Thành viên:TT 1234

Phutthayotfa Chulalok
พุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
King Rama I
Chân dung vua Buddha Yodfa Chulaloke đặt tại Cung điện Hoàng gia Thái Lan, Bangkok
Vua của Xiêm La
Tại vị6 tháng 4 năm 1782 - 7 tháng 9 năm 1809
27 năm, 154 ngày
Đăng quang10 tháng 6 năm 1782 (lần thứ nhất)
17 tháng 6 năm 1785 (lần thứ hai)
Tiền nhiệmTaksin (Vua của Thonburi)
Kế nhiệmPhutthaloetlanaphalai (Rama II)
Tiền cung
Hậu cungAnurak Devesh (1782–1806)
Thông tin chung
Sinh(1737-03-20)20 tháng 3 năm 1737
Ayutthaya, Ayutthaya
Mất7 tháng 9 năm 1809(1809-09-07) (72 tuổi)
Bangkok, Xiêm La
An tángWat Pho, Bangkok
Phối ngẫu
Hậu duệ21 con trai và 21 con gái, bao gồm:
Hoàng tộcVương triều Chakri
Thân phụThongdi (sau là Somdet Phra Pathom Borom Maha Chanok)
Thân mẫuDaoreung (Yok; truy tôn Phra Akkhara Chaya)
Tôn giáoPhật giáo Thượng tọa bộ
Vương ấnChữ ký của Phutthayotfa Chulalok พุทธยอดฟ้าจุฬาโลก

Phra Bat Somdet Phra Phutthayotfa Chulalok Maharat (tiếng Thái: พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช, 20 tháng 3 năm 1736 – 7 tháng 9 năm 1809), tên khai sinh là Thongduang (ทองด้วง), còn được gọi là Rama I, là người thành lập và quân vương khởi đầu của Vương quốc Rattanakosin (nay là Vương quốc Thái Lan) nói chung cũng như Vương triều Chakri nói riêng. Thụy hiệu đầy đủ của ông là Phra Bat Somdet Phra Paramoruracha Maha Chakri Boromanat Phra Phutthayotfa Chulalok (พระบาทสมเด็จพระปรโมรุราชามหาจักรีบรมนารถ พระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก). Ông bước lên ngai vàng vào năm 1782 sau khi cuộc đảo chính lật đổ nhà vua Taksin của Thonburi. Ông cũng được tôn vinh là người sáng lập ra thành phố Rattanakosin (nay là Bangkok) với tư cách là kinh đô của vương quốc Thái Lan hiện đại. Sử nhà Nguyễn gọi là Chất Tri (質知, "Chakri")[1], sử Trung Quốc gọi là Trịnh Hoa (鄭華).[2] Sử Việt thường gọi các vua triều Chakri là Phật vương (佛王).

Rama I, với tên khai sinh là Thongduang, sinh trưởng trong một gia đình người Môn, là cháu chắt nội của Kosa Pan. Gia đình ông nhiều đời phục vụ cho chính quyền Ayutthaya cho đến đời thân phụ của ông - Thongdi. Sau khi lớn lên, Thongduang cùng với em trai là Boonma trở thành các tướng lĩnh dưới trướng vua Taksin trong cuộc chiến tranh chống lại Vương triều Konbaung Miến Điện và cuối cùng đã góp công lớn giúp nhà vua hoàn thành công cuộc trung hưng Xiêm quốc. Những năm cuối đời Taksin, Thongduang nổi lên như một nhà lãnh đạo quân sự quyền lực nhất bậc nhất vương quốc. Ông chính là người đầu tiên trong lịch sử Thái Lan không thuộc dòng dõi hoàng gia mà được thụ phong tước hiệu Somdet Chao Phraya (Quận vương) tôn quý. Năm 1782, ông đăng cơ ngôi Hoàng đế và trị vì suốt 27 năm sau đó. Sự kiện nổi bật nhất trong triều đại của ông là cuộc dời đô từ Thonburi về Bangkok[3] cùng cuộc Chiến tranh Xiêm - Miến (1785–1786), đây là nơi đánh dấu cuộc tấn công quy mô lớn cuối cùng của Miến Điện vào lãnh thổ Xiêm La cho đến hiện nay.

Triều đại Rama I đánh dấu sự hồi sinh của nền chính trị cũng như văn hóa Xiêm sau sự sụp đổ của vương quốc Ayutthaya năm 1767. Ông đã củng cố trật tự tu viện Phật giáo, liên minh và gắn kết Phật giáo với chế độ quân chủ. Ngoài ra nhà vua cũng đã tiếp tục duy trì và mở rộng chính sách của người tiền nhiệm Taksin khi tiến hành các chiến dịch quân sự trên khu vực Đông Nam Á lục địa của Taksin trên khắp Đông Nam Á lục địa, với đến khi ông qua đời năm 1809, mandala Xiêm đã có một lãnh thổ rất rộng lớn với đường Bắc- Nam trải dài từ các tiểu bang Shan cho đến bán đảo Mã Lai, và phía đông vuơn đến Dãy núi Trường Sơn. Triều đại của ông cũng đánh dấu sự khởi đầu của một "Thời đại hoàng kim của văn hóa" mới, tiếp nối bước chân của sự nở rộ của nghệ thuật trong Thời kỳ Hậu Ayutthaya.[4][5]

Danh xưng

[sửa | sửa mã nguồn]

Tên khai sinh của ông là Thongduang (đôi khi được viết là Thong Duang ทองด้วง), không có họ vì trước thế kỷ XX người Xiêm vẫn chưa có khái niệm này.[6] Ở xã hội xưa của Thái Lan, người ta thường gọi một quan chức bằng chức danh mà họ đảm nhiệm hơn là tên riêng - thứ mà ông ta chỉ mang cho đến khi nhận chức vụ đầu tiên.[7] Và giống như hầu hết những nhân vật cấp cao khác của triều đình, danh xưng của Thongduang đã thay đổi nhiều lần trong suốt cuộc đời ông, tùy thuộc vào chức vụ tương ứng mà ông đảm nhận, và thậm chí sau khi mất.

Trong thời gian Thongduang đảm nhận chức Hiệp trấn ở tỉnh Ratchaburi dưới thời Vua Ekkathat nhà Ayutthaya, ông cũng được tấn phong tước vị Luang (tương đương Tử tước) Yokkrabat. Sau ngày Ayutthaya thất thủ, vị vua mới là Taksin tấn phong cho ông làm Tướng quân thống lĩnh quân đội, đồng thời nâng tước hàm là Luang (Tử tước) lên Phra (Bá tước) Ratcharin Chao Krom Phra Tamruat (trưởng bộ phận cảnh sát), Phraya (Hầu tước) Aphaironnarit,[8] Phraya Yommarat năm 1771,[9] Phraya Chakri tiếp sau đó là Chaophraya Chakri (tương đương Tổng trấn các tỉnh Bắc thành). Cuối cùng Taksin tấn phong cho ông chức Somdet Chaophraya (Quận vương) Maha Kasatsuek, một tước hiệu cao quý đến mức chưa từng có ai trước ông được đảm nhận. Điều này khiến cho ông trở thành người có thân phận một nửa hoàng tộc.

Khi bước lên ngôi vua vào năm 1782, ông lấy tôn hiệu là Ramathibodi, theo tôn hiệu của vị vua huyền thoại từng sáng lập nên Vương quốc Ayutthaya. Trong khi đó tước hiệu đầy đủ của ông dài hơn nhiều (Phra Borommarachathirat Ramathibodi Sisin Borommaha Chakkraphat Rachathibodin , v.v.), nhằm mục đích chứng minh quyền lực chính thống của ông giống như các vị vua Xiêm trước đó.

Sau khi ông mất, người dân Xiêm La chỉ gọi ông là Phaendin Ton ("Tiên chủ"), và gọi vị vua kế nhiệm là Phaendin Klang ("Trung chủ"). Nhận thấy rằng nếu tiếp tục dùng kiểu miếu hiệu như này, thì cháu trai ông là vua Rama III sẽ là "Hậu chủ", một cách gọi rất không may mắn cho triều đại. Để chấm dứt tục lệ này, vua Nangklao đã xuống lệnh đặt hai bức tượng Phật ở hai bên của Phật Ngọc lục bảo (Emerald Buddha) tại Wat Phra Kaeo và dành tặng cho cha và ông mình mỗi người một bức. Sau đó nhà vua yêu cầu thần dân gọi hai vị tiên vương theo tên của những bức tượng Phật này. Bức tượng dành tặng cho Rama I có tên là Phra Phutthayotfa Chulalok ("Đức Phật trên đỉnh bầu trời và vương miện của thế giới"). Và cái tên này vẫn được nhắc đến trong sách lịch sử Thái Lan.[10]

Hậu duệ của ông là vua Vajiravudh (Rama VI), người từng đi du học ở Anh, nhận ra rằng hầu hết tên của các vị tiên vương Xiêm đều rất khó để ghi nhớ và ghi chép đối với người phương Tây. Do đó, ông đã quyết định sử dụng tên Rama cùng với số thứ tự tương ứng cho tất cả các vị vua của triều đại Chakri. Vì vậy, nhiều sử sách phương Tây đã gọi Thongduang là Rama I. Năm 1982, 200 năm sau khi lên ngôi, nội các Thái Lan đã quyết định trao cho ông danh hiệu Maharat ("Đại Đế").

