Tiếng Ý

Tiếng Ý
italiano, lingua italiana
Phát âm	[itaˈljaːno]
Sử dụng tại	Ý, Thụy Sỹ (Ticino và Nam Graubünden), San Marino, Thành Vatican, Istria (Slovenia), Hạt Istria (Croatia)
Khu vực	Ý, Ticino và Nam Graubünden, Littoral Slovenia, Tây Istria
Tổng số người nói	67 triệu người bản ngữ ở Liên minh châu Âu (2020)[1][2] Người nói L2 ở Liên minh châu Âu: 13.4 triệu k. 85 triệu người nói tổng cộng
Dân tộc	Người Ý, Người Ticino
Phân loại	Ấn-Âu Gốc Ý Rôman Ý-Tây Ý-Dalmatia Tiếng Ý
Ngôn ngữ tiền thân	Tiếng Latinh cổ Tiếng Latinh cổ điển Tiếng Latinh thông tục Tuscany Florentine Tiếng Ý
Phương ngữ	Tiếng Ý Thụy Sỹ
Hệ chữ viết	Latinh (Bảng chữ cái tiếng Ý) Chữ Braille Ý
Dạng ngôn ngữ kí hiệu	Italiano segnato [3] italiano segnato esatto [4]
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	4 nước  Ý  San Marino  Thụy Sỹ   Vatican 2 vùng phụ thuộc Istria (Slovenia)  Hạt Istria (Croatia) Nhiều tổ chức  Dòng Chiến sĩ Toàn quyền Malta[5]  Liên minh châu Âu FAO  Tòa Thánh OSCE IDLO IIHL Unione delle Università del Mediterraneo UNICRI UNIDROIT và một số tổ chức khác
Ngôn ngữ thiểu số được công nhận tại	Croatia  Slovenia
Quy định bởi	Accademia della Crusca (de facto)
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	it
ISO 639-2	ita
ISO 639-3	ita
Glottolog	ital1282[6]
Linguasphere	51-AAA-q
Ngôn ngữ chính thức   Từng là ngôn ngữ chính thức   Có cộng đồng nói tiếng Ý
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Ý hay tiếng Italia (italiano, lingua italiana) là một ngôn ngữ thuộc nhóm Rôman của hệ Ấn-Âu và được dùng bởi khoảng 70 triệu người, đa số sinh sống tại Ý. Giọng Ý được xem như chuẩn hiện nay là giọng của vùng Toscana (tiếng Anh: Tuscany, tiếng Pháp: Toscane), nhất là giọng của những người sống tại thành phố Firenze (còn được gọi là Florence). Trên bán đảo Ý và các đảo phụ cận, nó được xem như đứng trung gian giữa các tiếng miền nam (thuộc nhánh phía Nam của nhóm Rôman) và các tiếng miền bắc (thuộc nhóm ngôn ngữ Gaul-Rôman, một phân nhóm của nhóm Rôman). Trong nhóm Rôman, nó là tiếng gần tiếng Latinh nhất và giống như các ngôn ngữ khác trong nhóm, dùng rất nhiều trọng âm (stress) trong lối phát âm.

Hệ thống chữ viết

Xem thêm: Bảng chữ cái tiếng Ý

Tiếng Ý sử dụng bảng chữ cái Latinh. Trong bảng chữ cái tiếng Ý tiêu chuẩn không có các ký tự J, K, W, X và Y, tuy nhiên chúng vẫn xuất hiện trong các từ tiếng Ý vay mượn như jeans (quần bò), whisky, taxi hay như tên của câu lạc bộ bóng đá Juventus. Để thay thế các âm tương ứng của các ký tự kể trên, có thể dùng gi thay cho j, c hoặc ch thay cho k; u hoặc v thay cho w; s, ss, hoặc cs thay cho x và i thay cho y (tùy cách phát âm từng từ). Để đánh dấu cách phát âm và cách đặt trọng âm, tiếng Ý cũng sử dụng dấu sắc và dấu huyền, ví dụ dấu huyền cho các chữ cái A, I, O và U ở cuối từ có nghĩa là trọng âm của từ được đặt vào nguyên âm đó (gioventù, tuổi trẻ).

Chữ cái H nằm ở đầu từ được dùng để phân biệt ho, hai, ha, hanno (thì hiện tại của động từ avere, có) với o, ai, a (các giới từ), anno (năm). Chữ cái này cũng xuất hiện ở đầu một số từ ngoại lai như hotel (khách sạn), trong đa số trường hợp H đều là âm câm (không được phát âm), ví dụ hotel được đọc là /oˈtɛl/.

Lịch sử

Sự biến hóa từ tiếng Latinh sang tiếng Ý hiện đại là một quá trình tương đối phức tạp vì có rất nhiều ngôn ngữ đã được dùng tại bán đảo Ý trước, và trong khi, Đế quốc La Mã hình thành. Tuy tiếng Latinh cổ điển đã được dùng như một loại tiếng chính thức, dân tại các vùng khác nhau của đế quốc này tiếp tục dùng các thứ tiếng địa phương của họ. Khi cần, họ dùng một loại tiếng Latinh đã được đơn giản hóa rất nhiều trong các việc giao dịch với những người cầm quyền: đây là tiếng Latinh bình dân (Vulgar Latin). Trước khi tiếng Latinh bình dân có thể thống nhất hoàn toàn nhiều tiếng địa phương trong lãnh thổ của Đế quốc La Mã thì đế quốc này sụp đổ vào cuối thế kỷ thứ V. Sự thống nhất "một nửa" này đã tạo ra một nhóm ngôn ngữ được dùng hiện nay tại Tây Âu – nhóm Rôman – mà tiếng Ý là một trong số đó. Tiếng Ý, do đó, chịu ảnh hưởng không chỉ từ tiếng Latinh mà còn từ nhiều tiếng địa phương khác nữa.

