Tiếng Latinh thông tục

Tiếng Latinh thông tục
sermo vulgaris
Phát âm	[ˈsɛrmo βʊlˈɡaːrɪs]
Sử dụng tại	Đế quốc La Mã Các quốc gia kế thừa di sản La Mã
Phân loại	Ấn-Âu Nhóm ngôn ngữ gốc Ý Latino-Faliscan Latinh Tiếng Latinh thông tục
Ngôn ngữ tiền thân	Tiếng Latinh cổ Tiếng Latinh thông tục
Hệ chữ viết	Chữ Latinh
Mã ngôn ngữ
Glottolog	vulg1234
Những vùng nói hoặc chịu ảnh hưởng lớn bởi tiếng Latinh trong thời hậu kỳ Đế quốc La Mã, tô đậm bằng màu đỏ.
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Latinh thông tục (tiếng Latinh: sermo vulgaris, tiếng Anh: Vulgar Latin) hay còn được gọi là tiếng Latinh bình dân^[1] hoặc Latinh khẩu ngữ,^[2] là một phổ rộng bao gồm nhiều phương ngữ xã hội của tiếng Latinh được nói tại khu vực xung quanh bồn địa Địa Trung Hải trong và sau thời kỳ Đế quốc La Mã.^[3] Nó được phân biệt với tiếng Latinh cổ điển - là hình thức tiêu chuẩn cũng như thể viết của ngôn ngữ này.

Theo dòng lịch sử, tiếng Latinh thông tục ít được chuẩn hóa, có sự đa dạng và biến thể rất lớn tùy theo vùng miền địa lý. Các ngôn ngữ thuộc nhóm ngôn ngữ Rôman, đại diện tiêu biểu nhất là các ngôn ngữ quốc gia như tiếng Ý, tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Romania, đều được tiến hóa trực tiếp từ tiếng Latinh thông tục, mà không phải là tiếng Latinh cổ điển.

Nguồn gốc của thuật ngữ

Trong thời kỳ Cổ điển, các tác gia La Mã ám chỉ đến hình thức ngôn ngữ không trang trọng, sử dụng trong lời ăn tiếng nói hằng ngày là sermo plebeius hoặc sermo vulgaris, có nghĩa là 'tiếng thông tục/thường dân'.^[4]

Cách sử dụng hiện đại của thuật ngữ Latinh thông tục (Vulgar Latin) có từ thời Phục Hưng, khi các nhà tư tưởng người Ý bắt đầu đưa ra giả thuyết rằng ngôn ngữ của họ bắt nguồn từ một loại tiếng Latin 'bị hỏng' mà họ cho rằng đã tạo thành một thực thể khác biệt với văn học Cổ điển, mặc dù các ý kiến khác nhau rất nhiều liên quan đến bản chất của phương ngữ 'thô tục' này.^[5]

Tuy nhiên, nhà ngôn ngữ học người Pháp đầu thế kỷ 19 Raynouard, được coi là cha đẻ của môn Ngữ văn tiếng Rôman hiện đại, quan sát thấy các ngôn ngữ Rôman có nhiều đặc điểm chung không hề tồn tại trong tiếng Latinh, hay ít nhất là không có trong tiếng Latinh 'chuẩn mực' tức tiếng Latinh Cổ điển, ông kết luận rằng tất cả chúng đều phải có một tổ tiên chung nào đó (mà ông tin rằng gần giống với tiếng Occitan cổ) đã thay thế tiếng Latinh một thời gian trước năm 1000. Tiếng này được ông gọi là la langue romane hay "ngôn ngữ La Mã".^[6]

Tuy nhiên, bài luận 'chuyên nghiệp' đầu tiên về ngôn ngữ Rôman đã được xuất bản bởi nhà ngôn ngữ học người Đức Lorenz Diefenbach, ngay sau đó là cuốn Ngữ pháp của Ngôn ngữ Rôman của Friedrich Diez, tác phẩm đầu tiên áp dụng phương pháp so sánh hiện đại cho nhóm ngôn ngữ này.^[7] Chính Diez cuối cùng đã phổ biến cách sử dụng thuật ngữ tiếng Latin thông tục trong thời hiện đại,^[8] mặc dù ông chỉ đơn giản là mượn thuật ngữ này từ các tác phẩm của nhiều nhà tư tưởng thời Phục Hưng Ý khác nhau.^[9]

Nguồn gốc

Bằng chứng trực tiếp về tiếng Latinh thông tục phi văn học đến từ các nguồn sau:^[10]

• Các lỗi ngữ pháp, cú pháp, và chính tả thường xảy ra trong văn khắc tiếng Latinh.
• Việc chèn các từ hoặc cấu trúc thông tục vào các văn bản đương đại, dù có hay không có chủ ý.
• Đề cập rõ ràng về các cấu tạo hoặc thói quen phát âm nhất định của các nhà ngữ pháp Rôman.
• Từ vựng thời La Mã vay mượn từ vựng sang các ngôn ngữ lân cận như Basque, Albanian hoặc Wales.