Cuộc sống ban đầu

[sửa | sửa mã nguồn]

Dòng dõi

[sửa | sửa mã nguồn]

Thongduang chào đời vào năm 1737 dưới thời vua Borommakot của Ayutthaya. Phụ thân của ông tên là Thongdi , một quý tộc người Môn phục vụ cho triều đình Ayutthaya với chức tước là Phra (Bá tước) Akson Sunthonsat, đảm nhiệm công viện Thư ký Hoàng gia ở các tỉnh miền bắc Xiêm, và là Qua Chưởng ấn của Hoàng gia). Sau khi triều Rattankosin được thành lập thì Thongdi được truy phong làm Somdet Phra Prathom Borommahachonnok – "Thái thượng hoàng"). Phra Akson Sunthonsat cũng là hậu duệ của Kosa Pan, người đứng đầu phái đoàn sứ thần được vua Narai gửi đến triều đình Bourbon Pháp quốc năm xưa.[11][12][13] Thân mẫu của ông, Daoreung (tên gốc là Yok), là người có một nửa dòng máu gốc Hoa. Gia đình ông có tổng cộng 7 người con, trong đó ông là con trai trưởng, trước đó là 2 người chị gái.

Thongduang khi còn thơ ấu đã được tuyển vào Cung điện Hoàng gia với tư cách là thị vệ của Vua Uthumphon, nơi ông gặp người bạn thời thơ ấu là Taksin. Năm 1757, ở tuổi 21, ông đã cạo tóc xuất gia một thời gian theo phong tục truyền thống dành cho nam giới nước Xiêm. Năm 1760, ông kết hôn với Nak, con gái của một người bảo trợ thị trấn ở Samut Sakorn. Sau đó, ông được vua Ekkathat bổ nhiệm làm Luang Yokkrabat, tức Hiệp trấn tỉnh Ratchaburi vào năm 1758.

Phục vụ dưới trướng Taksin

[sửa | sửa mã nguồn]

Vào đêm trước khi Ayutthaya sụp đổ trước sự tấn công của quân đội Miến Điện, thì Phraya (Hầu tước) Wachiraprakan (sau này là Vua Taksin) đã thấy trước rằng sự sụp đổ của thành phố là điều sớm muộn, vì thế ông ta quyết định đột phá vòng vây để thoát ra bên ngoài thành lập căn cứ mới. Phraya Ratchaburi cũng đi theo tháp tùng Wachiraprakan trong cuộc phiêu lưu này. Năm 1767, Ayutthaya thất thủ, người Miến thiêu rụi tòa thành và cướp bóc tất cả những gì họ tìm thấy. Hoàng tộc bị áp giải về kinh thành Miến Điện khiến nước Xiêm La trở nên vô chủ. Các lãnh chúa địa phương nổi dậy cát cứ khắp nơi tạo thành cục diện 5 sứ quân.[14]

Mặc dù Ayutthaya đã thất thủ nhưng Taksin và lực lượng của ông trong cùng năm đó đã chiếm được hai tỉnh Chantaburi và Trat, những nơi không bị cướp phá và bị suy giảm dân số do quân Miến, một cách tự nhiên tạo thành cơ sở thích hợp cho ông để tiến hành chuẩn bị giải phóng tổ quốc.[15] Trong thời gian này, Phraya Ratchaburi đã trở thành một trong quan Thượng thư dưới quyền của Taksin và cùng với Phraya Pichai, là những người được Taksin trọng vọng nhất.[16]

Lực lượng của Taksin phát triển nhanh chóng và chỉ một năm sau đó họ đã quang phục cựu đô Ayutthaya. Năm 1768, Taksin lên ngôi Hoàng đế và thành lập Vương quốc Thonburi ở bờ tây cửa sông Chao Phraya, đặt Thonburi làm thủ đô mới. Dưới triều đại Thonburi, Thongduang được bổ nhiệm làm Binh bộ thượng thư với tước hiệu Phra Ratcharin ở tuổi 32. Sau khi cùng với người em trai là Phra Mahamontri, tương lai là Maha Sura Singhanat thu phục lãnh chúa Phimai, ông được tấn thăng làm Phraya Aphairanarit.[17]

Sau chiến dịch thu phục lãnh chúa xứ Fang năm 1769, Thongduang được nâng lên làm Phraya Yommarat và năm sau trở thành Chao Phraya Chakri - hay Samuhanayok (Tổng trấn Bắc thành). Chakri chỉ huy quân đội Xiêm trong các cuộc chiến tranh chống lại Miến Điện xâm lược và can thiệp vào nội chiến ở Cao Miên. Người em trai của ông, Bunma, giữ tước hiệu Phraya Anuchit Raja đã tháp tùng ông trong nhiều chiến dịch quân sự. Năm 1774 Chakri và em trai được cử đến Vương quốc Lanna ở phía bắc nhằm giúp đỡ một lãnh chúa tại đây, Phraya Kawila, một ông hoàng đến từ Lampang chống lại cuộc tấn công của người Miến. Năm 1776, ông chinh phục Khmer Pa Dong (nay thuộc địa phận Surin). Tiếp đó ông được giao nhiệm vụ chinh phục ba vương quốc Lào vào năm 1778 và kết quả là cả ba vương quốc (Viêng Chăn, Luang Prabang, Champasak) đều phải chịu thần phục triều đình Xiêm trong cùng năm đó.[18][19] Cuối cùng ông được thăng hàm Somdet Chao Phraya Maha Kasatsuek, là viên chức đầu tiên giữ cấp bậc này.[20]

Cuộc đảo chính năm 1782

[sửa | sửa mã nguồn]
Bức tranh tường về Sử thi Ramakien, do đích thân nhà vua đề bút, phiên bản Ramayana của Thái Lan, trên các bức tường của Đền Phật Ngọc, Cung điện Hoàng gia Thái Lan, Bangkok
Dusit Maha Prasat Throne Hall bên trong Cung điện Hoàng gia Thái Lan. Rama I đã ra lệnh xây dựng cung điện vào năm 1782 như là trung tâm thủ đô mới của mình
Giường có mái che của Vua Rama I bên trong Sảnh ngai vàng Chakkraphat Phiman bên trong Cung điện Hoàng gia Thái Lan. Tất cả các vị vua sau này đều phải ngủ ít nhất một đêm ở đây

Năm 1779, một cuộc bạo động ở Vương quốc Cao Miên đã diễn ra khi các tướng lĩnh người Cao Miên là Talaha Mu (Chiêu Chùy Mô) được sự hậu thuẫn của chính quyền Đàng Trong đã mổi dậy lật đổ và giết chết Quốc vương Ang Non II (Nặc Ông Vinh) - một ông hoàng thân Xiêm để thay vào đó là Ang Eng (Nặc Ông Ấn) mới có 6 tuổi dưới sự bảo trợ của người Việt.[21] Nhận được tin báo, vua Taksin bèn cử Somdet Chao Phraya Maha Kasatsuek cùng với em trai là và Chao Phraya Surasi dẫn 2 vạn quân chinh phạt Cao Miên, dự định sau khi thành công thì sẽ đưa trưởng tử của Taksin là Inthraphithak lên làm vua mới của Campuchia.[22] Một đội quân Việt Nam gồm 3000 người do Nguyễn Hữu Thoại và Hồ Văn Lân chỉ huy cũng được cử đến giúp Talaha Mu.[1] Giữa lúc hai quân đang giằng co thì ở triều đình Xiêm La phát sinh biến cố. Vua Taksin phát bệnh về thần kinh, vô cớ bắt giam vợ con của hai tướng. Kasatsuek và Surasi cùng bàn với nhau hãy nghị hòa với người Việt rồi quay về giải quyết nội loạn trong nước.[23] Vì thế hai ông giảng hòa với Nguyễn Hữu Thoại và triệt quân khỏi Cao Miên. Khi về đến nơi thì lại được tin tướng Phraya San (Phi Nhã Oan Sản) liên kết với quân nổi dậy ở thành Korat tấn công vào kinh thành và bắt sống được Taksin giam trong ngục. Được tin báo này, Kasatsuek nhanh chóng trở về kinh thành, dập tắt chính biến bằng các vụ bắt giữ, điều tra và trừng phạt, thái bình được khôi phục tại kinh thành.

Theo biên niên sử hoàng gia Thái, Tướng quân Kasatsuek quyết định xử tử vua Taksin trước pháo đài Wichai Prasit vào ngày 10 tháng 4 năm 1782, và sau đó giành quyền kiểm soát thủ đô và xưng vương, thiết lập vương triều Chakri.[24] Có một ghi chép viết rằng Taksin được bí mật đưa đến một cung điện nhằm tại vùng núi xa xôi của Nakhon Si Thammarat và ông sống tại đây cho đến năm 1825, và một người thế thân ông bị đánh đến chết.[25]

Quan điểm trái chiều về các sự kiện là Tướng quân Kasatsuek thực sự muốn làm quốc vương và đã cáo buộc Taksin là người Hoa, nhằm hợp pháp hóa quân chủ mới là Phraya Chakri hay Rama I. Theo sử gia Nidhi Eoseewong, Taksin có thể được nhìn nhận là người khởi thủy, nhà lãnh đạo với phong cách mới, thúc đẩy 'phi tập trung hóa' vương quốc và một thế hệ quý tộc mới có nguồn gốc từ các thương nhân người Hoa, là những người trợ giúp chính cho ông trong chiến tranh. Trên một khía cạnh khác, Phraya Chakri và những người ủng hộ ông ta thuộc thế hệ 'cũ' gồm các quý tộc Ayutthaya, bất mãn trước những thay đổi.[26]

Tuy nhiên, điều này bỏ qua thực tế rằng Somdet Chao Phraya Maha Kasatsuek cũng có một phần nguồn gốc Trung Quốc, cũng như đã kết hôn với một trong những người con gái của Taksin. Không có xung đột trước đó nào giữa họ được đề cập trong lịch sử. Các báo cáo về xung đột giữa nhà vua và các thương gia Trung Quốc được coi là do kiểm soát giá gạo trong thời kỳ Xiêm quốc xảy ra nạn đói.[27] Một góc nhìn khác về sự kiện này là để giải quyết khoản nợ hàng triệu baht với nhà Thanh Trung Quốc mà bản thân không có khả năng chi trả, Vua Taksin đã quyết định giả vờ bị hành quyết.[28]

