaondoko banderak Itzagaondoko barko armarria dauka hondo urdin baten gainean.

Geografia

Pirinioaurrean kokatua, lurra hautsia eta uhindua da, baina, oro har, ez du goragune handirik. Iparraldea eta hegoaldea menditsuena da, baina erdialdea nekazaritzakoa.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Itzagaondoa Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 28 kilometrora dago. Udaletxea Ardatzen dago. Erliebe handiko ibarra da. Itzaga mendiaren magalean dago, ibarbide emankor eta laua eratuz, eta, ondoren, mendilerro menditsu bat.

Klima eta landaredia

Itzagaondoko klimaren ezaugarriak klima azpimediterraneoari dagozkio. Urteko batez besteko tenperatura oso aldakorra da altuera zein den, sei gradu gunerik menditsuenetan, eta 13 gradu herrigune eta hegoaldeko guneetan. Prezipitazioek ere antzeko aldakortasuna daukate, 800 hegoaldean eta 1.400mm edo gehiago mendietan. Urteroko egun euritsuak 100 eta 140 inguru izaten dira.

Jatorrizko basoetan pagoak, haritzak, ameztiak eta basa pinuak zeuden. Zoritxarrez, nekazaritzaren eragina dela eta, gaur egun 33 hektarea pago baino ez dago Itzagaondoan. Birlandaturiko pinu lariziar austriarrak (Pinus nigra) Izanozko gunean daude gehienbat, guztira 600 hektarea baino gehiago.

Estazio meteorologikoak

Itzagaondoan dagoen Zuhatzu lekuan, itsasoaren mailatik 631 metrora, Nafarroako Gobernuak 1987an jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Zuhatzu, 1987-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	16.0	17.0	22.0	27.5	31.0	36.0	35.5	38.5	34.0	28.0	20.0	16.0	38.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	7.1	7.9	12.0	14.7	18.6	23.9	26.9	26.7	22.5	17.3	10.7	7.5	16.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.3	4.6	8.0	10.7	13.9	18.6	20.8	20.9	17.6	13.5	8.0	4.6	12.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.6	1.4	4.0	6.6	9.3	13.3	14.8	15.1	12.7	9.7	5.3	17	7.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-6.5	-8.0	-9.0	0.0	1.5	5.0	9.0	9.0	5.0	0.0	-5.0	-7.0	-9.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	72.4	59.5	63.2	96.1	66.9	61.2	37.6	36.6	61.1	94.5	88.2	79.7	817.0
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	40.8	37.8	36.2	62.7	53.0	59.0	51.3	64.2	106.7	78.0	57.0	59.5	106.7
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	12.9	11.4	10.7	14.2	12.5	8.4	6.0	6.0	7.7	12.2	14.1	13.6	129.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	2.0	3.8	1.9	1.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	1.0	2.0	12.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

Ardatz Erreta Idoate Indurain Iriso Lizarraga Turrillas Urbikain Zuhatzu Akirain Beroitz Etxague Ezkitz Gergetiain Itzaga Itzanotz Mendinueta Muniain Larrañeta

Itzagaondoko herrien mapa

Itzagaondoak kontzeju bakarra du:

• Ardatz (ibarburua)

Gainera, beste 8 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Erreta
• Idoate
• Indurain
• Iriso
• Lizarraga
• Turrillas
• Urbikain
• Zuhatzu

Azkenik, udalerrian 11 herri hustu daude:

• Akirain
• Beroitz
• Etxague
• Ezkitz
• Gergetiain
• Itzaga
• Itzanotz
• Mendinueta
• Muniain
• Larrañeta
• San Kostamiao

Itzagaondoa ibarreko herriak

Historia

Gaztelako koroak Nafarroa konkistatu ondoren, Itzagaondoak gaur egungo terminoei eutsi zien. 1835-1845eko udal-erreformetara arte, toki guztien artean ibarreko diputatu bat izendatzen zuten, eta, horrez gain, toki bakoitzak bere justizia arrunta izendatzen zuen bere etxeen artean txandaka. Erreforma horren ondoren, Izagaondoa erregimen erkidearen mende geratu zen.

1847an zazpi eskola zeuden haran osoan, eta bertako maisuek hirurogei errobo gari jasotzen zituzten urtean. Itzagaondoko bideak hobetu ziren Urrotz, Agoitz, Irunberri eta Elo herrietarako bide berriak eraikiz. Ibarran uruna ekoizteko hiru errota zeuden.

Biztanleri galeraren eraginez, 1920ko hamarkadan eskola kopurua bostera murriztu zen, eta uruna ekoizten zuen errota bakarra geratzen zen.

Demografia

2024 urteko erroldaren arabera 159 biztanle zituen Itzagaondoak.^[9]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
1038	1124	1074	1140	1015	979	981	950	858	733	670	693	556	250	171	189	167	184	172

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Itzagaondoko biztanleria batez ere adinekoa da, eta horregatik gehienak erretiratuta daude. Gainerako biztanleek nekazaritzan lan egiten dute ia erabat, batez ere hegoalderago dagoen ibarrean, non landu daitekeen azalera handiagoa den. Horrez gain, Iruñerria, Agoitz edo Irunberri bezalako industrialdeetatik hurbil daudenez, bertako biztanleetako batzuk egunero joaten dira hara lan egitera eta bailaran bizitzera.