Lịch sử

Vào cuối thế kỷ thứ nhất sau Công nguyên, người La Mã đã chinh phục toàn bộ lưu vực Địa Trung Hải và thành lập hàng trăm thuộc địa ở các tỉnh bị chinh phục. Trong nhiều thế kỷ, điều này - cùng với các yếu tố khác khuyến khích sự đồng hóa ngôn ngữ và văn hóa, chẳng hạn như sự thống nhất về chính trị, đi lại thường xuyên và thương mại, nghĩa vụ quân sự, v.v. - đã làm cho tiếng Latinh trở thành ngôn ngữ chính trên khắp phần phía tây của Địa Trung Hải.^[11] Bản thân tiếng Latinh cũng tuân theo các khuynh hướng đồng hóa tương tự, do đó các biến thể của nó có lẽ đã trở nên đồng nhất hơn vào thời điểm Đế quốc La Mã sụp đổ so với thời kỳ trước đó. Ở đây không có nghĩa rằng ngôn ngữ đã không thay đổi trong suốt những năm qua, mà đúng hơn là những thay đổi đang diễn ra có xu hướng ảnh hưởng như nhau đến tất cả các khu vực.^[12]

Sự sụp đổ của Đế quốc Tây La Mã làm suy yếu hoặc loại bỏ tất cả các yếu tố đồng nhất này, và do đó xu hướng chuyển sang phân kỳ ngôn ngữ thay vì hội tụ. Một trường hợp cực đoan là cuộc xâm lược và định cư của người Slavơ ở vùng Balkan, dường như đã cách ly những người nói tiếng Latinh địa phương khỏi những người bản ngữ Latinh xa hơn ở phía tây; theo đó, tiếng Rôman vùng Balkan hiện đại khác biệt về nhiều mặt so với các nhánh khác trong ngữ hệ của nó.^[13]

Tuy nhiên rất khó để nói chính xác khi nào và như thế nào cách phát âm của tiếng Latinh bắt đầu khác biệt xét theo khu vực địa lý, vì ảnh hưởng của những thay đổi thực sự trong các thanh âm đang diễn ra này đã bị thể viết che giấu khi hình thức chính tả tương đồng nhau vẫn còn tồn tại suốt 5 hoặc 6 thế kỷ Công nguyên trong thế giới nói tiếng Latinh.^[14] Tuy nhiên, phân tích thống kê cẩn thận về các lỗi chính tả cho thấy một số khác biệt giữa các khu vực vào cuối thời kỳ này, đáng kể nhất là trong việc xử lý các nguyên âm gần giống nhau /ɪ/ và /ʊ/.^[15]

Tuy vậy tiếng Latinh thể nói được sử dụng dường như vẫn duy trì được sự thống nhất ở một mức độ nào đó, chỉ phân mảnh thành nhiều phiên bản Rôman sơ khai khác nhau từ khoảng có lẽ là thế kỷ 7 trở đi.^[16]

Từ vựng

Luân chuyển vốn từ vựng

Qua nhiều thế kỷ tiếng nói Latinh mất nhiều từ vựng khác nhau và thay thế chúng bằng từ mới phát sinh tại bản địa hoặc vay mượn từ các ngôn ngữ láng giềng như tiếng Gaul, tộc Giéc-manh, hoặc Hy Lạp. Tuy nhiên, ngôn ngữ văn học nói chung vẫn giữ lại những từ cũ hơn.

Một ví dụ điển hình là sự thay thế của động từ bất quy tắc cổ điển ferre, có nghĩa là 'mang, cầm', với động từ thường portare.^[17] Tương tự như vậy, động từ loqui, có nghĩa là 'nói', đã được thay thế bằng nhiều lựa chọn khác nhau như fabulari và narrare hay parabolare vay mượn của tiếng Hy Lạp.^[18]

Các trợ từ trong tiếng Latin cổ điển gặp phải tình trạng đặc biệt kém, với tất cả những từ sau đây đã biến mất khỏi thể nói: an, at, autem, donec, enim, etiam, haud, igitur, ita, nam, postquam, quidem, quin, quoad, quoque, sed, sive, utrum và vel.^[19]

Trôi dạt ngữ nghĩa

Nhiều từ còn tồn tại đã trải qua một sự thay đổi về nghĩa; một số trường hợp đáng chú ý là causa ('chủ đề' → 'đồ vật, thứ, món, cái gì'), civitas ('dân cư' → 'thành phố'), focus ('lò sưởi' → 'lửa'), manducare ('nhai' → 'ăn'), mittere ('gửi' → 'đặt'), necare ('giết người' → 'chết đuối'), pacare ('xoa dịu' → 'trả tiền'), và totus ('toàn bộ' → 'tất cả, mọi thứ').^[20]

Phát triển ngữ âm

Thay đổi phụ âm

Mất phụ âm mũi

• Phụ âm cuối /m/ đã bị mất trong các từ đa âm.^[21] Trong các từ đơn lẻ, nó có xu hướng tồn tại dưới dạng /n/.^[22]
• /n/ thường được mất trước các phụ âm xát, dẫn đến kéo dài đền bù của nguyên âm trước nó (ví dụ sponsa 'vị hôn thê'> spōsa có /o/ được kéo dài).^[23]

Ngạc âm hóa

Các tiền nguyên âm trong chỗ gián đoạn (sau một phụ âm và trước một nguyên âm khác) trở thành [j], được viết tắt bởi các phụ âm trước.^[24]

Xát âm hóa

/w/ (ngoại trừ sau /k/) và liên phụ âm /b/ hợp nhất thành âm lưỡng xát /β/.^[25]

Đơn giản hóa các cụm phụ âm

• Cụm /nkt/ giảm thành [ŋt].^[26]
• /kw/ được phân tách thành /k/ trước các hậu nguyên âm.^[27]
• /ks/ trước hoặc sau một phụ âm, hoặc ở cuối từ, được rút gọn thành /s/.^[28]