Trị vì

[sửa | sửa mã nguồn]

Đăng cơ xưng đế

[sửa | sửa mã nguồn]

Tướng Maha Kasatsuek lên ngôi vào ngày 6 tháng 4 năm 1782, khi đã 45 tuổi.[6] Ngay sau đó, ông quyết định đổ tội giết vua Taksin cho Phraya San rồi đem ông này đi xử tử.[23] Tiếp theo, nhà vua dời thủ đô của Xiêm sang bờ đông sông Chao Phraya[15][Ghi chú 1] vì nhiều lý do, bao gồm vị trí chiến lược tốt hơn và mong muốn thúc đẩy tính hợp pháp của mình bằng cách bắt đầu từ một kinh đô mới. Ông quyết định đặt tên thủ đô mới của mình là "Rattanakosin" ("Nơi lưu giữ Phật Ngọc"). Rama I cũng phong nhiều thành viên trong gia đình mình lên làm các cấp bậc cao trong chính quyền. Người em trai của ông, Surasi (Anuchit Raja năm xưa) hay Maha Sura Singhanat được tấn phong làm Đệ nhị vương hay Tiền cung và được coi như người sẽ thừa kế ngai vàng; một người cháu gọi ông bằng cậu là Thong-In hay Anurak Devesh làm Đệ tam vương tức Hậu cung. Còn Hoàng tử Inthraphithak, con trai trưởng của vua Taksin, cố gắng về nước tranh đoạt ngai vàng, song đã thất bại và bị tân vương xuống lệnh xử tử.[29]

Nhà vua có tổng cộng 42 người con. Mười người trong số này là con của Hoàng hậu Amarinda, những người khác là con của nhiều phi tần. Những người con của Hoàng hậu bao gồm Hoàng tử Isarasundhorn, sau này là Vua Buddha Loetla Nabhalai (Rama II) (người được Nhà vua bổ nhiệm làm Tiền cung Phó vương sau khi Maha Sura Singhanat qua đời năm 1803), Hoàng tử Maha Senanurak và Hoàng tử Maha Sakdi Polsep.

Đối ngoại

[sửa | sửa mã nguồn]

Đàng Trong

[sửa | sửa mã nguồn]
Tranh vẽ chúa Nguyễn Phúc Ánh tham dự một buổi thiết triều của vua Rama I

Sau cuộc hòa đàm năm 1782 và sự thành lập của triều đại Rattankosin, thì mối quan hệ Xiêm - Việt từ đối địch đã chuyển sang đồng minh. Lúc bấy giờ chính quyền chúa Nguyễn cũng liên tục gặp phải nguy cơ do sự tấn công của quân Tây Sơn đang chiếm giữ vùng đất từ Quảng Nam vào đến Bình Thuận và có ý dòm ngó đất Gia Định. Chúa Nguyễn Phúc Ánh, trong nỗ lực tìm kiếm đồng minh chống Tây Sơn, đã quyết định dùng hoa vàng hoa bạc làm cống phẩm gửi đến triều đình Xiêm La. Sử triều Nguyễn cố ý dùng hai chữ "thông hiếu" để miêu tả tương quan Xiêm – Việt nhưng thực tế, việc triều cống cây vàng bạc mang ý nghĩa thần phục kèm theo những nhiệm vụ và quyền lợi nhất định, quan trọng nhất đối với chúa Nguyễn là việc trợ giúp quân sự của Xiêm La (và các thuộc quốc của họ) để chống lại Tây Sơn. Cây vàng bạc được giải thích như sau:[30]

Như vậy với động thái tiến công cây vàng bạc, bản thân chúa Nguyễn Ánh đã ngầm công nhận mình là chư hầu dưới trướng của triều đình Rattankosin. Không bao lâu sau sự kiện này, năm 1783, quân Tây Sơn lại tiến công vào Gia Định khiến chúa Nguyễn phải bỏ thành mà chạy. Được tin báo, vua Rama I đã cử tướng Phraya Nakhosawan đem quân đi cứu Nguyễn Ánh. Quân Xiêm tiến vào theo đường Chân Lạp, ở đây họ chiêu mộ thêm quân chư hầu Cao Miên rồi tiến vào địa phận Nam Bộ bằng đường thủy. Đây là cuộc tiến binh lần thứ nhất của quân Xiêm vào lãnh thổ Đàng Trong với danh nghĩa giúp đỡ cho chúa Nguyễn, tuy nhiên nó chỉ được tường thuật lại trong sử sách Xiêm La, còn Thực lục của nhà Nguyễn không đề cập đến trận chiến này.

Liên quân Xiêm - Miên chạm trán với quân Tây Sơn do Đông Định vương Nguyễn Lữ chỉ huy tại Sa Đéc[Ghi chú 2], sau nhiều trận vẫn bất phân thắng bại. Phraya Nakhonsawan bắt được một số chiến thuyền của Tây Sơn nhưng không hiểu vì lý do gì mà lại đem chúng trả lại cho quân Tây Sơn. Điều này khiến cho phó tướng dưới quyền ông ta là Phraya Wichinarong bất bình, Wichinarong đã viết một biểu tấu tố cáo Phraya Nakhonsawan về tội phản quốc. Vua Xiêm bèn ra lệnh cho quân đội rút về nước, sau đó kết tội và xử tử Phraya Nakhonsawan cùng 12 tướng khác ở chùa Photharam phía đông kinh thành Bangkok.[31]

Theo Xiêm La thực lục, chúa Nguyễn Ánh lưu vong sang Xiêm ngay từ năm 1782 cùng vợ con và một số tùy tùng. Đoàn người Việt được tiếp đón bởi hai viên Tổng trấn Chonburi và Rayong và hai viên quan này đã chuyển thư của nhà vua Rama I mời Nguyễn Ánh đến hội kiến.[32] Tuy nhiên theo sử sách Việt Nam thì Nguyễn Ánh sang Xiêm trễ hơn, vào năm 1784.[33] Tại đây, Đệ nhị vương Maha Sura Singhanat đã nhắc lại việc kết minh với Nguyễn Hữu Thoại hai năm trước và đề nghị sửa quân sang giúp Nguyễn Ánh lấy lại thành Gia Định.[1]

Theo Biên niên sử Hoàng gia Thái Lan, vào tháng 3 năm 1784, một hạm đội gồm 5000 người dưới quyền của cháu trai nhà vua, Chao Fa Krom Luang Thepharirak[Ghi chú 3] (nhân vật được sử Việt gọi là Chiêu Tăng) được phái đi tấn công và chiếm lại Sài Gòn cho Nguyễn Ánh. Phó tướng Phraya (Hầu tước) Wichitnarong dẫn bộ binh Xiêm đến Campuchia để chiêu mộ thêm tân binh. Nhiếp chính vương Cao Miên khi đó là Chaophraya Aphaiphubet (Chiêu Chùy Biện) cũng tuyển thêm năm ngàn quân nữa để tham gia cùng quân đội Xiêm.[34] Tuy nhiên, hạm đội thủy quân của người Xiêm đã thất bại trong Trận Rạch Gầm–Xoài Mút trước quân Tây Sơn của Long Nhương tướng quân Nguyễn Huệ. Sau thất bại này, Nguyễn Ánh cũng phải tị nạn chính trị ở Xiêm để chờ cơ hội trở về. Những sự kiện này chứng tỏ Rama I sẵn sàng mở rộng quyền lực của Xiêm ra ngoài vương quốc của mình.

Nguyễn Ánh ở lại Xiêm quốc 2 năm cho đến năm 1787 và từng tham gia vào hàng ngũ quân Xiêm trong trận chiến chống lại nhà Konbaung Miến Điện năm 1785 - 1786, và Rama I đã nạp một người cháu trong gia tộc họ Nguyễn tức Công nữ Ngọc Thông làm Hoàng phi của mình. Vị công nữ này được sử Xiêm gọi là Wain Thung Okthong hay Ko Ngoan (Cô Nguyễn).[35] Tuy nhiên thái độ của triều đình Xiêm - đặc biệt là Đệ nhị vương đối với Nguyễn Ánh ngày càng lạnh nhạt, nhất là sau khi chuyện ông ta bắt liên lạc với người Bồ Đào Nha và việc gửi Hoàng tử Cảnh sang Pháp bị bại lộ. Tuy vua Rama I tỏ ra thông cảm với hoàn cảnh của chúa Nguyễn nhưng Hoàng đệ của ông thì không, và luôn có mưu đồ triệt hạ nhóm người Việt. Sở dĩ có sự quan ngại này từ phía Đệ nhị vương, là vì khi đó Xiêm La vẫn là một quốc gia đa chủng tộc, bản thân anh em nhà vua cũng có một nửa dòng máu là người Hoa, và đã không ít lần trong lịch sử nhóm người ngoại quốc đã tìm cách lật đổ chính quyền. Việc đó dẫn đến chuyện vua tôi Nguyễn Ánh tham gia vào trận đánh Miến Ðiện ở Thavoi không biết như một hình thức khổ nhục kế để che mắt hay bị vua Xiêm bắt phải đi theo [như một nghĩa vụ thuộc quốc] để phòng xa việc ông có thể nhân cơ hội kinh thành bỏ trống mà nổi loạn.[30]

Cuối cùng đến năm 1787, Nguyễn Ánh và đoàn tùy tùng của ông ta đã thành công trốn khỏi sự truy đuổi của Đệ nhị vương mà rời khỏi lãnh thổ Xiêm quốc, trở về Đàng Trong. Lần này Ánh đã thành công chiếm lại được Sài Gòn vào năm 1788 và sau đó tiêu diệt Tây Sơn, lên ngôi vua của toàn cõi Việt Nam năm 1802 với niên hiệu Gia Long.[36]. Trong khoảng thời gian từ 1788 đến 1802, do thế lực còn non yếu, chúa Nguyễn vẫn phải tiếp tục giữ lễ phiên thần và cống nạp cây vàng bạc cho triều đình Xiêm La, trước sau tổng cộng 6 lần. Mãi cho đến khi lên ngôi Hoàng đế, thì việc triều cống mới chấm dứt và quan hệ giũa hai bên mới chuyển sang trạng thái ngang hàng.[37]