Politika

Itzagaondoko udaletxea Ardatz kontzejuaren erdialdean dago, eta idazkaria, era berean, Ibargoitiko, Lizoainibar-Arriasgoitiko, Eloko, Untzitibarko eta Urrozko Udaletako idazkaria da. Udalbatza ibarreko alkateak eta hiru zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Elsa Plano Urdazi da, Itzagaondoa Landa-Elkartea hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Itzagaondoa Landa-Elkartea	-	-	-	-	-	-	-	-	4	4	4
Itzaga Talde Independentea	-	3	1	3	2	-	-	2	1	-	-
Nafarroa Bai	-	-	-	-	-	-	-	3	-	-	-
San Miguel	-	-	-	-	-	3	5	-	-	-	-
San Isidro	-	-	-	2	3	2	-	-	-	-	-
Ibarreko Batasun Independentea	5	2	4	0	-	-	-	-	-	-	-
Ezkerren Nafar Batasuna	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 57 49,57 -  Euskal Herria Bildu 31 26,96 ▼ 2  Geroa Bai 14 12,17 ▼ 0  Nafarroako Alderdi Sozialista 9 7,83 ▲ 4  Izquierda-Ezkerra 1 0,87 ▼ 2  Ahal Dugu 1 0,87 ▼ 3  Vox 1 0,87 -

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 47 39,50 ?  Euskal Herria Bildu 33 27,73 ?  Geroa Bai 14 11,76 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 5 4,20 ?   Nafarroako Alderdi Popularra 4 3,36 ?  Ahal Dugu 4 3,36 ?  Izquierda-Ezkerra 3 2,52 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 3 2,52 ?  Equo 2 1,68 ?  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,84 ?  Libertate Nafarra 1 0,84 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Ardatz ibarburuan dago.

Udaletzea Ardazko kale nagusiaren bukaeran dago, eta 1940ko hamarkadan hasi zen udaletxe moduan erabiltzen. 1965ean sute batek kalte handiak eragin zituen eraikinean eta alde bat berreraiki behar izan zuten. Beheko solairua eta honen gainean eraikitako beste solairu bat dauka. Fatxada nagusian, harriz egindako ate nagusia dago, eta gainontzekoa margoturik dago.

• HELBIDEA: San Martin kalea, 1.

Egungo banaketa

Itzagaondoko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Elsa Plano Urdazi da, Itzagaondoa Landa-Elkartekoa. Zinegotziak 3 daude:

• Alejandro Cortes Jimenez (Itzagaondoa Landa-Elkartea)
• Luis Fernando Ibañez San Martin (Itzagaondoa Landa-Elkartea)
• Mikel Aingeru Itulain Irurita (Itzagaondoa Landa-Elkartea)

Alkateak

1979tik, Itzagaondoak 9 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[10]
Jose Maria Eslava Gil	1979	1987		Ibarreko Batasun Independentea
Angel Maria Iriarte Zubiri	1987	1991		Ibarreko Batasun Independentea
Francisco Liberal Goñi	1991	1993		Itzaga Talde Independentea
Jose Maria Zabalza Imizcoz	1993	1995		Itzaga Talde Independentea
Baldomero Mugueta Sola	1995	1999		San Isidro
Pedro Jose Goñi Juamperez	1999	2007		San Miguel
Ioseba Etxarte Azkarate	2007	2008		Nafarroa Bai
Alejandro Cortes Jimenez	2008	2011		Nafarroa Bai
Elsa Plano Urdazi	2011	jardunean		Itzagaondoa Landa-Elkartea

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «eguesibarrera» eta «nafarrera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Itzagaondoa sailkatu zen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinioaurreko Untzitibar eta Ibargoiti ibarrekin hitz egiten zena.^[11]

Koldo Zuazok, 2010ean, Itzagaondoa atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[12]

Udalerri honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak du. Horregatik sailkatzen da eguesibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Itzagaondoako mintzaira zaharrak ia ez du hiztunik.

2017. urtean, Nafarroako Eremu Mistoan sartu zen.

Jaiak

• Erretako eta Turrillasko San Isidroko jaiak: maiatzaren bigarren asteburuan

Ondarea

Gergetiaingo San Martin eliza

Ondasun nabarmenak

• Ardazko San Martin eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Ardazko Legingo gaztelua, Erdi Aroko gaztelua, Nafarroako Erresumako zaharrena.
• Erretako San Pedro eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Erretako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Gergetiaingo San Martin eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Idoateko Santa Ageda eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Idoateko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Induraingo Garbikundeko Andre Mariaren eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Irisoko San Pedro eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Itzagako San Migel baseliza, XI. mendeko kristiau baseliza.
• Lizarragako Santa Eulalia eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Mendinuetako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Turrillasko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Turrillasko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Urbikaingo San Esteban eliza, Erdi Aroko kristiau eliza.
• Zuhatzuko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.

Eremu naturalak

• Itzaga, mendia.

Irudiak

• 
  Erretako San Pedro eliza
• 
  Zuhatzu
• 
  Ardazko San Martin eliza
• 
  Erreta
• 
  Iriso

Oharrak

1. /it͡s̻aɣ̞a.onð̞ó.a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza laugarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
3. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Itzagaondoa - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
8. Zuhatzuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. «Itzagaondoa» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
10. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
11. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
12. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Pirinioaurrea
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Itzagaondoko Udalako webgune ofiziala