Thay đổi nguyên âm

• Hệ thống cổ điển về độ dài nguyên âm âm vị đã sụp đổ, để lại sự khác biệt về chất như là yếu tố phân biệt giữa các nguyên âm; do đó mô hình đã thay đổi từ / ĭ ē ĕ ā ă ŏ ō ŭ ū / thành / i ɪ e ɛ a ɔ o ʊ u /.^[29]
  • Theo đó, tất cả các nguyên âm dài không nhấn trọng âm (cũng như các nguyên âm nhấn trọng âm trong âm tiết đóng) được rút ngắn, trong khi tất cả các nguyên âm nhấn trọng âm trong âm tiết mở đều được kéo dài.^[30]
• Các nguyên âm kép /ae̯/ và /oe̯/ lần lượt biến thành đơn âm [ɛː] và [eː] ^[31] vào khoảng thế kỷ thứ 2. ^[32]
• Đến cuối thời Đế quốc La Mã /ɪ/ hợp nhất với /e/ ở hầu hết các vùng,^[33] mặc dù không phải ở Châu Phi hoặc một vài khu vực ngoại vi tại Ý.^[34]
  • Một thế kỷ sau /ʊ/ giảm xuống /o/ ở hầu hết những nơi trước đây đã bị ảnh hưởng bởi sự hợp nhất /ɪ/ - /e/, ngoại trừ vùng Balkan và một phần của miền nam nước Ý.^[35]

Ngữ pháp

Mạo từ trong ngôn ngữ Rôman

Thật khó để xác định khi nào các mạo từ xác định không hề có trong tiếng Latinh nhưng có mặt trong tất cả các ngôn ngữ Rôman, phần lớn là do thể nói mang tính khẩu ngữ cao mà nó phát sinh hiếm khi được viết ra cho đến khi các ngôn ngữ con bị phân kỳ mạnh mẽ; hầu hết các văn bản còn sót lại trong thời kỳ đầu của ngôn ngữ Rôman cho thấy các mạo từ đã được phát triển đầy đủ.

Các mạo từ xác định được phát triển từ đại từ hoặc tính từ chỉ định (một sự phát triển tương tự được tìm thấy trong nhiều ngôn ngữ Ấn-Âu, bao gồm tiếng Hy Lạp, Celtic và Giéc-manh); so sánh với số phận của các tính từ chỉ định ille, illa, illud "đó/cái đó" từ tiếng Latinh đã hình thành trong ngôn ngữ Roman, trở thành le và la trong tiếng Pháp (tiếng Pháp cổ là li, lo, la), tiếng Catalan và Tây Ban Nha el, la và lo, tiếng Occitan lo và la, Tiếng Bồ Đào Nha o và a (tách "l" là đặc điểm chung của tiếng Bồ Đào Nha), và tiếng Ý il, lo và la. Tiếng Sardegna cũng đi theo cách riêng của mình, hình thành mạo từ bắt nguồn từ ipse, ipsa "này/cái này" (su, sa); một số phương ngữ Catalan và Occitan có các mạo từ từ cùng một nguồn. Trong khi hầu hết các ngôn ngữ Romance đặt mạo từ trước danh từ, thì tiếng Romania có cách riêng của nó, bằng cách đặt mạo từ sau danh từ, ví dụ: lupul ("con sói ấy" - từ * lupum illum) và omul ("người đàn ông ấy" - * homo illum),^[36] có thể là kết quả của việc ở trong vùng liên hợp ngôn ngữ Balkan.

Sự chỉ định này được sử dụng trong một số ngữ cảnh trong vài văn bản ban đầu theo những cách cho rằng các chỉ từ tiếng Latinh đang mất dần sức mạnh. Kinh thánh Vetus Latina có đoạn văn Est tamen hoang daemon sodalis peccati ("Ma quỷ là bạn đồng hành của tội lỗi"), trong bối cảnh gợi ý rằng từ này có ý nghĩa hơn một mạo từ. Nhu cầu dịch các văn bản thánh kinh ban đầu bằng tiếng Hy Lạp Koine, với một mào từ xác định, có thể đã tạo động lực cho tiếng Latinh Kitô giáo để chọn một bản thay thế. Aetheria sử dụng ipse tương tự: per mediam vallem ipsam ("xuyên qua giữa thung lũng"), cho thấy rằng nó cũng đang suy yếu trong sử dụng.^[37]

Trong thể nói ít trang trọng hơn, các hình thức được tái tạo cho thấy rằng các câu biểu diễn tiếng Latinh kế thừa đã được thực hiện mạnh mẽ hơn bằng cách ghép với ecce (ban đầu là một thán từ: "kìa!"), từ đó sinh ra ecco trong tiếng Ý thông qua eccum, một dạng rút gọn của của ecce eum. Đây là nguồn gốc của cil trong tiếng Pháp cổ (*ecce ille), cist (*ecce iste) và ici (*ecce hic); tiếng Ý có questo (*eccum istum), quello (*eccum illum) và (hiện nay chủ yếu là tiếng Tuscan) có codesto (*eccum tibi istum), cũng như qui (*eccu hic), qua (*eccum hac); Tây Ban Nha và Tiếng Occitan có aquel và Bồ Đào Nha aquele (*eccum ille); acá trong tiếng Tây Ban Nha và cá trong tiếng Bồ Đào Nha (*eccum hac); aquí của Tây Ban Nha và aqui Bồ Đào Nha (*eccum hic); Tiếng Bồ Đào Nha acolá (*eccum illac) và aquém (*eccum ble); acest trong tiếng Romania (*ecce iste) và acela (*ecce ille), và nhiều dạng khác.

Chữ số unus, una (một) cung cấp các mạo từ không xác định trong mọi trường hợp (tương tự, đây là một sự phát triển ngữ nghĩa thông thường trên khắp châu Âu). Điều này được dự đoán trong tiếng Latinh cổ điển; Cicero viết cum uno gladiatore nequissimo ("với một võ sĩ giác đấu vô đạo đức nhất"). Điều này cho thấy unus đã bắt đầu thay thế quidam trong ý nghĩa của "một số" hoặc "một số" của BC thế kỷ 1.

Mất giới tính trung lập

Mô hình biến cách tính từ thứ nhất và thứ hai trong tiếng Latinh cổ điển:
ví dụ: altus ("cao")
Không bao gồm xưng hô.