Trước đó trong giai đoạn 1793 - 1795, triều đình Tây Sơn ở Phú Xuân có ngỏ lời yêu cầu thông hiếu với Xiêm La. Trong lá thư gửi vua Xiêm, Hoàng đế Cảnh Thịnh tỏ ý nhấn mạnh rằng Nguyễn Ánh là một kẻ phản bội của nước Xiêm khi đã lén nhà vua mà bỏ trốn về nước, đồng thời yêu cầ khi quân Tây Sơn chiếm lại Gia Định mà Nguyễn Ánh lại chạy trốn sang Xiêm lần nữa, thì phía Bangkok hãy bắt giữ chúa Nguyễn giao nộp để tình nghĩa hai bên được đời đời bền vững. Tuy nhiên vua Rama I đã khéo léo khước từ lời đề nghị này.[38]

Tháng 11 năm 1802, chỉ vài tháng sau khi Gia Long tiêu diệt hoàn toàn nhà Tây Sơn, Rama I sai Phra (Bá tước) Phetcharapanisisunthon đi sứ sang Việt Nam chúc mừng và gửi tặng những quà biếu dành cho vua Gia Long. Trong những món quà này riêng có một chiếc mũ mà chúa Nguyễn đã từ chối nhận nó nhưng một động thái ngầm rằng từ nay Việt Nam đứng ngang hàng với Xiêm La.[39]

Theo Klaus Wenk, trong suốt thời gian vua Rama I còn trị vì, vua Gia Long vẫn rất thân mật, nhiều lá quốc thư gửi sang đôi khi nhắc đến những việc riêng tư. Tuy nhiên, ông vẫn đề phòng một khi vua Rama I chết đi, Đệ nhị vương - người nối ngôi rồi có thể không hòa hoãn như trước vì hai người vốn có những đụng chạm từ khi ông còn ở Xiêm La. Tuy nhiên điều này đã không xảy ra vì Maha Sura Singhanat đã qua đời trước vua anh vào năm 1803. Vị thái tử tiếp theo, tức Hoàng trưởng tử Chaofa Kromluang Itsarasunthon (Vua Rama II sau này có thái độ thân thiện hơn rất nhiều đối với triều đình Gia Long.[40]

Hà Tiên và Cao Miên

[sửa | sửa mã nguồn]
Phạm vi ảnh hưởng của nhà Rattankosin đầu thế kỉ XIX.

Lời kêu cứu của Nguyễn Ánh là một cơ hội thuận lợi cho triều đình Xiêm La mở rộng sức ảnh hưởng về phía đông. Mạc Tử Sanh, con trai Tổng trấn Hà Tiên Mạc Thiên Tứ (một chư hầu của Việt Nam), được nuôi dưỡng ở trong triều đình Xiêm La vài năm sau khi cha mất. Khi Nguyễn Ánh trở về Sài Gòn năm 1785, thì Xiêm đình cũng cho Mạc Tử Sanh về cai quản xứ Hà Tiên cho đến khi ông ta qua đời vào năm 1788. Ngô Ma, một vị tướng gốc Xiêm, được bổ nhiệm làm quyền tổng trấn thay cho họ Mạc.[41] Theo nhóm Trần Hoàng Vũ - Hà Tấn Tài, người Xiêm trong giai đoạn này có ý đồ biến Hà Tiên trở thành xứ thuộc địa tương tự Battambang. Ít lâu sau đó, do đề nghị của Nguyễn Ánh, triều đình Xiêm La gửi Mạc Công Bính - cháu đích tôn của Mạc Thiên Tứ về Hà Tiên thay thế Ngô Ma. Nhưng Nguyễn Ánh lại điều Mạc Công Bính đi Long Xuyên.[Ghi chú 4] còn tự mình cắt đặt quan lại cai quản Hà Tiên. Tin tức truyền đến Xiêm đình khiến Rama I không hài lòng, và Nguyễn Ánh buộc lòng phải để cho Mạc Công Bính về Hà Tiên, còn căn dặn thêm "bất tất phải vào chầu".[42] Có thể thấy, xứ Hà Tiên trong những năm này từ vị thế chư hầu của Đàng Trong nay đã trở thành chư hầu của Xiêm La, tương tự như chúa Nguyễn ở Gia Định.

Sau khi Mạc Công Bính mất (không rõ năm nào), trấn Hà Tiên do hai cha con Trần Hanh - Trần Tô, người Xiêm La, nối nhau coi giữ. Đến năm 1799, Trần Tô bị phế bỏ, và Mạc Tử Thiêm - con út Mạc Thiên Tứ được Đệ nhị vương lập làm chúa Hà Tiên với tước hàm Chao Phraya Rachasetthi.[43] Tuy nhiên lãnh thổ Hà Tiên trấn lúc này chỉ còn quanh quẩn trong địa phận thị xã Hà Tiên hiện nay, còn hai xứ Rạch Giá và Long Xuyên đã rơi vào tay người Việt, điều này được thể hiện qua một ghi chép trong Đại Nam thực lục: “Từ sau khi Mạc Thiên Tứ thất thủ, Công Bính và Tử Thiêm tuy nối chức trấn, mà hai đạo lại đặt quan khác nhau để cai quản, tô thuế nộp theo Vĩnh Thanh".[44]

Sau ngày Gia Long thống nhất Việt Nam thì sự lệ thuộc của Hà Tiên vào nước Xiêm ngày càng lỏng lẻo, đến nỗi Mạc Tử Thiêm lại trở thành sứ thần đại diện cho phía Việt Nam trong giao thiệp với Xiêm La. Bước ngoặt đánh dấu việc Hà Tiên chính thức trở thành một phần của Việt Nam là cái chết của cả Rama I và Mạc Tử Thiêm cùng năm 1809, và Gia Long đã lợi dụng tình thế đó, cắt đặt quan lại lãnh việc ở trấn chứ không dùng con cháu họ Mạc nữa.[45]

Đối với Vương quốc Cao Miên, sau khi vua Reamraja (Nặc Ông Vinh) bị lật đổ năm 1779, ngai vàng được trao cho một cậu bé mới 6 tuổi là Ang Eng (Nặc Ông Ấn]]. Tuy nhiên, chính sách ủng hộ Việt Nam của một số quý tộc Campuchia dưới thời Ang Eng đã khiến Rama I lo ngại. Kết quả là, ông đã bắt vị ấu vương Ang Eng phải chuyển đến Bangkok, nơi cậu bé sẽ dành 10 năm tiếp theo của cuộc đời sống dưới sự dạy bảo của Rama I, người nhận cậu làm dưỡng tử.[46] Mục đích của việc này là áp đặt tình cảm thân Xiêm lên vị ấu vương. Trong những năm đó, việc triều chính ở Cao Miên được giao cho Chao Phraya Abhaya Bhubet (Chiêu Thùy Biện) với chức danh Nhiếp chính.

Năm 1794, khi Ang Eng đã trưởng thành, Rama I mới tấn phong cho ông làm Cao Miên quốc vương và cho về nước cai trị với vương hiệu Neareay Reachea III. Tuy nhiên hai tỉnh giàu có nhất Cao Miên là Siem Reap và Battambang bị sáp nhập và Xiêm với Abhaya Bhubet làm Quận thủ. Tuy nhiên, Rama I cho phép các vùng lãnh thổ này được cai trị theo truyền thống Campuchia.[47]

Vua Ang Eng mất năm 1796, để lại bốn người con trai là các Hoàng tử Ang Chan, Ang Sngoun, Ang Em và Ang Duong.[6] Quan Tể tướng Kralahom Pok trở thành Nhiếp chính vương (Tolaha Pok), làm nhiếp chính của Campuchia cho đến năm 1806 khi Tân vương Ang Chan đến tuổi trưởng thành. Tolaha Pok sau đó đến Bangkok dưỡng già và bị bệnh mất không lâu sau.[48] Vua Rama I bèn phong Ang Chan làm Cao Miên quốc vương năm 1803 và vua Gia Long cũng làm điều tương tự năm 1806.[49]

Theo truyền thống từ trước, Ang Chan phải thân hành đến Bangkok diện kiến Rama I để hành lễ thắc phong. Trong cuộc hội kiến với Rama I, vua Ang Chan đã yêu cầu cho phép hai người cô của mình là các Công chúa Ang Y và Ang Pen được trở về Campuchia. Vua Rama I đã từ chối, với lý do rằng các công chúa là mẹ của các con gái của cố Hoàng đệ Sura Singhanat. Sau đó lại xảy ra một cơ sự khác khi Ang Chan đã đến thăm Vua Rama I tại cung điện hoàng gia mà không xin phép trước. Trong cơn tức giận, Rama I đã khiển trách Ang Chan thậm tệ trước mặt các quan đại thần.[50] Mặc dù Rama I có thể có cho rằng vị vua trẻ tuổi Ang Chan là kẻ dễ bảo, nhưng rõ ràng ông ta có tư tưởng độc lập hơn so với phụ thân mình - Ang Eng, và dường như đã ấp ủ mưu đồ phản kháng lại sự thống trị của người Xiêm. Triều đình Cao Miên từ đó phân hóa thành hai phe, với Ang Chan đứng đầu phe thân Việt và ba người em của ông ta ngả về phía Xiêm. Sau khi Quận thủ Battambang, Baen (Chiêu Thùy Biện) chết, người Xiêm bổ nhiệm con cháu ông ta lên kế thừa chức Quận thủ và hai tỉnh Battambang cùng Siem Riep trở thành những lãnh thổ bán chính thức của Xiêm quốc. Điều này là giọt nước tràn li, khiến Ang Chan để lòng thù ghét nước Xiêm đến nỗi bỏ không đến dự tang lễ của Rama I, và có ý ngả sang phía Việt Nam.[46] Đây là nguyên nhân ban đầu dẫn đến cuộc nội dậy ở Campuchia 6 năm sau đó.