Văn kiện tiếng Ý sớm nhất còn tồn tại là các mẫu đơn của vùng Benevento vào giữa thế kỷ thứ X. Tuy nhiên, tất cả phải công nhận rằng tiếng Ý, như chúng ta biết hiện nay, chỉ thật sự ra đời sau khi Dante Alighieri viết tập thơ dài Thần khúc (La Divina Commedia) vào thế kỷ XIV.

Phân loại và các ngôn ngữ liên hệ

Một giọng nói của người kể chuyển nói tiếng Ý

Một nữ giáo viên nói tiếng Ý và tiếng Sicilia.

Tiếng Ý được các nhà ngôn ngữ học xếp vào nhánh Ý-Dalmatia, một phân nhánh của nhánh Ý-Tây thuộc nhóm Rôman của hệ Ấn-Âu.

Các tiếng gần tiếng Ý nhất là tiếng Napoli, tiếng Sicilia và tiếng Ý-Do Thái. Sau đó là các ngôn ngữ tại miền bắc của Ý như các tiếng Liguri, Lombard, Piemont.... Xa thêm tí nữa là các tiếng Romana, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha và Pháp.

Phân bổ địa lý

Tiếng Ý là ngôn ngữ chính thức tại các nơi sau đây: Ý, San Marino, Vatican, Thụy Sĩ và tại vài vùng của Croatia và Slovenia. Các nước có một số người dùng tiếng Ý đáng kể là: Albania, Argentina, Brasil, Canada, Hoa Kỳ, Luxembourg, Malta, Úc và Venezuela. Ngoài ra một vài thuộc địa cũ của Ý như Somalia, Lybia và Eritrea vẫn còn một số người nói tiếng Ý.

Các loại và các giọng tiếng Ý

• Tiếng Ý-Do Thái
• Miền Bắc
  • Giọng Piemontese
  • Giọng Milanese (Milano)
  • Giọng Veneto (Venezia)
  • Giọng Modenese
• Vùng Toscana
  • Giọng Toscana (Firenze, Pisa, Siena)
  • Giọng đảo Corsica
• Trung ương
  • Giọng Romanesco (Roma)
  • Giọng Umbro
  • Giọng Marchigiano
  • Giọng Cicolano-Reatino-Aquilano
• Miền Nam
  • Giọng Abruzzese
  • Giọng Campano (Napoli)
  • Giọng Lucano
  • Giọng Pugliese (Bari)
• Miền cực Nam
  • Giọng đảo Sardinia
  • Giọng Salentino (Lecce)
  • Giọng Calabrese (Calabria)
  • Giọng Siciliano (Palermo)

Ngữ pháp

Bài chi tiết: Ngữ pháp tiếng Ý

Ví dụ

Tiếng Ý	Tiếng Việt	Tiếng Anh	Phát âm
Italiano	Người Ý, tiếng Ý	Italian	(Nghe)
Vietnamita	Người Việt, tiếng Việt	Vietnamese
Sì	Có	Yes	(Nghe)
No	Không	No	(Nghe)
Certo! / Certamente! / Naturalmente!	Tất nhiên	Of course
Ciao! (thân mật) / Salve! (xã giao)	Chào!	Hello!	(Nghe)
Come stai? (thân mật) / Come sta? (xã giao số ít) / Come state? (xã giao số nhiều) / Come va? (nói chung)	Bạn khỏe chứ?	How are you?
Buongiorno!	Chào buổi sáng	Good morning!
Buonasera!	Chào buổi chiều	Good afternoon!
	Chào buổi tối	Good evening!
Buonanotte!	Chúc ngủ ngon	Good night!
Ti amo!	Anh yêu em	I love you
Arrivederci (xã giao) /Ciao! (thân mật) /ArrivederLa! (trang trọng)	Chào tạm biệt	Good bye	(Nghe)
Per piacere / Per favore / Per cortesia	Làm ơn	Please	(Nghe)
Grazie!	Cảm ơn	Thank you	(Nghe)
Mi dispiace (nói chung) / Scusa(mi) (thân mật) / Mi scusi (xã giao số ít) / Scusatemi (xã giao số nhiều)	Xin lỗi	Sorry/Excuse me	(Nghe)

Chú thích

1. Lỗi chú thích: Thẻ <ref> sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên forbes
2. Lỗi chú thích: Thẻ <ref> sai; không có nội dung trong thẻ ref có tên europa2012
3. “Centro documentazione per l'integrazione”. Cdila.it. Truy cập ngày 22 tháng 10 năm 2015.
4. “Centro documentazione per l'integrazione”. Cdila.it. Truy cập ngày 22 tháng 10 năm 2015.
5. “Pope Francis to receive Knights of Malta grand master Thursday - English”. ANSA.it. ngày 21 tháng 6 năm 2016. Truy cập ngày 16 tháng 10 năm 2019.
6. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Italian”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.

Tham khảo

• Simone, Raffaele (2010). Enciclopedia dell'italiano. Treccani.
• Berloco, Fabrizio (2018). The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition. Lengu. ISBN 9788894034813.
• Palermo, Massimo (2015). Linguistica italiana. Il Mulino. ISBN 9788815258847.

Liên kết ngoài

• Học tiếng Ý bằng tiếng Anh trên BBC
• Dizionario d'ortografia e di pronunzia - Từ điển phát âm tiếng Ý