Các thể cách	số ít			số nhiều
	giống đực	trung lập	giống cái	giống đực	trung lập	giống cái
Thể chủ cách	altus	altum	alta	altī	alta	altae
Thể nghiệp cách (đối cách)	altum		altam	altōs	alta	altās
Thể vị cách	altō		altae	altīs
Thể nguyên ủy	altō		altā	altīs
Thể sỡ hữu cách	altī		altae	altōrum		altārum

Giới tính

Ba giới tính ngữ pháp của tiếng Latinh cổ điển đã được thay thế bằng hệ thống hai giới tính trong hầu hết các ngôn ngữ Rôman.

Giới tính trung lập của tiếng Latinh cổ điển trong hầu hết các trường hợp giống hệt với giới tính nam cả về mặt cú pháp và hình thái. Nhầm lẫn đã bắt đầu tại các văn tự grafiti tại Pompeii, ví dụ như cadaver mortuus cho cadaver mortuum ("xác chết"), và hoc locum cho hunc locum ("nơi này"). Sự nhầm lẫn về hình thái thể hiện chủ yếu trong việc sử dụng đuôi đề cử -us (-Ø sau -r) trong thứ nguyên o.

Trong tác phẩm của Petronius, người ta có thể tìm thấy balneus thay thế balneum ("bồn tắm"), fatus thay fatum ("số phận"), caelus thay caelum ("thiên đường"), amphitheatre thay amphitheatrum ("đấu trường vòng cung"), vinus thay vinum ("rượu vang"), và ngược lại, thesaurum thay cho thesaurus ("kho báu"). Hầu hết những hình thức này được thể hiện trong văn nói của Trimalchion, một người tự do Hy Lạp thất học.

Trong các ngôn ngữ Rôman hiện đại, thể chủ cách kết thúc bằng s đã bị bỏ rơi hầu hết, và tất cả từ được thay thế bằng kết thúc o đều có nguồn gốc từ -um: -u, -o, hoặc -Ø. Ví dụ: murum tính đực ("bức tường") và caelum trung tính ("bầu trời") đã phát triển thành: muro và cielo trong tiếng Ý; Bồ Đào Nha có muro, céu; Tây Ban Nha có muro, cielo, Catalan có mur, cel; Romania là mur, cieru> cer; Pháp có mur, ciel. Tuy nhiên, tiếng Pháp cổ vẫn có -s trong thể chủ cách và -Ø trong thể nghiệp cách ở cả hai từ: murs, ciels [chủ thể] - mur, ciel [khách thể]. ^[a]

Đối với một số danh từ trung tính của thể biến cách thứ ba, dạng khách thể có tác dụng; đối với những từ khác, thì dạng chủ cách/nghiệp cách tỏ ra hiệu quả (hai dạng này giống hệt nhau trong tiếng Latinh cổ điển). Bằng chứng cho thấy giới tính trung lập đã chịu áp lực rất lớn từ thời kỳ đế quốc..Tiếng Pháp (le) lait, tiếng Catalan (la) llet, tiếng Occitan (lo) lach, Tây Ban Nha (la) leche, Bồ Đào Nha (o) leite, tiếng Ý (il) latte, tiếng León (el) lleche và Romania lapte (le) (có nghĩa là "sữa"), tất cả đều bắt nguồn từ dạng không tiêu chuẩn nhưng đã được chứng thực bằng từ trung lập trong tiếng Latinh là lacte hoặc thể nghiệp cách lactem giống đực. Trong tiếng Tây Ban Nha, từ này trở thành giống cái, trong khi trong tiếng Pháp, Bồ Đào Nha và Ý, nó trở thành giống đực (trong tiếng Romania, từ này vẫn là trung tính, lapte / lăpturi). Tuy nhiên, các dạng trung tính khác vẫn được bảo tồn trong tiếng Rôman; như nom trong Catalan và Pháp, nome trong León, Bồ Đào Nha và Ý, nume tại Rumani (nghĩa là "tên") tất cả bảo tồn được thể chủ cách/nghiệp cách nomen trong tiếng Latinh, chứ không phải là hình thức dạng khách thể *nominem (mà vẫn tạo ra tiếng Tây Ban Nha nombre).^[36]

Đuôi kết thúc điển hình của Ý

	Danh từ		Tính từ và công cụ xác định
	số ít	số nhiều	số ít	số nhiều
giống đực	giardino	giardini	buono	buoni
giống cái	donna	donne	buona	buone
trung lập	uovo	uova	buono	buone

Hầu hết các danh từ trung tính có dạng số nhiều kết thúc bằng -A hoặc -IA; một số trong số này đã được phân tích lại thành các đơn từ giống cái, chẳng hạn như gaudium ("niềm vui"), gaudia số nhiều; dạng số nhiều nằm ở gốc của dạng số ít giống cái trong tiếng Pháp (la) joie, cũng như của tiếng Catalan và Occitan (la) joia (tiếng Ý la gioia là một sự vay mượn từ tiếng Pháp); tương tự đối với lignum ("thanh gỗ"), ligna số nhiều, có nguồn gốc danh từ số ít giống cái ở Catalan (la) llenya và tiếng Tây Ban Nha (la) leña. Một số ngôn ngữ Rôman vẫn có một dạng đặc biệt bắt nguồn từ số nhiều cổ ngữ được coi là giống cái về mặt ngữ pháp: ví dụ: BRACCHIUM: BRACCHIA "(nhiều) cánh tay" → Ý (il) braccio: (le) brucia braț(ul) tiếng Romania: brațe (le).