Miến Điện và Lanna

[sửa | sửa mã nguồn]
Bài chi tiết: Chiến tranh Xiêm - Miến (1785 - 1786)
Kawila (1742 – 1816), Quốc vương Chiang Mai từ 1802 đến 1816. Sự nổi dậy của ông ta dưới hậu thuẫn của người Xiêm là mốc đánh dấu kết thúc cho ách thống trị của Miến Điện lên vùng đất Bắc Thái, và khiến nơi này trở thành chư hầu của Xiêm cho đến khi bị sáp nhập chính thức dưới thời vua Chulalongkorn.

Triều đại Konbaung được thành lập ở Miến Điện năm 1752 và nhanh chóng thực hiện các chiến dịch quân sự nhằm khuếch trương thế lực ra bên ngoài. Các cuộc xung đột liên quan đến vùng bờ biển Tenasserim và việc Xiêm đình chứa chấp các phần tử phản loạn người Môn đã dẫn đến hai cuộc chinh phạt của Miến Điện vào Xiêm quốc những năm 1760 và hậu quả là Vương quốc Ayutthaya đã bị diệt vong (1767). Vua Taksin của nhà Thonburi đã thống nhất Xiêm quốc từ đống tro tàn của Ayutthaya, song xung đột không vì thế mà dừng lại. Đến năm 1774, một lãnh chúa ở Bắc Thái là Kawila được sự hậu thuẫn của Xiêm quốc, đã nổi dậy ở Lampang để chống lại sự cai trị của Miến Điện đối với Vương quốc Lanna xưa. Song sang đến cuộc Chiến tranh Miến-Xiêm (1775-1776), quân Xiêm đã gần như đã thất bại trước lực lượng Miến Điện do Tướng Maha Thiha Thura chỉ huy khiến quốc lực của Xiêm đã bị giảm trầm trọng. Hai tướng Miến Điện là Maha Thiha Thura và Ne Myo Thihapate đã đánh bại tất cả các đạo quân của Xiêm trên con đường hành quân, thu hồi Chiang Mai, tiến xuống các tỉnh Phitsanulok và Sukhothai ở miền trung Xiêm và áp sát Bangkok.[51] May mắn đã mỉm cười với người Xiêm sau đó khi vua Hsinbyushin băng hà trong năm 1776 khiến đoàn quân viên chinh phải rút về nước.[52] Sau khi quân Miến rút lui, toàn bộ vùng đất Lanna, vốn là chư hầu của Miến Điện trong hơn 200 năm, đã rơi vào tầm kiểm soát của Xiêm, ngoại trừ vùng Chiang Saen.[53]

Tương truyền rằng trong trận chiến năm 1776 mà Chao Phraya Charki làm tướng chỉ huy đối đầu với Maha Thiha Thura. Vị tướng quân Miến Điện đã hoàn toàn ấn tượng trước sự kháng cự anh dũng từ phía đội quân của Chakri. Mặc dù cuối cùng ông đã giành chiến thắng trong trận chiến đó, Maha Thiha Thura đã gửi một thông điệp cho Chao Phraya Charki đề nghị ông đến hội họp để đổi lấy một giờ đình chiến. Tin tưởng Maha Thiha Thura, vị tướng Xiêm đã xuất hiện. Maha Thiha Thura tại đây có có một lời tiên đoán dành cho Charki rằng: Nhà ngươi rất có phong thái của một vị vua. Có lẽ một ngày nào đó ngươi sẽ trở thành vua.[54]

Cùng năm mà Chao Phraya Charki giành được ngai vàng Xiêm La, thì ở Miến Điện, Hoàng thúc Badon Min cũng đã phế truất Quốc vương Hpaungsar và lên ngôi trở thành vua Bodawpaya.[55]. Sau khởi đầu vẻ vang với những chiến thắng tại Arakan, vua Bodawpaya hướng mắt đến Xiêm quốc như mục tiêu tiếp theo cho những cuộc phiêu lưu quân sự đầy tham vọng của mình.

Cuộc chiến Xiêm - Miến đầu tiên dưới thời Rama I cũng là nỗ lực tấn công toàn diện cuối cùng của người Miến vào lãnh thổ Xiêm La, diễn ra trong 2 năm 1785 - 1786, còn được gọi với cái tên "Chiến tranh Chín đạo quân". Lực lượng quân Miến tổng cộng hơn 14 vạn, chia làm 9 ngả tràn vào Lanna và Bắc Xiêm. Trong khi lực lượng quân Xiêm chỉ có 7 vạn phải chia nhau chống giữ những nơi hiểm yếu.

Ở Lanna có Bá tước Kawila trấn giữ miền Lampang, đã chiến đấu dũng cảm và trì hoãn bước tiến của quân Miến Điện trong khi vẫn chờ quân tiếp viện từ Bangkok. Khi Phitsanulok bị chiếm, Hậu cung Đệ tam vương, Anurak Devesh tiến quân về phía bắc và giải vây cho Lampang.

Ở mặt trận phía nam, đại quân của Bodawpaya đóng ở Chedi Sam Ong sẵn sàng tấn công. Tiền cung Đệ nhị vương Maha Sura Singhanat, hoàng đệ của vua Rama được lệnh dẫn quân về phía nam và phản công quân Miến Điện đang tiến vào Ranong qua ngả Nakhon Si Thammarat. Hai quân giao chiến ở gần Kanchanaburi. Quân Miến Điện cũng tấn công Thalang (Phuket hiện nay). Quận thủ Thalang vừa mới qua đời ít lâu trước cuộc chiến, nhưng những người dân địa phương đã tập hợp dưới ngọn cờ của hai vị nữ anh hùng, Chan (góa phụ của Quận thủ) và em gái bà, Muk; để cùng nhau chống lại quân xâm lược. Ngày nay, Chan và Muk được tôn kính như những nữ anh hùng dân tộc. Sau này, hai bà được vua Rama I ban tặng danh hiệu là Thao Thep Kasattri cùng Thao Sri Sunthon .

Người Miến Điện tiến hành chiếm Songkhla, viên Quận thủ phải bỏ chạy. Tuy nhiên, một nhà sư tên là Phra Maha đã kêu gọi người dân trong vùng cầm vũ khí chống lại người Miến Điện; chiến dịch của ông cũng thành công. Sau đó, Phra Maha được Rama I nâng lên hàng quý tộc.

Biết tin các đạo quân đều gặp thất lợi, vua Bodawpaya đã hạ lệnh rút lui. Năm sau, quân Miến lại trở lại tấn công, lần này họ tập hợp thành một đội quân duy nhất. Với lực lượng này, Bodawpaya đã vượt qua đèo Chedi Sam Ong và đóng quân tại Tha Din Daeng. Tiền cung Đệ nhị vương đã đem đại quân đến kháng cự với Bodawpaya. Cuộc chiến diễn ra rất ngắn và Bodawpaya đã nhanh chóng bị đánh bại. Cuộc chiến ngắn ngủi này được gọi là chiến dịch Tha Din Daeng.[56]

Trận chiến đầu năm 1785 có thể coi như một trận chiến bản lề đưa Xiêm La vốn dĩ luôn luôn bị thế hạ phong trong nhiều thập kỷ nay trở nên đồng tài đồng sức với Miến Điện. Xiêm La cũng nhìn ra được những điểm yếu của chính họ khi thấy một số tiểu quốc ở phía nam đã nhanh chóng đầu hàng Miến Ðiện khi bị tấn công. Khu vực này chính là một yếu huyệt vì Miến Ðiện có thể dùng làm bàn đạp đánh lên Bangkok. Cuối năm 1785, Miến lại đem quân đánh Xiêm một lần nữa. Theo sử Xiêm thì "người Xiêm được người Mons và các nhóm tình báo thông tin chính xác về việc quân Miến di chuyển nên vua Xiêm nhanh chóng điều động ba vạn quân lên thượng lưu sông Khwae Noi chận đánh quân Miến. Chỉ trong mấy ngày quân Miến đã bị đánh tan phải bỏ chạy".[57]

Sau cuộc chiến Chín đạo quân, Xiêm và Miến còn giao tranh với nhau thêm 4 lần nữa dưới thời Rama I, lần lượt vào các năm 1788, 1792 - 1794, 1797 – 1798, 1802 - 1805 đều với quy mô nhỏ hơn nhiều. Người Xiêm đã bảo vệ thành công vùng đất Lanna nhưng thất bại trong việc thu phục bờ biển Tenasserim. Trong năm 1797, Bá tước Kawila đã thành công khôi phục Chiangmai, cựu đô của Vương quốc Lanna năm xưa. Với chiến tích này, Kawila đã được Rama I tấn phong làm Quốc vương năm 1802 với vương hiệu Phra Boromma Rachathibodi.[58]. Trong cuộc chiến 1802 - 1805, liên quân 3 nước Xiêm - Vạn Tượng và Lanna đã thành công Chiangsaen - thành trì cuối cùng của người Miến ở miền Bắc Thái (1804).[59][60]

Ba tiểu quốc Lào

[sửa | sửa mã nguồn]
Tượng Phật Ngọc, hiện nay được đặt tại Bangkok. Bức tượng này từng được người Lào coi là vật linh thiêng nhất và có ý nghĩa văn hóa nhất của chế độ quân chủ Lào. Bức tượng có nguồn gốc từ Vương quốc Lan Na và được Vua Setthathirath mang đến Vương quốc Lan Xang vào thế kỷ XVI, bức tượng được đưa đến Bangkok vào thế kỷ 19 sau cuộc nổi loạn bất thành của Vua Anouvong của Viêng Chăn.

