Uharte Arakil

Artikulu hau Nafarroa Garaiko udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Uharte».

Uharte Arakil
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Uharte Arakilgo plazako iturria.
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Sakana
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Uharte-Arakil
Alkatea	Jose Domingo Huarte Baleztena (EHBildu)
Posta kodea	31840
INE kodea	31123
Herritarra	uhartear, uhartearakildar[1]
Geografia
Koordenatuak	42°55′15″N 1°58′09″W / 42.92093712°N 1.96906303°W / 42.92093712; -1.96906303
Azalera	38 km²
Garaiera	464 metro
Distantzia	32 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	806 (2023:  15)
376 (%46,7) (2019)  (%53,2) 429
Dentsitatea	21,21 bizt/km²
Zahartzea[2]	% 42,11
Ugalkortasuna[2]	‰ 57,14
Ekonomia
Jarduera[2]	% 78,7 (2011)
Desberdintasuna[2]	% 0 (2011)
Langabezia[2]	% 10,77 (2013)
Euskara
Euskaldunak[3][4]	% 26,10 (2018: %2,32)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.uhartearakil.com

Uharte Arakil^[5] Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Sakanako eskualdekoa. Nafarroako hiriburu Iruñetik 32 kilometrora dago, eta 781 biztanle zituen 2021. urtean.

Geografia

Ingurune naturala

Herria ohiko abiapuntua da Beriain mendira igotzeko.

Udalerri mugakideak

• Larraun iparraldean
• Irañeta eta Arakil ekialdean
• Ergoiena hegoaldean

Historia

Herriko eliza.

Antzinaroa

Antzinako Erromaren garaian, Antoninoren Ibilbideak aipatzen du Asturica Augusta eta Burdigala artean (hau da, Astorga eta Bordele artean) bazela Mansio Aracaeli izeneko leku bat^[6], Alba pasa eta gero (Durruma) eta Alantonera iritsi aurretik (Atondo?). Aracilum izeneko herri bat zegoen, askotan Uharte Arakilekin identifikatu dena^[7]. Hala ere, azken ikerketetan arabera, bide garrantzitsu honetan Uharte-Arakilen zegoena ez zen herri edo hiri bat, baizik eta Mansio sinple bat^[6].

Identifikazio horretan oinarrituta, Antzinaroan Uharte-Arakil baskoien lurraldean zegoela ondorioztatu da. Hala ere, badirudi beranduago Merobaudesek bagaudak garaitu zituenean aipatzen den Aracellinatorum frangit insolentiam Bacaudarum horretako Aracellinatorum ez dela Uharte Arakil, baizik eta Araciel, gaur egungo Corellatik gertu. Honela, baliteke Uharte-Arakil ez egotea baskoien lurraldean, baizik eta barduliarrenean, Lekunberritik gertu aurkitu den mugarri batean oinarritua^[8].

Edonola ere, Mansio Aracaeli hori Veleiatik Pompaelora dihoan kaltzadan zegoen^[9].

Erdi Aroa

Litekeena da Zamartzen Erdi Aro osoan egotea helburu sakratuetarako erabilitako lur bat, aurkitu diren hilobiak ikusita, baina bisigodoen garaiko arrasto gutxi aurkitu dira. Hala ere, 1048tik aurrera (aurkitu den txanpon baten urtea) eliza erromanikoa eraiki zen bertan, eta XI. mendetik aurrera jendea hilobiratu da^[6].