Biến hình trong tiếng Ý ở những danh từ dị hoán tính như l'uovo fresco ("một quả trứng tươi" - giống đực) / le uova fresche ("nhiều quả trứng tươi" - giống cái) thường được phân tích như đực dạng số ít và cái dạng số nhiều, với một bất thường trong số nhiều -a (thể số ít của giống cái). Tuy nhiên, nó cũng phù hợp với sự phát triển lịch sử của họ khi nói rằng uovo chỉ đơn giản là một danh từ trung lập thông thường là ovum và ova là số nhiều) và phần kết thúc đặc trưng cho những từ này phải có sự đồng thuận giới tính với những danh từ này là -o ở số ít và -e ở số nhiều. Sự thay thế tương tự về giới tính tồn tại trong một số danh từ tiếng Romania nhất định, nhưng được coi là thường xuyên vì nó phổ biến hơn trong tiếng Ý. Do đó, có thể cho rằng một giới tính trung lập còn sót lại vẫn tồn tại ở tiếng Ý và tiếng Romania.

Trong tiếng Bồ Đào Nha, dấu vết của số nhiều neutetrung tính có thể được tìm thấy trong các hình thức tập thể và các từ có nghĩa miêu tả về kích thước lớn hơn hoặc độ bền. Do đó, người ta có thể sử dụng ovo/ovos ("trứng / nhiều trứng") và ova / ovas ("trứng cá", "một bộ trứng"), bordo / bordos ("(các) phần của một cạnh") và borda / bordas ("cạnh / các cạnh"), saco / sacos ("túi / nhiều túi") và saca / sacas ("bao / nhiều bao"), manto / mantos ("áo khoác / nhiều áo khoác") và manta / mantas ("chăn / nhiền chăn"). Những ví dụ khác, nó dẫn đến các từ có giới tính có thể bị thay đổi ít nhiều tùy ý, như fruto/fruta ("trái cây"), caldo / calda ("nước lèo"), v.v.

Các dạng này đặc biệt phổ biến khi chúng có thể được sử dụng để tránh các dạng bất thường. Trong tiếng Latinh, tên của các loài cây thường là giống cái, nhưng nhiều tên đã bị từ chối trong mô hình biến cách thứ hai, vốn bị chi phối bởi các danh từ giống đực hoặc giống cái. Tiếng Latinh pirus ("cây lê"), một danh từ giống cái có đuôi giống nam tính, đã trở thành nam tính trong tiếng Ý (il) pero và tiếng Romania păr(ul); trong tiếng Pháp và tiếng Tây Ban Nha, nó được thay thế bằng các từ phái sinh nam tính (le) poirier, (el) peral; và bằng tiếng Bồ Đào Nha và tiếng Catalan bởi các phụ âm (a) pereira, (la) perera.

Như thường lệ, các bất thường vẫn tồn tại lâu nhất trong các hình thức được sử dụng thường xuyên. Từ danh từ biến cách thứ tư manus ("tay") là một danh từ giống cái có đuôi -us, tiếng Ý và tiếng Tây Ban Nha trở thành (la) mano, tiếng Romania mânu> mâna (số nhiều), tiếng Catalan (la) mà, và Tiếng Bồ Đào Nha (a) mão, bảo tồn giống cái cùng với hình thức giống đực.

Ngoại trừ các danh từ dị biệt tiếng Ý và Romania, các ngôn ngữ Rôman khác không có dấu vết của danh từ riêng, nhưng vẫn có đại từ tân ngữ. Tiếng Pháp celui-ci / celle-ci / ceci ("cái này"), tiếng Tây Ban Nha éste / ésta / esto ("cái này"), tiếng Ý: gli / le / ci ("với anh ấy" / "với cô ấy" / "với nó"), Catalan: ho, açò, això, allò ("nó" / này / này-đấy / đó kia); Tiếng Bồ Đào Nha: todo / toda / tudo ("tất cả của anh ấy" / "tất cả của cô ấy" / "tất cả của nó").

Mất cách gián tiếp

Sự thay đổi nguyên âm tiếng Latinh thông tục gây ra sự hợp nhất của một số đuôi kết thúc trong các phân tách danh và tính từ.^[39] Một số nguyên nhân bao gồm: mất m cuối cùng, sự hợp nhất của ă với ā, và sự hợp nhất của ŭ với ō (xem bảng).^[39] Do đó, vào thế kỷ thứ 5, số lượng các trường hợp tương phản đã giảm đáng kể. ^[39]

Sự phát triển của một danh từ biến cách thứ nhất:
caepa / cēpa ("hành tây") (số ít giống cái)

	Cổ điển (c. thế kỷ 1)	Thô tục [39] (c. 5 xu.)	Tiếng Rumani hiện đại
chủ cách	caepa, cēpa	* cépa	ceapă
nghiệp cách	caepam, cēpam
nguyên ủy	caepā, cēpā
vị cách	caepae, cēpae	* cépe	cepe
sỡ hữu cách

Sự phát triển của một danh từ biến cách thứ 2:
mūrus ("wall") (số ít giống đực)

	Cổ điển (khoảng TK1)	Thông tục [39] (khoảng TK5)	Tiếng Pháp cổ (khoảng TK11)
chủ cách	mūrus	* múros	murs
nghiệp cách	mūrum	* múru	âm u
nguyên ủy	mūrō	* múro
vị cách
sở hữu cách	mūrī	* múri

Dường như cũng có xu hướng nhầm lẫn rõ rệt các dạng cách khác nhau ngay cả khi chúng chưa trở thành từ đồng âm (giống như các số nhiều khác nhau nói chung), điều này cho thấy rằng sự biến cách danh nghĩa được hình thành không chỉ bởi sự hợp nhất ngữ âm mà còn bởi các yếu tố cấu trúc. ^[39] Do sự không tồn tại của hệ thống trường hợp danh từ sau những thay đổi ngữ âm này, Latinh thông tục đã chuyển từ một ngôn ngữ tổng hợp rõ rệt sang một ngôn ngữ phân tích nhiều hơn.