Năm 1707, Vương quốc Lan Xang từng một thời hùng mạnh đã bị phân chia làm 3 tiểu quốc, với [Vương quốc Viêng Chăn|Viêng Chăn]] ở miền trung, Luang Prabang ở phía bắc và Champasak ở phía nam. Sau cuộc đông chinh của vua Hsinbyushin, cả Viêng Chăn và Luang Prabang đều chịu quy phục trở thành chư hầu của Miến Điện. Người Miến Điện coi các vương quốc Lào là căn cứ để họ mở rộng lãnh thổ về phía đông. Tận dụng thời cơ khi chính trường Miến Điện bất ổn bởi cái chết của Hsinbyushin, người Thái quyết định giành lại bá quyền đối với vùng đất này. Năm 1778, vua Rama I khi đó còn là Somdej Chao Phya Mahakasatsuek đã nhận lệnh đem 2 vạn quân tấn công Viêng Chăn.[18][9][19] Sau bốn tháng bao vây, kinh đô Viêng Chăn bị quân Xiêm công hạ và vua Ong Boun phải chấp nhận xưng thần với Xiêm quốc. Hàng trăm hộ gia đình người Lào bị bắt và đưa sang định cư ở vùng Saraburi, trong khi hai tượng Phật của Lan Xang, tên là Emerald Buddha và Phrabang, bị tịch thu đưa về thờ cúng ở Thonburi. Chiến thắng vang dội này đã thiết lập vững chắc quyền bá chủ của Xiêm đối với Champassak và Viêng Chăn cũng như ép Luang Prabang vào liên minh bất bình đẳng với nhà Thonburi.[9] Một người con gái của vua Ong Boun là Khamwaen bị giải về Xiêm quốc và về sau trở thành Hoàng phi của vua Rama I.[61]

Năm 1791, Quốc vương Viêng Chăn là Nanthasen (con của Ong Boun) mật tâu với Rama I rằng Anurutha - Quốc vương Luang Prabang đang bí mật câu kết với người Miến Điện để âm mưu nổi loạn chống lại Xiêm. Đáp lại, Râm I cho phép Nanthasen tấn công Luang Prabang và chiếm được đô thành vào năm 1792. Anurutha bị giam giữ tại Bangkok trong 4 ntrowuowcs khi được trở về do sự can thiệp ngoại giao của nhà Thanh Trung Quốc.[62]

Triều đại Tây Sơn ở Đại Việt được thành lập, và cũng có mưu đồ bành trướng thế lực sang phía tây. Năm 1790, hai tướng Tây Sơn là Trần Quang Diệu và Nguyễn Văn Uyên đem 5.000 tấn công Viêng Chăn, bắt được hai thủ lãnh Lào mà sử Việt gọi là Chiêu Kiểu cùng Chiêu Nan, đuổi vua Nanthasen đến tận biên giới Xiêm La. Sử Xiêm thì gọi tên hai tướng Việt là Ong Chiang Ba và Ong Chiang Wian, và cho rằng người Lào đã thắng khi đẩy lùi được lực lượng Tây Sơn về nước. Những tù binh sau đó bị trói và áp giải đến Bangkok.[63]

Vào tháng 1 năm 1795, Nanthasen bị cáo buộc âm mưu với lãnh chúa Nakhon Phanom, cùng nhau liên hệ với Tây Sơn để chống lại triều đình Xiêm La. Ông ta bị Rama I phế truất và đưa đến Bangkok cầm tù rồi chết trong ngục, ngôi vương được truyền cho người em là Inthavong.[64]

Với phương tây

[sửa | sửa mã nguồn]

Nhìn chung vua Rama I cũng như các triều vua sau đó không quá gay gắt với việc truyền đạo Thiên Chúa, ông còn mời các giáo sĩ người Pháp đến để bày tỏ mong muốn phát triển việc buôn bán với các nước châu Âu.[65] Việc định đô ở Bangkok cũng phần nào cho thấy ý định xây dựng một vương quốc đối mặt ra biển cả của Rama I.

Nhìn chung ở thời kỳ Rama I, các nước phương tây đang có chiến sự gay gắt (Các cuộc chinh phạt của Napoleon), nên trong thời gian này Xiêm không phải chịu nhiều áp lực và nguy cơ từ các nước này. Tình hình sẽ chuyển biến ở những thập kỷ sau đó, với sự kiện Xiêm trong quá trình bành trướng đã va chạm với thế lực Anh ở bán đảo Mã Lai, và cuộc chiến tranh giữa người Anh với nhà Konbaung Miến Điện năm 1824.[66]

Đối nội

[sửa | sửa mã nguồn]

Lập pháp

[sửa | sửa mã nguồn]
Con dấu của ba vị Thượng thư đầu triều, được in trên Luật Ba con dấu, do Vua Rama I ban hành năm 1805..
Bên trái: Con dấu Rajasiha của Samuhanayok (Tổng trấn Bắc thành)
Giữa: Con dấu Gajasiha của Samuhakalahom (Tổng trấn Nam thành)
Right: Con dấu Hoa sen của Bộ trưởng Thương mại - Phraklang.

Sau khi kinh thành Ayutthaya bị thiêu rụi bởi quân Miến Điện năm 1767, rất nhiều ghi chép về triều đại cũ đã bị mất tích dưới đống tro tàn. Sau khi lên ngôi Hoàng đế, một trong những việc làm đầu tiên của Rama I là xây dựng lại hệ thống hành chính, luật pháp và đẳng cấp xã hội mới.[67] Ngay năm 1782, nhà vua đã hạ lệnh đập bỏ những tượng Linga bằng đá tượng trưng cho sự thần thánh của dòng dõi hoàng tộc trước đây, và từ năm 1785, ông phong tục tuyên thệ lòng trung thành của các quan lại, thay vì thề trước tượng Linga và đức vua thì nay sẽ tuyên thệ trước tượng Phật. Trong hầu hết các sắc lệnh của mình, Rama I đều nhấn mạnh đến sự bảo hộ Phật giáo - tôn giáo bị Taksin tấn công và bài trừ trước đó.[67] Song song với việc ấy, nhà vua cũng yêu cầu các sư tăng phải tuân thủ tinh thần kỷ luật và giữ gìn đạo đức để làm gương cho dân chúng. Các đoàn thanh tra được lập ra để kiểm soát hành vi của các sư tăng. Trong năm 1801, đã có 128 sư tăng bị án phạt lao động khổ sai vì các tội say rượu, tà dâm hay trộm cướp. Rõ ràng, những xử phạt trên không đơn thuần chỉ là xử phạt những kẻ có tội, mà còn qua đó thể hiện sự kiên quyết trong pháp trị của nhà vua đối với dân chúng.[68]

Năm 1805, một bộ luật mới được ban hành trong toàn quốc, gọi là Kotmai Tra Sam Duang (กฎหมายตราสามดวง / Luật Ba con dấu), gồm 41 luật nhỏ, như Luật thụ án, Luật tín dụng và nợ, Luật từ chối nhân chứng, Luật kháng cáo, Luật vợ chồng... Điểm đặc biệt là bộ luật này chỉ giữ lại 1/10 những điều khoản của luật cũ. Trên tinh thần của bộ luật, ngôi vua không phải là thụ mệnh từ một thế lực tối cao nào đó, mà là dựa trên cơ sở của một khế ước xã hội.[69] Một số phần của Luật Tam Ấn vẫn còn hiệu lực, theo phán quyết của Tòa án Công lý Tối cao Thái Lan năm 1978.[70]

Sau khi biết tin tòa án ra phán quyết ly hôn cho một người phụ nữ mặc dù bà ta đã ngoại tình, người chồng đã gửi đơn kiện, tuyên bố rằng viên thẩm phán đã thiên vị. Khi xem xét án lệ này, vua Rama I nhận thấy tất cả các bản sao của luật hôn nhân đều cho thấy người phụ nữ này có quyền hợp pháp đối với vụ ly hôn này. Nghi ngờ rằng luật này và các luật khác đã bị "sửa đổi", Vua Rama I bèn ra lệnh rà soát tất cả các văn bản luật hiện hành.[71] Lời tựa của bộ luạt Ba con dấu cũng cho biết rằng[71]

Nhà vua cũng quan tâm đến việc tập quyền hóa bộ máy nhà nước. Hệ thống quan hệ họ hàng được củng cố, hình thành một hệ thống các bộ (Krom) do các Hoàng thân, Công chúa nắm giữ. Dưới thời Rama I, một số lượng nhất định gồm 11 hoàng thân - công chúa đã hoàn toàn lãnh đạo các bộ tương ứng do họ đứng đầu. Chính hệ thống tập quyền này đã góp phần không nhỏ vào sự trung hưng của chế độ quân chủ phong kiến Xiêm La khi đó.[72]

Phát triển kinh tế

[sửa | sửa mã nguồn]

Cùng với việc củng cố chính quyền trung ương, triều đình Rama I cũng thi hành nhiều chính sách giải phóng nhân dân. Sắc lệnh năm 1784 cho phép tầng lớp thường dân (phrai) có thể trở thành quan lại. Năm 1785, lại có lệnh giảm thời hạn lao dịch cho nhà nước từ 6 tháng xuống còn 4 tháng, sau lại giảm tiếp còn 3 tháng.[72] Ngoài ra nhà vua cũng hạ lệnh rằng các nông nô (Phrai Som, những người làm thuê cho quý tộc quan lại) nếu không hài lòng với chủ của mình thì được quyền chuyển sang công việc làm thuê cho nhà nước (Phrai Luang). Một sắc lệnh năm 1788 chống nô dịch hóa nông dân cũng đã được ban hành.[72]

Những biện pháp kể trên đã có tác dụng nhất định cho việc khôi phục sản xuất nói riêng và phát triển kinh tế nói chung. Kết quả là dân số Xiêm đã tăng đáng kể, đạt đến con số 5 triệu người trong 25 năm đầu thế kỷ XX, so với chỉ 2 triệu dưới thời mạt Ayutthaya và Thonburi.[73]

Triều đình Rama I cũng khuyến khích người Hoa di cư đến Xiêm để lợi dụng cộng đồng này mà củng cố nền móng cho triều đại (Rama I cũng có dòng máu Hoa), qua nhiều chính sách ưu đãi nhưng giảm thuế lao dịch so với người bản xứ. Theo nhiều tài liệu ghi nhận, số người Hoa đã có lúc chiếm tới 50% dân số Bangkok.[73]

Cuộc sống cá nhân

[sửa | sửa mã nguồn]
Maha Sura Singhanat (Bunma), Đệ nhị vương (Maha Uparat) của Xiêm quốc giai đoạn 1782 - 1803. Ông là em trai cùng cha cùng mẹ với Rama I.