1355an, Izurri Beltzaren lehen erasoaren ostean, Karlos II.a Nafarroakoak Uharte Arakil sortzea agindu zuen, errekaren hegoaldean, Gipuzkoatik zetozen ohiko erasoak (askotan animalien lapurretarako, baina bestetan pertsonen heriotza ere zekarrena) ekiditeko asmoz. Uharten bildu zituen Muztillano, Argindoain, Amurgin, Etxabe, Agiregi, Mendikoa, Epelloa, Urzegi, Blastegi, Illardia eta Gatizano herri txikietako pertsonak. Etxarri-Aranatzekin batera, mugaren defentsarako helburua zuen, baina herritarrek ez zuten bertara joan nahi. 1357an herrietako etxeak eraitsi ziren eta Uharteri Lizarraren forua eman zitzaion^[10]. Lehen urteak gogorrak izan ziren, eguraldi lehorraren ondorioz 1361ko maiatzaren 12an zergak barkatu zitzaizkien, ezin izan baitzuten bi urtez ez zerealik ez ardorik jaso^[11]. XV. mendearen amaieran^[10] edo XVI.aren hasieran sute handi bat izan zuen eta, ondoren, izurri beltzaren erasoaldi garrantzitsu bat^[12].

Urte horietan Beaumontarrekin lerrokatu ziren Nafarroako Gerra Zibilaren baitan, gaztelarren aldekoak zirenak. Erregeak, hala ere, hainbat eskubide eman zizkien, tartean justizia egiteko edo feria egiteko aukera^[10].

Aro garaikidea

1997ko martxoaren 31n, arratsaldeko 19:43an, Madriletik Irunera zihoan Renfe Intercity motako tren bat bere bidetik atera zen Uharte Arakilgo geltokiaren parean, gehiegizko abiaduraz zihoala eta. Istripuan zortzi pertsona hil ziren.

Demografia

Uharte Arakilgo biztanleria

2008ko erroldak dioenez, Espainiaz kanpoko 50 etorkin bizi ziren herrian, biztanleen % 6,46 (Nafarroako Foru Erkidegoko batezbestekoaren azpitik).

Politika

Uharte Arakilgo udaletxea.

Udal hauteskundeak

2007an Uharte Arakilgo alkate kargurako Agrupación Electoral Independiente San Miguel (AEISM) eskuineko taldeko Joaquín María Uharte Lakuntza aukeratu zuten. Udaleko zazpi zinegotzietatik lau lortu zituen taldeak, eta, hortaz, gehiengo osoa udalean. Baliogabeko botoak 2 izan ziren (guztien %0,44) eta 34 boto zuri izan ziren (botoen %7,52). Abstentzioa %27,82koa izan zen.

Uharte Arakilgo Udala (2007)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
AEISM	219	4
EAE	199	3

2010eko ekainaren 4an AEISMko lau zinegotziek kargua utzi zuten eta udalbatzan EAEren zerrendan aurkeztutako eta ordurako talderik gabeak ziren hiru hautetsiak geratu ziren^[13]. Azaroaren 11n haietako bat, Ismael Legarra, alkate izendatu zuten kudeaketa batzordearen izenean^[14].

2011ko udal hauteskundeetan ere bi talde aurkeztu ziren: garaile atera zen Bildu eta PP^[15].

2019ko udal hauteskundeetan hautagai zerrenda bakarra aurkeztu zen, EHBildurena.

Uharte Arakilgo Udala (2011)

Alderdia	Botoak	Zinegotziak
Bildu	271	5
PP	107	2

Udala

Uharte Arakilgo Udaleko idazkaria Irañeta eta Arruazuko idazkari ere bada.

• HELBIDEA: Udaletxearen Plaza, 1

Alkateak

2007-2010	Joaquín María Uharte Lakuntza	San Miguel
2010-2011	Ismael Martiarena Legarra	Talderik gabea[16]
2011-2015	Javier Rodríguez Astitz	Bildu
2016	Ainara Aiestaran Ijurko	EH Bildu.
2019-	Jose Domingo Huarte Baleztena	EH Bildu.

