Thiền vu

Thiền vu
Phồn thể	單于
Giản thể	单于
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ chányú Wade–Giles ch'an-yü Tiếng Hán trung cổ Tiếng Hán trung cổ [tɑn˥˩i̯u˩] hay [ʑi̯ɛn˩˥i̯u˩]
Tước hiệu đầy đủ
Phồn thể	撐犁孤塗單于
Giản thể	撑犁孤涂单于
Nghĩa đen	Con trai của Trời, Vua phương Bắc
Phiên âm Tiếng Hán tiêu chuẩn Bính âm Hán ngữ Chēnglí Gūtu Chányú

Thiền vu (tiếng Hung Nô: sanok / tsanak;^[1] theo Hán thư, nghĩa là thiên tử) là tước hiệu của các lãnh đạo tối cao của dân du mục ở Trung Á trong 8 thế kỷ, bắt đầu từ thời kỳ nhà Chu (1045–256 TCN) và thay thế nó sau đó là tước hiệu "khả hãn"" được người Nhu Nhiên sử dụng vào năm 402 CN.^[2] Tước hiệu này được thị tộc Luyên Đê của người Hung Nô sử dụng dưới thời nhà Tần (221-206 TCN) và nhà Hán (206 TCN–220 CN).

Từ nguyên

單于姓攣鞮氏，其國稱之曰「撐犁孤塗單于」。匈奴謂天為「撐犁」，謂子為「孤塗」，單于者，廣大之貌也，[...]	Thiền vu họ Luyên Đê, trong nước gọi là "Sanh Lê Cô Đồ Thiền Vu". Hung Nô gọi trời là "Sanh Lê" [Tengri [en]], gọi con trai là "Cô Đồ", còn Thiền vu tức là bề ngoài quảng đại, [...]
—Hán thư, quyển 94 thượng	—Tạm dịch nghĩa tiếng Việt

L. Rogers và Edwin G. Pulleyblank cho rằng danh hiệu thiền vu có thể có liên hệ nào đó với danh hiệu tarkhan đã được chứng thực về sau, chỉ ra rằng cách phát âm cổ của 單于 có lẽ gần giống như *dān-ĥwāĥ và do vậy là lối đọc trại của *darxan.^[3] Nhà ngôn ngữ học Alexander Vovin cho rằng từ này nguyên gốc Enisei. Cũng theo ông, cụm chữ Hán giả tá 撐犁孤塗單于 (phát âm tiếng Hán thượng cổ: *treng-ri k^wa-la dar-ɢ^wā) cấu thành từ bốn căn tố lần lượt là: *tɨŋgVr- "cao", *k^wala- "con trai, con", *tɨl "hạ lưu sông Enisei" hoặc "phía bắc", và *qʌ̄j ~ *χʌ̄j "vua"; cả cụm dịch thành "Con trai của Trời, Vua phương Bắc".^[4][5]

Danh sách thiền vu

Hệ thống kế vị giữa các thiền vu được Joseph Fletcher gọi là huyết thống tanistry, theo dó người nam giới gần nhất sẽ kế thừa chức vị thiền vu từ người tiền vị. Trong lịch sử từng có 60 thiền vu.^[6][7]