Khi còn giữ chức Quận thủ Ratchaburi, vua Rama I kết hôn với Phu nhân Nak (1737 - 1826), con gái của một gia đình quý tộc nổi tiếng ở xứ Bang Chang. Hai người con trai của dòng họ này đã chạy trốn khỏi cuộc tranh chấp ngai vàng Ayutthaya và định cư tại vùng Bang Chang, tỉnh Ratchaburi. Tuy nhiên Phu nhân Nak đã thất sủng sau đó và không hề được lập làm Hoàng hậu trong suốt thời kỳ trị vì của Rama I.[74] Dù vậy, người đời vẫn ngầm hiểu bà là chính thất và gọi bà là "Somdet Phra Phanwasa" hoặc "Somdet Phra Phansa," theo cách gọi Hoàng hậu trong triều đại Ayutthaya. Mãi đến triều đại vua Vajiravudh (Rama VI), bà mới được phong danh hiệu chính thức là Somdet Phra Amarindra Boromma Rajini.

Vua Rama I có tổng cộng 42 người con, trong đó 10 người là con của Phu nhân Nak, bao gồm vua Rama II (Hoàng tử Chim), Công chúa Chimyai (Hoàng phi của vua Taksin), Thân vương Senanurak (sau là Đệ nhị vương dưới thời Rama II).

Trong số các phi tần, người được nhà vua tín nhiệm nhất có lẽ là Hoàng phi Khamwaen (1769 - 1809). Bà là con gái của Vua Ong Boun xứ Viêng Chăn và vợ ông là một công nữ đến từ Nong Bua Lamphu. Sau cuộc chinh phạt Viêng Chăn năm 1779, tướng Somdet Chao Praya Maha Kasatsuek đã bắt được cô công chúa nhỏ đem về Xiêm và cưới làm vợ lẽ.[75] Khi được tin quân Xiêm sắp tàn phá quê mẹ là Nong Bua Lamphu, Khamwaen đã van xin chồng thay đổi ý định. Vì lẽ đó, bà được người dân Nong Bua Lamphu tôn kính với tên gọi Thau Khieu Khom.

Sau khi Somdet Chao Praya Maha Kasatsuek lên ngôi vua vào năm 1782 và trở thành Rama I, nàng Khamwaen được tấn phong tước vị Chao Chom. Chao Chom Waen thường được nhìn nhận là vị nữ quan quyền lực (เจ้าคุณข้างใน) nhất thời kỳ Ratanakosin. Bà được giao nhiệm vụ giám hộ các cung nữ và các hoàng tử hoàng nữ. Bà được biết đến với sự nghiêm khắc đến nỗi bà được mệnh danh là Khun Sua, hay Hoàng phi Hổ (เจ้าคุณเสือ ).[76][77] Rất tiếc bà không sinh được cho nhà vua bất kỳ đứa con nào, tuy nhiên dưỡng nữ của bà, công chúa Kunthon (1798 - 1838) – con gái của Rama I với người thê thiếp người Lào khác là Chao Chom Manda Thongsuk sau này đã kết hôn với người anh trai là Rama II và trở thành Vương phi cánh tả của ông.

Sau khi Đệ nhị vương Maha Sura Singhanat qua đời (1803), ngôi trừ vị bỏ trống trong vài năm. Ở Việt Nam, vua Gia Long còn nhiều lần bày tỏ sự lo ngại của ông nếu ngôi thái tử Xiêm bị bỏ trống, và đã nhiều lần viết thư khuyên vua Rama I hãy chọn con trai trưởng của ông ta, Hoàng tử Isarasundhorn (một người có thiện cảm với triều đình Gia Long) lên ngôi thái tử. Cuối cùng Rama I cũng đã làm như vậy vào năm 1806 khi lập Isarasundhorn lên ngôi Đệ nhị vương. Isarasundhorn chính là vua Buddha Loetla Nabhalai - Rama II.[78]

Vua Rama I qua đời tại điện Phaisanthaksin, Bangkok vào ngày 7 tháng 9 năm 1809 sau một thời gian nhuốm bệnh nặng.[79][80]

Nước Xiêm La dưới thời trị vì của Rama I đã đạt đến một đỉnh cao quyền lực mới chưa từng thấy kể từ thế kỷ XVI. Về mặt quân sự, Xiêm đã có thể đẩy lùi thành công các cuộc xâm lược của Miến Điện và thiết lập ảnh hưởng đối với Lào, Campuchia và cả Việt Nam. Về mặt văn hóa, Rama I cũng khuyến khích các hoạt động văn hóa để khôi phục đất nước sau hàng loạt cuộc chiến tranh liên miên, đồng thời xây dựng nhiều đền thờ và tượng đài trong thời gian trị vì của mình. Các chính sách của ông đã đặt nền tảng cho sự thịnh vượng của Xiêm quốc trong những thập kỷ tiếp theo.

Đánh giá

[sửa | sửa mã nguồn]

Tước vị và tôn hiệu

[sửa | sửa mã nguồn]
Xem thêm: Danh xưng hoàng gia và quý tộc Thái Lan
  • 1737–1758: Nai Thongduang (นายทองด้วง)
  • 1758–1768: Luang Yokkrabat Mueang Ratchaburi (หลวงยกกระบัตรเมืองราชบุรี)
  • 1768: Phra Ratcharin (พระราชริน)
  • 1768–1769: Phraya Aphairanarit (พระยาอไภยรณฤทธิ์)
  • 1769–1770: Phraya Yommarat (พระยายมราช)
  • 1770–1778: Chao Phraya Chakri (เจ้าพระยาจักรี)
  • 1778–1782: Somdet Chao Praya Maha Kasatsuek v.v... (สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก พิฤกมหิมา ทุกนัครระอาเดช นเรศรราชสุริยวงษ์ องค์อรรคบาทมุลิกากร บวรรัตนบรินายก)
  • 1782: Somdet Phra Buddha Chao Yu Hua Maha Kasatsuek (สมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัว มหากษัตริย์ศึก)
  • 1782–1809: Phra Bat Somdet Phra Borommarachathirat Ramathibodi Sisin Borommaha Chakkraphat Rachathibodin v. v... (พระบาทสมเด็จพระบรมราชาธิราชรามาธิบดี ศรีสินทรบรมมหาจักรพรรดิราชาธิบดินทร์ ธรณินทราธิราช รัตนากาศภาษกรวงษ์ องค์บรมาธิเบศ ตรีภูวเนตรวรนายก ดิลกรัตนราชชาติอาชาวไศรย สมุทัยดโรมนต์ สกลจักรวาฬาธิเบนทร์ สุริเยนทราธิบดินทร์ หริหรินทราธาดาธิบดี ศรีวิบูลยคุณอักนิษฐ ฤทธิราเมศวรมหันต์ บรมธรรมิกราชาธิราชเดโชไชยพรหมเทพาดิเทพนฤบดินทร ภูมินทรบรมาธิเบศโลกเชฐวิสุทธิ รัตนมกุฏประเทศคตา มหาพุทธางกูรบรมบพิตร)
  • thụy hiệu (Rama III): Phra Bat Somdet Phra Phutthayotfa Chulalok (พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก)
  • thụy hiệu (Rama IV): Phra Bat Somdet Phra Paramoruracha Mahachakkriborommanat Phra Phutthayotfa Chulalok (พระบาทสมเด็จพระปรโมรุราชามหาจักรีบรมนารถ พระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก)
  • thụy hiệu (Rama VI): Phra Bat Somdet Phra Ramadhibodi Si Sindra Maha Chakri Borommanath Phra Phutthayotfa Chulalok (พระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาจักรีบรมนารถ พระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก)
  • thụy hiệu (1982): Phra Bat Somdet Phra Phutthayotfa Chulalok Maharat (พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช, "Phra Phutthayotfa Chulalok Đại đế")

Tham khảo

[sửa | sửa mã nguồn]