Theo Meyer-Lübke, thể sở hữu cách đã chết vào khoảng thế kỷ thứ 3, và bắt đầu được thay thế bằng "de" + danh từ (ban đầu có nghĩa là "về/liên quan", về sau suy yếu thành nghĩa "của") vào đầu thế kỷ thứ 2 TCN. Các trường hợp ngoại lệ còn lại là một số đại từ, một số biểu thức hóa thạch nhất định và một số tên riêng. Ví dụ, tiếng Pháp jeudi ("Thứ Năm") <Tiếng Pháp cổ juesdi <Tiếng Latinh thông tục " jovis diēs"; tiếng Tây Ban Nha es menester ("nó là cần thiết") < "est ministeri "; và tiếng Ý terremoto ("động đất") <" terrae motu" cũng như những cái tên như Paoli ("của Paolo") hay Pieri ("của Piero") ^[40]

Thể vị cách kéo dài hơn so với thể sở hữu, mặc dù Plautus, vào thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên, đã cho thấy một số trường hợp thay thế bằng cấu trúc "ad" + nghiệp cách. Ví dụ: "ad carnuficem dabo". ^{[40] [41]}

Các thể nghiệp cách phát triển thành trường hợp giới từ, thay thế nhiều trường hợp của nguyên ủy cách. ^[40] Vào cuối thời kỳ đế quốc, thể nghiệp cách ngày càng được sử dụng nhiều hơn như một trường hợp gián tiếp nói chung. ^[42]

Mặc dù ngày càng có nhiều trường hợp hợp nhất, các hình thức chủ cách và nghiệp cách dường như vẫn còn khác biệt trong thời gian dài, vì chúng hiếm khi bị nhầm lẫn trong các văn bản khắc.^[42] Mặc dù các văn bản của người Gaul từ thế kỷ thứ 7 hiếm khi nhầm lẫn giữa cả hai hình thức, người ta tin rằng cả hai trường hợp bắt đầu hợp nhất ở châu Phi vào thời cuối đế chế, và muộn hơn một chút ở các vùng của Ý và Iberia.^[42] Ngày nay, tiếng Romania duy trì hệ thống hai trường hợp, trong khi tiếng Pháp cổ và tiếng Occitan cổ có hệ thống gián tiếp chủ thể hai trường hợp.

Sự phát triển của một danh từ giống đực
trong tiếng Pháp cổ: veisin ("hàng xóm").
(mạo từ xác định trong ngoặc đơn).

		Tiếng Latinh cổ điển (TK1)	Tiếng Pháp cổ (TK11)
số ít	chủ cách	" vīcīnus "	(li) veisins
	nghiệp cách	" vīcīnum "	(le) veisin
	sỡ hữu	"vīcīnī"
	vị cách	"vīcīnō"
	nguyên ủy
số nhiều	chủ cách	" vīcīnī "	(li) veisin
	nghiệp cách	" vīcīnōs "	(les) veisins
	sỡ hữu	"vīcīnōrum"
	vị cách	"vīcīnīs"
	nguyên ủy

Sử dụng nhiều hơn các giới từ

Việc mất đi một hệ thống trường hợp danh từ hữu ích có nghĩa là các mục đích cú pháp mà nó phục vụ trước đây giờ phải được thực hiện bởi các giới từ và các cách diễn giải khác. Những phần tử này tăng lên về số lượng, và nhiều phần tử mới được hình thành bằng cách ghép các phần tử cũ. Các hậu duệ ngôn ngữ Rôman có đầy đủ các phần tử ngữ pháp như tiếng Tây Ban Nha donde, "ở đâu", từ Latinh de + unde, hoặc tiếng Pháp dès "từ", từ de + ex, trong khi Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha tương đương desde là de + ex + de. Tây Ban Nha después và Bồ Đào Nha depois, "sau", đại diện cho de + ex + post.

Một số phức hợp mới này xuất hiện trong các văn bản văn học trong thời kỳ cuối đế chế; dehors trong tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha có de fuera và tiếng Bồ Đào Nha de fora ("bên ngoài") đều đại diện cho de + foris (tiếng Romania afară - ad + foris). Trong một số trường hợp, các hợp từ này được tạo ra bằng cách kết hợp một số lượng lớn các phần tử, chẳng hạn như adineauri tiếng Romania ("mới đây") từ ad + de + in + illa + hora.^[43]

Tiếng Latinh cổ điển:

Marcus patrī librum dat. "Marcus tặng cha của [anh ấy] một cuốn sách/cuốn sách ấy."

Tiếng Latinh thông tục:

* Marcos da libru a patre. "Marcus tặng một quyển sách/cuốn sách này cho cha của [anh ấy]."

Cũng giống như trong trường hợp dạng vị cách biến mất, tiếng Latinh thông tục đôi khi thay thế trường hợp tiêu chuẩn biến mất bằng giới từ de theo sau là nguyên ủy cách, sau đó cuối cùng là nghiệp cách (hình thức gián tiếp).

Tiếng Latinh cổ điển:

Marcus mihi librum patris dat. "Marcus tặng cho tôi cuốn sách của cha [anh ấy].

Tiếng Latinh thông tục:

* Marcos mi da libru de patre. "Marcus tặng cho tôi cái sách của cha [anh ấy]."

