Ngữ hệ Enisei

Ngữ hệ Enisei
Sắc tộc	Người Enisei
Phân bố địa lý	Hiện nay dọc theo sông Enisei Quá khứ phần lớn Siberia và Mông Cổ
Phân loại ngôn ngữ học	Dené–Enisei? Ngữ hệ Enisei
Tiền ngôn ngữ	Enisei nguyên thủy
Ngữ ngành con	Bắc Nam †
Glottolog:	yeni1252[1]
Phân bố của hệ Enisei khoảng thế kỷ 17 (gạch chéo) và cuối thế kỷ 20 (đỏ đậm). Dữ liệu thủy danh (Hydronym; tức tên sông ngòi, ao hồ, v.v) và dạng phân bố này ám chỉ một cuộc di cư lên bắc của quần thể Enisei gốc cư ngụ tại dãy núi Sayan và bắc Mông Cổ.
Phân bố các nhánh của hệ Enisei vào năm 1600

Ngữ hệ Enisei (còn được gọi là Enisei-Ostyak)^{[chú_thích 1]} là một ngữ hệ hiện diện tại khu vực sông Enisei thuộc Siberia.

Phân loại

• Tiền Enisei
  • Bắc Enisei (chia tách vào khoảng năm 700)
    • Ket (200 người nói)
    • Yugh † (biến mất khoảng năm 1990)
  • Nam Eisei †
    • Kott–Assan (chia tách vào khoảng năm 1200)
      • Kott † (biến mất giữa thập niên 1800)
      • Assan † (biến mất khoảng năm 1800)
    • Arin–Pumpokol (chia tách vào khoảng năm 550)
      • Arin † (biến mất khoảng năm 1800)
      • Pumpokol † (biến mất khoảng năm 1750)

Chỉ có hai ngôn ngữ trong hệ này tồn tại đến thế kỷ XX, đó là tiếng Ket (còn gọi là Imbat Ket), nay có chừng 200 người nói, và tiếng Yugh (còn gọi là Sym Ket), nay đã biến mất như một bản ngữ. Những thành viên khác được biết đến của hệ này, Arin, Assan, Pumpokol, và Kott, đều đã biến mất trước tiếng Yugh ít nhất một thế kỷ. Những nhóm khác – Buklin, Baikot, Yarin, Yastin, Ashkyshtym, and Koibalkyshtym – được xác định là những ngôn ngữ Enisei, nhưng ngoài một vài tên riêng, ta không biết gì về chúng.

Có đề xuất về việc kết nối hệ Enisei với hệ Na-Dené, một trong những ngữ hệ chính của thổ dân Bắc Mỹ.^[2]

Từ vựng

Số đếm

Bảng dưới cho biết số đếm cơ bản trong các ngôn ngữ Enisei cũng như một số từ vị phục dựng ướm thử:^[3]

Số	Ngôn ngữ Enisei						Dạng phục dựng hiện có
	Nhánh Bắc		Nhánh Nam
	Các phương ngữ Ket	Yugh	Kott-Assan		Arin-Pumpokol
	SK		Kott	Assan	Arin	Pumpokol	Starostin
1	qūˑs	χūs	huːtʃa	hutʃa	qusej	xuta	*xu-sa
2	ɯ̄ˑn	ɯ̄n	iːna	ina	kina	hinɛaŋ	*xɨna
3	dɔˀŋ	dɔˀŋ	toːŋa	taŋa	tʲoŋa ~ tʲuːŋa	dóŋa	*doʔŋa
4	sīˑk	sīk	tʃeɡa ~ ʃeːɡa	ʃeɡa	tʃaɡa	ziang	*si-
5	qāˑk	χāk	keɡa ~ χeːɡa	keɡa	qala	hejlaŋ	*qä-
6	aˀ ~ à	àː	χelutʃa	ɡejlutʃa	ɨɡa	aɡɡɛaŋ	*ʔaẋV
7	ɔˀŋ	ɔˀŋ	χelina	ɡejlina	ɨnʲa	onʲaŋ	*ʔoʔn-
10	qɔ̄ˑ	χɔ̄	haːɡa ~ haɡa	xaha	qau ~ hioɡa	hajaŋ	*ẋɔGa
20	ɛˀk	ɛˀk	iːntʰukŋ	inkukn	kinthjuŋ	hédiang	*ʔeʔk ~ xeʔk
100	kiˀ	kiˀ	ujaːx	jus	jus	útamssa	*kiʔ ~ ɡiʔ / *ʔalVs-(tamsV)

Một vài từ khác

Từ	Ngôn ngữ Enisei								Dạng phục dựng hiện có
	Nhánh Bắc				Nhánh Nam
	Các phương ngữ Ket			Yugh	Kott-Assan		Arin-Pumpokol
	SK	NK	CK		Kott	Assan	Arin	Pumpokol	Vajda	Starostin	Werner
Thông rụng lá	sɛˀs	sɛˀs	šɛˀš	sɛˀs	šet	čet	čit	tag	*čɛˀç	*seʔs	*sɛʔt / *tɛʔt
Sông	sēˑs	sēˑs	šēˑš	sēs	šet	šet	sat	tat	*cēˑc	*ses	*set / *tet
Đá	tʌˀs	tʌˀs	tʌˀš	čʌˀs	šiš	šiš	kes	kit	*cʰɛˀs	*čɨʔs	*t'ɨʔs
Ngón tay	tʌˀq	tʌˀq	tʌˀq	tʌˀχ	tʰoχ	?	intoto	tok	*tʰɛˀq	*tǝʔq	*thǝʔq
Nhựa (cây)	dīˑk	dīˑk	dīˑk	dʲīk	čik	?	?	?	*čīˑk	*ǯik (~-g, -ẋ)	*d'ik
Sói	qɯ̄ˑt	qɯ̄ˑti	qɯ̄ˑtə	χɯ̄ˑt	(boru ← Turkic)		qut	xotu	*qʷīˑtʰi	*qɨte (˜ẋ-)	*qʌthǝ
Mùa đông	kɤ̄ˑt	kɤ̄ˑti	kɤ̄ˑte	kɤ̄ˑt	keːtʰi	?	lot	lete	*kʷeˑtʰi	*gǝte	*kǝte
Ánh sáng	kʌˀn	kʌˀn	kʌˀn	kʌˀn	kin	?	lum	?	*kʷɛˀn	*gǝʔn-	?
Người	kɛˀd	kɛˀd	kɛˀd	kɛˀtʲ	hit	het	kit	kit	*kɛˀt	*keʔt	?
Nước	ūˑl	ūˑl	ūˑl	ūr	ul	ul	kul	ul	*kʰul	*qoʔl (~ẋ-, -r)	?
Bạch dương	ùs	ùːse	ùːsə	ùːʰs	uča	uuča	kus	uta	*kʰuχʂa	*xūsa	*kuʔǝt'ǝ
Xe trượt	súùl	súùl	šúùl	sɔ́ùl	čogar	čɛgar	šal	tsɛl	*tsehʷəl	*soʔol	*sogǝl (~č/t'-ʎ)

Chú thích

1. "Ostyak" là một thuật ngữ có tính địa lý hơn là ngôn ngữ học. Ngoài nhóm Enisei nó còn gồm tiếng Khanty và tiếng Selkup của ngữ hệ Ural.

Tham khảo

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Yeniseian”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. “Pause Is Seen in a Continent's Peopling”. New York Times. 13 tháng 3 năm 2014.
3. Xem Vajda 2007, Starostin 1982 và Werner (???)