Chú thích nguồn

[sửa | sửa mã nguồn]
  1. ^ a b c Trần Trọng Kim 1971, tr. 108.
  2. ^ Thanh sử cảo, quyển 528
  3. ^ David K Wyatt 2003, tr. 129.
  4. ^ David K Wyatt 2003, tr. 129 - 130.
  5. ^ Chris Baker & Pasuk Phongpaichit 2017, tr. 270.
  6. ^ a b c Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 24.
  7. ^ Lê Văn Quang 1995, tr. 59.
  8. ^ Klaus Wenk 1968, tr. 3.
  9. ^ a b c David K Wyatt 2003, tr. 126.
  10. ^ Sulak Sivaraksa 1985, tr. 175.
  11. ^ Chris Baker & Pasuk Phongpaichit 2017, tr. 32.
  12. ^ Chris Baker & Pasuk Phongpaichit 2017, tr. 288.
  13. ^ “The following article was written by King Rama IV of the Kingdom of Thailand in 1855 in response to the British Governor to Hongkong”. Truy cập ngày 27 tháng 10 năm 2024. |first1= thiếu |last1= (trợ giúp)
  14. ^ Wood 1924, tr. 254.
  15. ^ a b Wood 1924, tr. 253.
  16. ^ Clark D. Neher 1979, tr. 50.
  17. ^ Kham (Čhaophrayā). “Biên niên sử hoàng gia Rattankosin, triều vua thứ nhất, quyển 141”. Truy cập ngày 27 tháng 10 năm 2024.
  18. ^ a b Wood 1924, tr. 268.
  19. ^ a b David K Wyatt 1984, tr. 143.
  20. ^ Damrong Rajanubhab 1920, tr. 531-532.
  21. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 2002, tr. 207.
  22. ^ Wood 1924, tr. 263 - 264.
  23. ^ a b Quốc sử quán triều Nguyễn 2002, tr. 211.
  24. ^ Nidhi Eoseewong 1986, tr. 575.
  25. ^ David K Wyatt 1984, tr. 145.
  26. ^ Nidhi Eoseewong 1986, tr. 55.
  27. ^ Gary G. Hamilton 2006, tr. 42.
  28. ^ ทศยศ กระหม่อมแก้ว 2007, tr. 176.
  29. ^ Rong Syamananda 1990, tr. 98 - 99.
  30. ^ a b Klaus Wenk 1968, tr. 111.
  31. ^ Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 58.
  32. ^ Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 35.
  33. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 2002, tr. 221.
  34. ^ Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 121.
  35. ^ Trần Hoàng Vũ, Hà Tấn Tài 2024, tr. 359.
  36. ^ Nicholas Tarling 1999, tr. 584.
  37. ^ Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 246.
  38. ^ Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 203.
  39. ^ Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 259.
  40. ^ Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 272.
  41. ^ Trần Hoàng Vũ, Hà Tấn Tài 2024, tr. 350.
  42. ^ Trần Hoàng Vũ, Hà Tấn Tài 2024, tr. 351 - 352.
  43. ^ Trần Hoàng Vũ, Hà Tấn Tài 2024, tr. 354.
  44. ^ Quốc sử quán triều Nguyễn 2002, tr. 797.
  45. ^ Trần Hoàng Vũ, Hà Tấn Tài 2024, tr. 360 - 361.
  46. ^ a b John Tully 2006, tr. 72.
  47. ^ Chandler, David P. (26 tháng 5 năm 1971). “Cambodia's Relation with Siam in the Early Bangkok Period: The Politics of a Tributary State”. Journal of the Siam Society.
  48. ^ Kham (Čhaophrayā). “Biên niên sử hoàng gia Rattankosin, triều vua thứ nhất, quyển 122”. Truy cập ngày 28 tháng 10 năm 2024.
  49. ^ Theam, Bun Srun 1981, tr. 6.
  50. ^ Kham (Čhaophrayā). “Biên niên sử hoàng gia Rattankosin, triều vua thứ nhất, quyển 138”. Truy cập ngày 29 tháng 10 năm 2024.
  51. ^ Phayre 1967, tr. 207-208.
  52. ^ Htin Aung 1967, tr. 184.
  53. ^ Wood 1924, tr. 263 - 267.
  54. ^ Htin Aung 1967, tr. 184-185.
  55. ^ Htin Aung 1967, tr. 185.
  56. ^ Wood 1924, tr. 273.
  57. ^ David K Wyatt 2003, tr. 152.
  58. ^ Kham (Čhaophrayā). “Biên niên sử hoàng gia Rattankosin, triều vua thứ nhất, quyển 101”. Truy cập ngày 29 tháng 10 năm 2024.
  59. ^ Ongsakul 2005, tr. 150.
  60. ^ Kham (Čhaophrayā). “Biên niên sử hoàng gia Rattankosin, triều vua thứ nhất, quyển 109”. Truy cập ngày 29 tháng 10 năm 2024.
  61. ^ คึกฤทธิ์ ปราโมช, ม.ร.ว.. โครงกระดูกในตู้. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์สยามรัฐ, พิมพ์ครั้งที่ 8 พ.ศ. 2547.
  62. ^ Stuart-Fox 2008, tr. 11.
  63. ^ Kham (Čhaophrayā) 1978, tr. 169-170.
  64. ^ Kham (Čhaophrayā). “Biên niên sử hoàng gia Rattankosin, triều vua thứ nhất, quyển 74”. Truy cập ngày 30 tháng 10 năm 2024.
  65. ^ Lê Văn Quang 1995, tr. 121.
  66. ^ Lê Văn Quang 1995, tr. 122.
  67. ^ a b Lê Văn Quang 1995, tr. 116.
  68. ^ Lê Văn Quang 1995, tr. 117.
  69. ^ Lê Văn Quang 1995, tr. 117 - 118.
  70. ^ Prachumyat 2013, tr. 63 - 64.
  71. ^ a b Royal Institute of Thailand 2007, tr. 106.
  72. ^ a b c Lê Văn Quang 1995, tr. 118.
  73. ^ a b Lê Văn Quang 1995, tr. 119.
  74. ^ Pramoj (M.R.), Kukrit (1991). Khrōngkradūk nai tū (bằng tiếng Thái). Samnakphim Sayāmrat.
  75. ^ McDaniel, Justin Thomas (tháng 2 năm 2018). “Ethnicity and the galactic polity: Ideas and actualities in the history of Bangkok”. Journal of Southeast Asian Studies (bằng tiếng Anh). 49 (1): 129–148. doi:10.1017/S0022463417000728. ISSN 0022-4634. S2CID 148825264.
  76. ^ Thiphakorawong, Chaophraya; Flood, Chadin Kanjanavanit (1990). The Dynastic Chronicles: Bangkok Era, the First Reign, B.E. 2325-2352 (A.D. 1782-1809) (bằng tiếng Anh). Centre for East Asian Cultural Studies. ISBN 978-4-89656-106-7.
  77. ^ Phlāinō̜i, Sombat (1982). Sorties Into Thai Cultural History (bằng tiếng Anh). Office of the National Culture Commission, Ministry of Education.
  78. ^ Mayurī Ngaosīvat & Pheuiphanh Ngaosyvathn 1998, tr. 97
  79. ^ David K Wyatt 2003, tr. 144.
  80. ^ Čhunlačhakkraphong (1960). Lords of Life: The Paternal Monarchy of Bangkok, 1782–1932. Taplinger. tr. 114.

Ghi chú

[sửa | sửa mã nguồn]
  1. ^ Thủ đô của Taksin ở bờ tây sông Menam, người Thái thường gọi là Thonburi, còn Rattankosin - thủ đô của Rama I chính là Bangkok hiện nay. Tuy nhiên nhiều người phương tây không phân biệt Thonburi và Rattankosin mà coi hai địa danh này đều cùng một cái tên Bangkok
  2. ^ Nay là thành phố Sa Đéc, tỉnh Đồng Tháp, Việt Nam
  3. ^ Ông này là con người chị gái của vua Rama, có bố là người Hoa
  4. ^ Địa danh xưa, nay là tỉnh Cà Mau, không phải thành phố Long Xuyên
Chúng tôi bán
Kem dưỡng trắng tái tạo da CHICY BELLI BLACK PEACK ESSENCE GIẢM 42%
320.000 ₫ 550.000 ₫
Kem dưỡng trắng tái tạo da CHICY BELLI BLACK PEACK ESSENCE
[Review Sách] Cô thành trong gương GIẢM 9%
162.000 ₫ 179.000 ₫
[Review Sách] Cô thành trong gương
[Tóm tắt sách] Vượt bẫy cảm xúc | Cẩm năng cân bằng hệ thống cảm xúc phức tạp trong mỗi người GIẢM 20%
150.000 ₫ 188.000 ₫
[Tóm tắt sách] Vượt bẫy cảm xúc | Cẩm năng cân bằng hệ thống cảm xúc phức tạp trong mỗi người
Kem chống nắng Elta MD UV Physical Broad-Spectrum SPF 4 GIẢM 3%
710.000 ₫ 730.000 ₫
Kem chống nắng Elta MD UV Physical Broad-Spectrum SPF 4
Bộ sưu tập thẻ MB Hi Collection - Phiên Bản League of Legends GIẢM 22%
70.000 ₫ 90.000 ₫
Bộ sưu tập thẻ MB Hi Collection - Phiên Bản League of Legends
Thế giới của Sophie - Tiểu thuyết về lịch sử Triết học GIẢM 26%
111.000 ₫ 149.000 ₫
Thế giới của Sophie - Tiểu thuyết về lịch sử Triết học
Bài viết liên quan
Giới thiệu về Captain John - One Piece
Giới thiệu về Captain John - One Piece
Đây là một trong các hải tặc nổi tiếng từng là thành viên trong Băng hải tặc Rocks của Rocks D. Xebec từ 38 năm về trước và có tham gia Sự kiện God Valley
10/27/2023 8:32:39 AM 945
Hướng dẫn lấy thành tựu Liyue Ichiban - Genshin Impact
Hướng dẫn lấy thành tựu Liyue Ichiban - Genshin Impact
Hướng dẫn mọi người lấy thành tựu ẩn từ ủy thác "Hương vị quê nhà" của NPC Tang Wen
8/14/2021 5:36:12 PM 2,099
Distinctiveness quan trọng như thế nào?
Distinctiveness quan trọng như thế nào?
Tức là thương hiệu nào càng dễ mua, càng được nhớ đến trong nhiều bối cảnh mua hàng khác nhau thì sẽ càng được mua nhiều hơn và do đó có thị phần càng lớn
6/22/2023 5:05:47 PM 258
Điều gì làm nên sức mạnh của Alhaitham?
Điều gì làm nên sức mạnh của Alhaitham?
Tạm thời bỏ qua vấn đề DPS của cả đội hình, ta sẽ tập trung vào cơ chế và scaling của bản thân Alhaitham hơn
2/6/2023 9:07:57 PM 677