Danh sách sau gồm 63 thiền vu

Thiền vu Đế quốc Hung Nô
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
1	Đầu Mạn (頭曼)	Đầu Man	？ - 209 TCN
2	Mặc Đốn thiền vu (冒頓單于)	Mặc Đốn	209 TCN - 174 TCN	36 năm	Con Đầu Mạn
3	Lão Thượng thiền vu (老上單于)	Kê Chúc (稽粥)	174 TCN - 161 TCN	14 năm	Con Mặc Đốn
4	Quân Thần thiền vu (軍臣單于)		161 TCN - 126 TCN	36 năm	Con Lão Thượng
5	Y Trĩ Tà thiền vu (伊稚斜單于)	Y Trĩ Tà	126 TCN - 114 TCN	13 năm	Tả Cốc Lễ vương, Đệ Quân Thần,
	(Tự lập)		119 TCN	Không đủ 1 tháng	Hữu Cốc Lễ vương
6	Ô Duy thiền vu (烏維單于)	Ô Duy	114 TCN - 105 TCN	10 năm	Con của Y Trĩ Tà
7	Nhi thiền vu (兒單于)	Ô Sư Lư (烏師廬)	104 TCN - 102 TCN	3 năm	Con Ô Suy
8	Ha Lê Hồ thiền vu (呴犁湖單于)	Ha Lê Hồ	102 TCN - 101 TCN	2 năm	Hữu Hiền Vương, Chú ruột Nhi thiền vu, em Ô Duy
9	Tả Đê Hầu thiền vu (且鞮侯單于)	Thả Đê Hầu	101 TCN - 96 TCN	6 năm	Tả đại đô úy, em Hà Lê Hồ
10	Hồ Lộc Cô thiền vu (狐鹿姑單于)	Hồ Lộc Cô	96 TCN - 85 TCN	12 năm	Tả Hiền vương, con Tả Đê Hầu
11	Hồ Diễn Đê thiền vu (壺衍鞮單于)	Hồ Diễn Đê	85 TCN - 68 TCN	18 năm	Tả Cốc Lễ vương, con Hồ Lộc Cô
12	Hư Lư Quyền Cừ thiền vu (虛閭權渠單于)	Hư Lư Quyền Cừ	68 TCN - 60 TCN	9 năm	Tả Hiền vương, em Hồ Diễn Đê
13	Ác Diễn Cù Đề thiền vu (握衍朐提單于)	Đồ Kỳ Đường	60 TCN - 58 TCN	3 năm	Hữu Hiền vương, Cháu (tôn) Ô Duy thiền vu
Ngũ thiền vu tịnh lập
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
14	Hô Hàn Da thiền vu (呼韓邪單于)	Kê Hầu ? (狦)	58 TCN - 31 TCN	28 năm	Con trai Hư Lư Quyền Cừ thiền vu
	Đồ Kì thiền vu (屠耆單于) hoặc Hiền thiền vu (賢單于)	Bác Tư Đường (薄胥堂)	58 TCN - 56 TCN	3 năm	Nhật Trục vương, tranh lập, anh họ Ác Diễn Cù Đề thiền vu
	Hô Yết thiền vu (呼揭單于)		57 TCN	1 năm	Hô Yết vương, tranh lập
	Xa Lê thiền vu (車犁單于)		57 TCN - 56 TCN	2 năm	Hữu Áo Kiện vương, tranh lập
	Ô Tịch thiền vu (烏籍單于)		57 TCN (lần 1) 56 TCN (lần 2)	1 năm	Ô Tịch dô úy, tranh lập
	Nhuận Chấn thiền vu (閏振單于)		56 TCN - 54 TCN	3 năm	Hưu Tuần vương, em họ Đồ Kì thiền vu, tranh lập ở phía Tây
Thiền vu Tây Hung Nô
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
	Chất Chi Cốt Đô Hầu thiền vu (郅支骨都侯單于)	Hô Đồ Ngô Tư (呼屠吾斯)	56 TCN - 36 TCN	21 năm	Tả Hiền vương, anh Hô Hàn Da thiền vu
Thiền vu Đông Hung Nô
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
14	Hô Hàn Da thiền vu (呼韓邪單于)	Kê Hầu ? (狦)	58 TCN - 31 TCN	28 năm	Con Hư Lư Quyền Cừ thiền vu
	Y Lợi Mục thiền vu (伊利目單于)		49	1 năm	Em Đô Kì thiền vu, tự lập
Thiền vu Hung Nô thời tái thống nhất
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
15	Phục Chu Luy Nhược Đê thiền vu (復株累若鞮單于)	Điêu Đào Mạc Cao (雕陶莫皐)	31 TCN - 20 TCN	12 năm	Con Hô Hàn Da thiền vu
16	Sưu Hài Nhược Đê thiền vu (搜諧若鞮單于)	Thả Mi Tư (且麋胥)	20 TCN - 12 TCN	9 năm	Tả Hiền vương, em Phục Chu Luy thiền vu
17	Xa Nha Nhược Đê thiền vu (車牙若鞮單于)	Thả Mạc Xa (且莫車)	12 TCN - 8 TCN	5 năm	Tả Hiền vương, em Sưu Hài Nhược Đê thiền vu
18	Ô Châu Lưu Nhược Đê thiền vu (烏珠留若鞮單于)	Nang Tri Nha Tư (囊知牙斯), sau cải thành Tri (知)	8 TCN- 13 CN	21 năm	Tả Hiền vương, em Xa Nha thiền vu
19	Ô Luy Nhược Đê thiền vu (烏累若鞮單于)	Hàm (咸)	13 - 18	6 năm	Ư Túc Trí Chi hầu, em Ô Châu Lưu thiền vu
20	Hô Đô Nhi Thi Đạo Cao Nhược Đê thiền vu (呼都而尸道皋若鞮單于)	Dư (輿)	18 - 46	29 năm	Tả Hiền vương, em Ô Luy thiền vu
21	Ô Đạt Đê Hầu thiền vu (烏達鞮侯單于)	Ô Đạt Đê Hầu	46	1 năm	Con Hô Đô thiền vu
22	Bồ Nô thiền vu (蒲奴單于)	Bồ Nô	46 - ？		Em Hô Đô thiền vu Thiền vu Bắc Hung Nô
23	Hải Lạc Thi Trục Đê thiền vu (醢落尸逐鞮單于)	Bỉ (比)	48 - 56	9 năm	Cháu (tôn) Hô Hàn Da thiền vu, con Ô Châu Lưu thiền vu, tự lập Thiền vu Nam Hung Nô