Azpiegitura eta garraioak

La Burundesa autobus konpainiaren Sakanako herriak lotzen dituen Gasteiz-Iruñea lineak geltokia dauka herrian. Guztira hiru zerbitzu izaten dira norabide bakoitzean. Linearen ibilbidea honakoa da:

• Gasteiz - Ilarratza - Argomaiz - Agurain - Munain - San Roman - Ibarguren - Andoin - Olatzagutia - Ziordia - Altsasu - Urdiain - Iturmendi - Bakaiku - Etxarri Aranatz - Arbizu - Lakuntza - Arruazu - Uharte Arakil - Irañeta - Ihabar - Hiriberri - Etxarren - Irurtzun - Eritze - Saratsa - Añezkar - Berriobeiti eta Iruñea

Zerbitzuak

Sakanako Mankomunitateko eta Irurtzungo Oinarrizko Gizarte Zerbitzuen Mankomunitateko kidea da Uharte Arakil.

Ondasun nabarmenak

San Joan Bataiatzailearen eliza

Eraikin gotikoa, 1359koa, Nafarroako Karlos II.ak herri gotortu berrian inguruko herrixketako biztanleak bildu zituen garaikoa alegia. 1484ko sutearen ondorioz elizaren beheko aldea baizik ez zen salbatu. estilo gotiko berankorrean berregin zuten hurrengo urteetan, XVI. mendeko lehen urteetaraino.

1600an izandako beste sute batek teilatua suntsitu zuen, koruko ganga izan ezik; erretaula nagusia (XVI. mendearen bigarren erdialdea) ere salbatu zen. 1631 eta 1635 artean bukatu ziren berreraikitzeko lanak. Arkupea 1713tik 1718ra bitarteko urteetan eraiki zen. Erantsia du apaizaren etxea, XVIII. mendekoa hura ere.

Gaur egun duen itxura XVIII. mendearen bukaeran egindako erreforma neoklasikoen emaitza da gehienbat.

Gurutze latindarreko oinplanoa du, lau tartekoa, eta burualde zuzena. Gurutzadurako besoak erdi zirkularrak dira. Nabearen lehen zatia gotikoa da, XIV. mendearen erdialdekoa, hurrengo biak XV. mende bukaerakoak eta XVI. mende hasierakoak eta gurutzadura eta burualdea eraikuntzaren hirugarren aldikoak dira, 1781-1789koak. Estalkiak eta gangak ere garai desberdinetakoak dira.

Korua XVII. mendearen hasierakoa da.

Kanpoaldean ere nabari dira eraikuntzaren faseak. Dorrea nabearen azken tartearen gainean dago, Erdi Aroko tipologia gotikoari jarraikiz, baina 1810ean berreraiki zen.

Erretaula nagusi barrokorako (XVIII. mende erdialdekoa), 1600eko sutean kaltetutako erretaula errenazentistaren erliebe eta irudiak baliatu ziren. Erretaula berria 1753an bukatu zen. Polikromia, berriz, XVIII. mendekoa da eta gainerako elementuak ere bai: sileria, organoa, sakristiako zilarrezkoa objektuen bilduma.

San Migelen santutegia

Udalerrian kokatuta dago San Migelen santutegia, Aralarko mendilerroaren ekialdeko muturrean.

Zamartzeko monasterioa

Zamartzeko monasterioa Uharte Arakilgo Zamartze auzoan kokatuta dago.

San Donato baseliza

San Donato baseliza Uharte Arakilgo lur-sailetan eta Beriain mendiaren gailurrean kokatuta dago.

Santa Luzia baseliza

Aralar aldera dago, bide ondoan. Jatorria Erdia Aroan du ziurrenik. Nabe errektangularra eta luzea du eta bi isuriko teilatua. Hormak harlanduxkoz eginak dira. Sarrera epistola aldean dago eta arku beheratu bat du.

Argazki galeria

• 
  San Joan Bataiatzailearen eliza.
• 
  San Migelen santutegia.
• 
  Zamartzeko monasterioa.
• 
  Uharte Arakilgo zubia.
• 
  Santa Luzia baseliza
• 
  San Bartolome baseliza

Uhartearakildar ospetsuak

• Felipe Gorriti (1839-1896), organista eta musikagilea.
• Inozentzio Aierbe (1912-2001), apaiza.
• José Luis Arrieta (1971-), txirrindularia.
• Ángel Arrieta (1976-), txirrindularia.
• Igor Arrieta (2002-), txirrindularia.