Đại từ

Không giống như trong cấu trúc danh và tính từ, đại từ giữ phần lớn sự phân biệt trong trường hợp. Tuy nhiên, nhiều thay đổi đã xảy ra. Ví dụ, /ɡ/ của ego (đại từ tôi ngôi thứ nhất tiếng Latinh) đã bị mất vào thời cuối đế quốc và eo xuất hiện trong các bản viết tay từ thế kỷ 6.^[44]

Hệ thống danh xưng được phục dựng lại của tiếng Latinh thông tục ^[44]

	Ngôi thứ nhất		Ngôi thứ 2		Ngôi thứ 3
	số ít	số nhiều	số ít	số nhiều
Chủ cách	* éo	*nọs	* tu	* vọs
Vị cách	* mi	* nọ́be(s)	* ti, * tẹ́be	* vọ́be (s)	* si, * sẹ́be
Nghiệp cách	*mẹ	*nọs	* tẹ	* vọs	* sẹ

Phó từ

Tiếng Latinh cổ điển có một số hậu tố khác nhau làm trạng từ cho tính từ: cārus, "thân yêu", tạo thành cārē, "thân yêu"; ācriter, "dữ dội", từ ācer; crēbrō, "thường xuyên", gốc từ crēber. Tất cả những hậu tố nguồn đã bị mất trong Latinh thông tục, nơi phó từ được hình thành bởi hình thức thể nguyên ủy giống cái - đuôi mente, mà ban đầu là thể nguyên ủy của mens, và do đó có nghĩa là "với một tâm thế...". Vì vậy, vēlōx ("nhanh chóng") thay vì vēlōciter ("nhanh chóng") đã cho ra veloci mente (ban đầu là "một tâm thế nhanh trí"). Điều này giải thích quy tắc phổ biến để hình thành trạng từ trong nhiều ngôn ngữ Rôman: thêm hậu tố - ment(e) ở dạng giống cái của tính từ. Sự phát triển minh họa một trường hợp ngữ pháp hóa trong sách giáo khoa trong đó một hình thức tự chủ, danh từ có nghĩa là 'tâm trí', trong khi vẫn được sử dụng từ vựng tự do trong ví dụ: tiếng Ý có venire in mente 'đến trong tâm trí', trở thành một hậu tố hiệu quả để tạo thành các trạng từ trong tiếng Rôman như tiếng Ý chiaramente, tiếng Tây Ban Nha claramente 'một cách rõ ràng'.

Động từ

Cantar de Mio Cid (Bài hát của Cid của tôi) là văn bản tiếng Tây Ban Nha sớm nhất

Nhìn chung, hệ thống động từ trong các ngôn ngữ Rôman ít thay đổi từ tiếng Latinh cổ điển hơn so với hệ thống danh từ.

Bốn lớp chia động từ thường tồn tại. Các cách chia thứ hai và thứ ba đã có các dạng thì không hoàn hảo giống hệt nhau trong tiếng Latinh, và cũng có chung một phân từ hiện tại chung. Bởi vì sự hợp nhất của i ngắn với ē dài trong hầu hết các tiếng Latinh thông tục, hai cách chia động từ này thậm chí còn gần nhau hơn. Một số dạng được sử dụng thường xuyên nhất trở nên không thể phân biệt được, trong khi những dạng khác chỉ được phân biệt bằng cách đặt ứng suất:

	Nguyên mẫu	Ngôi 1	Ngôi 2	Ngôi 3	Ngôi 1	Ngôi 2	Ngôi 3	Mệnh lệnh số ít
		số ít			số nhiều
Cách chia thứ hai (Cổ điển)	-re	-eō	-ēs	-et	-mus	-ētis	-ent	-ē
Cách chia thứ hai (Thông tục)	* -ẹ́re	* - (j) o	* -es	* -e(t)	* -ẹ́mos	* -ẹ́tes	* -en(t)	* -e
Cách chia thứ ba (Thông tục)	* -ere	* -o			* -emos	* -etes	* -on(t)
Cách chia thứ ba (Cổ điển)	-ere	-ō	-is	-it	-imus	-itis	-unt	-e

Hai cách chia động từ này được ghép trong nhiều ngôn ngữ Rôman, thường bằng cách hợp nhất chúng thành một lớp duy nhất trong khi lấy phần cuối của mỗi từ trong hai cách chia ban đầu. Những đuôi kết thúc tồn tại khác nhau đối với mỗi ngôn ngữ, mặc dù hầu hết có xu hướng ủng hộ các kết thúc cách chia thứ hai hơn so với cách chia thứ ba. Chẳng hạn tiếng Tây Ban Nha hầu hết đã loại bỏ các dạng chia thứ ba để ủng hộ các dạng cách chia thứ hai.

Tiếng Pháp và tiếng Catalan cũng làm như vậy, nhưng thay vào đó có xu hướng tổng quát hóa cách chia nguyên mẫu thứ ba. Catalan nói riêng gần như loại bỏ hoàn toàn đuôi chia động từ thứ hai theo thời gian, giảm nó xuống một lớp di tích nhỏ. Trong tiếng Ý, hai đuôi nguyên mẫu vẫn tách biệt (nhưng được đánh vần giống hệt nhau), trong khi các cách chia hợp nhất ở hầu hết các khía cạnh khác giống như trong các ngôn ngữ khác. Tuy nhiên, kết thúc ở cách chia thứ ba ở ngôi thứ ba số nhiều vẫn tồn tại để ủng hộ phiên bản cách chia thứ hai, và thậm chí còn được mở rộng sang cách chia thứ tư. Tiếng Romania cũng duy trì sự phân biệt giữa các đuôi kết thúc cách chia thứ hai và thứ ba.