Sau dó Hung Nô phân thành Nam và Bắc Hung Nô
Vương Mãng lập làm thiền vu Hung Nô
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
	Hiếu thiền vu (孝單于)	Hàm (咸)	11	Không đủ 1 năm	Em Ô Châu Lưu thiền vu
	Thuận thiền vu (順單于)	Trợ (助)	11	Không đủ 1 năm	Con Ô Luy thiền vu
	Thuận thiền vu (順單于)	Đăng (登)	11 - 12	2 năm	Em Thuận thiền vu Trợ
	Tu Bốc thiền vu (須卜單于)	Tu Bốc Đương (須卜當)	18 - 21	4 năm	Hữu Cốt Đô hầu
Thiền vu Bắc Hung Nô
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
1	Bồ Nô thiền vu (蒲奴單于)	Bồ Nô	46 - ？		Em trai Hô Đô thiền vu
2	Ưu Lưu thiền vu (優留單于)	Ưu Lưu	？ - 87
3	Bắc thiền vu (không rõ danh hiệu)		88 - ？		Hữu Hiền vương, Anh khác mẹ của Ưu Lưu
	Ư Trừ Kiện thiền vu (於除鞬單于)	Ư Trừ Kiện	91 - 93	3 năm	Hữu Cốc Lễ vương, em Bắc thiền vu, tự lập
Các đời thiền vu không rõ
	Phùng Hầu thiền vu (逢侯單于)	Phùng Hầu	94 - 118	25 năm	Con trai của Đồn Đồ Hà, thiền vu Nam Hung Nô
Thiền vu Nam Hung Nô
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
1	Hải Lạc Thi Trục Đê thiền vu (醢落尸逐鞮單于)	Bỉ (比)	48 - 56	9 năm	Cháu (tôn) Hồ Hàn Da thiền vu, con Ô Châu Lưu thiền vu
	Úc Kiện Tả Hiền Vương thiền vu (薁鞬左賢王單于)		50	Không đủ 1 tháng	Úc Kiện Tả Hiền vương, em của thiền vu Bắc Hung Nô là Bồ Nô
2	Khâu Phù Vưu Đê thiền vu (丘浮尤鞮單于)	Mạc (莫)	56 - 57	2 năm	Em Hải Lạc Thi
3	Y Phạt Vu Lự Đê thiền vu (伊伐於慮鞮單于)	Hán (漢)	57 - 59	3 năm	Em Khâu Phù Vưu
4	Hải Đồng Thi Trục Hầu Đê thiền vu (醢童尸逐侯鞮單于)	Thích (適)	59 - 63	5 năm	Con Hải Lạc Thi
5	Khâu Trừ Xa Lâm Đê thiền vu (丘除車林鞮單于)	Tô (蘇)	63	1 năm	Con Khâu Phù Vưu
6	Hồ Tà Thi Trục Hầu Đê thiền vu (湖斜尸逐侯鞮單于)	Trường (長)	63 - 85	23 năm	Em Hải Đồng Thi
7	Y Đồ Vu Lư Đê thiền vu (伊屠於閭鞮單于)	Tuyên (宣)	85 - 88	4 năm	Con Y Phạt Vu
8	Hưu Lan Thi Trục Hầu Đê thiền vu (休蘭尸逐侯鞮單于)	Truân Đồ Hà (屯屠何)	88 - 93	6 năm	Em Hồ Tà Thi
9	An Quốc thiền vu (安國單于)	An Quốc	93 - 94	2 năm	Em Y Đồ Vu
10	Đình Độc Thi Trục Hầu Đê thiền vu (亭獨尸逐侯鞮單于)	Sư Tử (師子)	94 - 98	5 năm	Con Hồ Tà Thi
11	Vạn Thị Thi Trục Hầu Đê thiền vu (萬氏尸逐侯鞮單于)	Đàn (檀)	98 - 124	27 năm	Con Hồ Tà Thi
12	Ô Kê Hầu Thi Trục Đê thiền vu (烏稽侯尸逐鞮單于)	Bạt (拔)	124 - 128	5 năm	Em Vạn Thị Thi
13	Khứ Đặc Nhược Thi Trục Tựu thiền vu (去特若尸逐就單于)	Hưu Lợi (休利)	128 - 140	13 năm	Em Ô Kê Hầu
Hưu Lợi tự sát, Nam đình trống (140 - 143)
	Xa Nữu thiền vu (車鈕單于)	Xa Nữu	140 - 143	4 năm	Câu Long vương, Ngô Tư và những người khác ủng hộ
14	Hô Lan Nhược Thi Trục Tựu thiền vu (呼蘭若尸逐就單于)	Đâu Lâu Trữ (兜樓儲)	143 - 147	5 năm	Thủ Nghĩa vương
15	Y Lăng Thi Trục Tựu thiền vu (伊陵尸逐就單于)	Cư Xa Nhi (居車兒)	147 - 172	26 năm
16	Đồ Đặc Nhược Thi Trục Tựu thiền vu (屠特若尸逐就單于)		172 - 178	7 năm	Con Y Lăng Thi
17	Hô Trưng thiền vu (呼徵單于)	Hô Trưng	178 - 179	2 năm	Con Đồ Đặc Nhược
18		Khương Cừ (羌渠)	179 - 188	10 năm	Hữu Hiền vương
	Tu Bốc Cốt Đô Hầu thiền vu (須卜骨都侯單于)		188 - 189	2 năm	Tộc nhân lập nên
Sau khi Tu Bốc mất, Nam đình hư vị, các tù trưởng thị tộc chủ trì chính sự Nam đình
19	Trì Chí Thi Trục Hầu thiền vu (持至尸逐侯單于)	Ư Phù La (於夫羅)	188 - 195	8 năm	Con Khương Cừ
20	Tu Bặc Cốt Đô Hầu (須卜骨都侯單于)	Hô Trù Tuyền (呼廚泉)	195 - 216	22 năm	Em trai Ư Phu La
Tào Tháo cầm giữ, thiền vu Nam Hung Nô chấm dứt
	Tả bộ suất	Lưu Báo (劉豹)			Con Ư Phu La
	Bắc thiền vu (sau tự xưng Đại thiền vu)	Lưu Uyên (劉淵)	304		Con Lưu Báo
Thiền vu Hung Nô Tây Tấn
	Hiệu thiền vu	Tên	Thời gian tại vị	Số năm tại vị	Ghi chú
		Hạ Lại Đầu (賀賴頭)	？ - 357	？	？