Herri eta hiri senidetuak

Udalerria senideturik dago izenean Uharte jatorria duten Euskal Herriko herriekin:

Uharte (Nafarroa Garaia) Uharte Garazi (Nafarroa Beherea) Uhartehiri (Nafarroa Beherea)

2002. urtean sinatu zen senidetze hitzarmen hori, haien arteko harremana indartu asmoz. Hitzarmenak hogei urte betetzean, senidetzea islatzen duen beste egitasmo bat plazaratu zuten: 4 Uharteen ibilbidea, herrien arteko ezagutza sozial eta kulturala areagotzeko.

Ibilbidearen gidan argibideak, mapa eta hogeita hamar interesgune jasota daude 3 hizkuntzatan (euskara, frantsesa eta gaztelania). Lau Uharteen ibilbideak GR-65 eta E3 europarraren seinaleztapena jarraitzen du, eta oinez edo bizikletaz egiteko aukera eskaintzen du, sei txanpa edo etapatan.^[17]

Erreferentziak

1. Euskaltzaindia, 155. araua: Nafarroako udal izendegia. Ohar hau dakar: «Uharte Arakilgoak beste uhartearrengandik bereizteko uhartearakildar erabil daiteke.»
2. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
3. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
4. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
5. Euskaltzaindia, 155. araua: Nafarroako udal izendegia.
6. ↑ Aznar, Rosa María Armendáriz; Pérez, María Rosario Mateo. (2009). «Santa María de Zamartze (Uharte-Arakil). Resultados de la intervención arqueológica» Trabajos de arqueología Navarra (21): 293–317. ISSN 0211-5174. (Noiz kontsultatua: 2020-12-10).
7. Agorreta, María Jesús Pérex. (1990). «En torno a la localización de Aracilus (Navarra)» Hispania antiqua (14): 135–138. ISSN 1130-0515. (Noiz kontsultatua: 2020-12-10).
8. Agorreta, M. J. P.; Morales, J. R.. (2011). «Término augustal hallado en Lekunberri (Navarra): estudio preliminar» Trabajos de Arqueología Navarra 23: 5-20..
9. Botaya, M.; de los Angeles, M.. (1997). «La red viaria romana en el País Vasco» Isturitz 8: 207-231..
10. ↑ «Historia - Herria - Ayuntamiento de Uharte Arakil (Navarra)» www.uhartearakil.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-04).
11. Monteano 2020, 42 orr. .
12. Monteano 2020, 92 orr. .
13. Los tres concejales que quedan en Uharte Arakil critican que el Ayuntamiento está paralizado, Diario de Noticias, 2010eko irailaren 29a.
14. Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunea.
15. Emaitzak^{[Betiko hautsitako esteka]} Berrian.
16. 2007an EAEren zerrendan aukeratua.
17. Nafarroako lau Uharteen ibilbidea. .

Bibliografia

• (Gaztelaniaz) Monteano, Peio J.. (2020). Un enemigo mortal e invisible. Los navarros en la Era de la Peste (1348-1723). Pamiela ISBN 9788491721826. (Noiz kontsultatua: 2020-12-29).

Ikus, gainera

• Nafarroa Garaiko udalerrien zerrenda
• Uharte (Baztan)
• Uharte (Eguesibar)
• Uharte Garazi
• Uhartehiri

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• Uharte Arakilgo Udalaren web orria
• Uharte Arakilgo argazkiak lasonet.com webgunean.
• (Gaztelaniaz) Uharte Arakili buruzko informazioa, Nafarroako Foru Erkidegoko gobernuaren webgunean.
• San Migel kalearen ikuspegia Google Street View-n.