Xem thêm

• Diệp Hộ

Tham khảo

1. 刘正埮、高名凯、麦永乾、史有为编, 汉语外来词词典 (A Dictionary of Loan Words and Hybird Words in Chinese), 上海辞书出版社. 1984, p. 63.
2. Taskin V.S. "Materials on history of Dunhu group nomadic tribes", Moscow, 1984, p. 305,306, (Таскин В.С. "Mатериалы по истории древних кочевых народов группы Дунху") tiếng Nga
3. Universität Bonn. Seminar für Sprach- und Kulturwissenschaft Zentralasiens: Zentralasiatische Studien, Vol. 24–26, p.21
4. "Once again on the Etymology of the title qaɣan", in Studia Etyologica Crocoviensia, (2007) vol. 12, p. 177-185
5. "Did the Xiongnu speak a Yeniseian language? Part 2: Vocabulary", in Altaica Budapestinensia MMII, Proceedings of the 45th Permanent International Altaistic Conference, Budapest, June 23–28, pp. 389–394.
6. Bichurin N.Ya., "Collection of information on peoples in Central Asia in ancient times", vol. 1, Sankt Petersburg, 1851, p. 10 on)
7. Taskin V.S., "Materials on history of Sünnu", transl., 1968, Vol. 1, p. 34 on