Trong thì hoàn thành, nhiều ngôn ngữ khái quát đuôi -aui thường thấy nhất trong cách chia động từ đầu tiên. Điều này dẫn đến một sự phát triển bất thường; về mặt ngữ âm, phần cuối được coi là song ngữ /au/ thay vì chứa bán nguyên âm /awi/, và trong các trường hợp khác, /w/ chỉ đơn giản là bỏ đi, vì nó không tham gia vào quá trình chuyển âm từ /w/ sang /β̞/. Do đó, amaui trong tiếng Latinh, amauit ("Tôi yêu, anh ấy/cô ấy yêu") đã trở thành các từ * amai và * amaut trong tiếng Rôman nguyên thủy, ví dụ như tiếng Bồ Đào Nha amei, amou. Điều này cho thấy rằng trong ngôn ngữ nói, những thay đổi trong cách chia động từ này đi trước sự mất đi của /w/.^[36]

Một thay đổi hệ thống lớn khác là thì tương lai, được tu bổ lại trong tiếng Latinh thông tục với các động từ khiếm khuyết. Một thì tương lai mới ban đầu được hình thành với động từ bổ khuyến là habere, *amare habeo, nghĩa đen là "yêu tôi phải/có" ("Tôi có yêu/tôi phải yêu", có sắc thái của nghĩa tương lai). Điều này đã được quy ước thành một hậu tố tương lai mới trong các hình thức tiếng Rôman phương Tây, có thể được nhìn thấy trong các ví dụ hiện đại sau về "Tôi sẽ yêu":

• tiếng Pháp: j'aimerai (je + aimer + ai) ← aimer ["yêu"] + ai ["tôi có"].
• Tiếng Bồ Đào Nha và Galicia (amar + [ h ]ei) ← amar ["yêu"] + hei ["tôi có"]
• Tiếng Tây Ban Nha và tiếng Catalunya: amaré (amar + [ h ] e) ← amar ["yêu"] + he ["tôi có"].
• tiếng Ý: amerò (amar + [ h ]o) ← amare ["yêu"] + ho ["tôi có"].

Một cấu trúc phức tạp của hình thức 'có/phải' (habere ad trong tiếng Latinh hậu kỳ) được sử dụng làm tương lai là đặc điểm của tiếng Sardegna:

• Ap'a istàre < apo a istàre 'Tôi sẽ ở lại'
• Ap'a nàrrere < apo a nàrrer 'Tôi sẽ nói'

Thể câu điều kiện sáng tạo (khác biệt với mệnh đề phụ) cũng được phát triển theo cách tương tự (dạng nguyên mẫu + cách chia của habere). Thực tế là đuôi thể tương lai và đuôi thể điều kiện ban đầu là những từ độc lập vẫn còn khác nhau rõ ràng trong tiếng Bồ Đào Nha, mà trong các các thì cho phép hoán đại từ đối tượng được kết hợp giữa gốc của động từ và phần đuôi kết thúc của nó: "Tôi sẽ yêu" (eu) amarei, "Tôi sẽ yêu bạn" amar-te-ei, từ amar + te ["bạn"] + (eu) hei = amar + te + [ h ] ei = amar-te-ei.

Trong tiếng Tây Ban Nha, tiếng Ý và tiếng Bồ Đào Nha, đại từ nhân xưng vẫn có thể được lược bỏ khỏi các cụm động từ như trong tiếng Latinh, vì phần cuối vẫn đủ khác biệt để truyền đạt thông tin đó: venio > vengo ("Tôi đến"). Tuy nhiên, trong tiếng Pháp, tất cả các phần cuối thường đồng âm ngoại trừ ngôi thứ nhất và thứ hai (và đôi khi cả ngôi thứ ba) số nhiều, vì vậy các đại từ luôn được sử dụng (je viens) ngoại trừ trường hợp câu mệnh lệnh.

Trái ngược với tính liên tục kéo dài hàng thiên niên kỷ của phần lớn hệ thống động từ chủ động, hiện đã tồn tại qua 6000 năm tiến hóa được biết đến, thể bị động tổng hợp hoàn toàn bị mất đi trong ngôn ngữ Rôman, được thay thế bằng các dạng động từ phản thể — được cấu tạo bởi động từ "to be" cộng với một phân từ bị động — hoặc các dạng phản thân — bao gồm một động từ và một đại từ thụ động.

Ngoài những phát triển về ngữ pháp và ngữ âm, có nhiều trường hợp động từ kết hợp với nhau thành thể phức tạp trong tiếng Latinh được rút gọn thành những động từ đơn giản trong ngôn ngữ Rôman. Một ví dụ kinh điển về điều này là các động từ thể hiện khái niệm "đi". Hãy xem xét ba động từ cụ thể trong tiếng Latinh cổ điển diễn đạt khái niệm "đi": ire, vadere và ambitare. Trong tiếng Tây Ban Nha và tiếng Bồ Đào Nha, ire và vadere được hợp nhất thành động từ ir, dẫn xuất một số dạng liên hợp từ ire và một số từ vadere. Andar được duy trì như một động từ riêng biệt có nguồn gốc từ ambitare.

Thay vào đó, tiếng Ý đã hợp nhất vadere và ambitare thành động từ andare. Gắt hơn, tiếng Pháp hợp nhất ba động từ Latinh với, ví dụ, thì hiện tại bắt nguồn từ vadere và ambulare (hoặc một cái gì đó tương tự) và thì tương lai bắt nguồn từ ire. Tương tự, sự phân biệt giữa các động từ tiếng Rôman cho động từ "to be", essere và stare, đã bị mất trong tiếng Pháp khi những động từ này hợp nhất thành động từ être. Trong tiếng Ý, động từ essere kế thừa cả hai nghĩa từ tiếng Rôman "thì, là", trong khi stare chuyên thành một động từ biểu thị vị trí hoặc nơi ở, hoặc tình trạng sức khỏe.

Sắp xếp thứ tự từ

Latinh cổ điển trong hầu hết các trường hợp thông qua một trật tự từ SOV (Chủ ngữ + Vị ngữ + Động từ) trong thể văn bình thường, mặc dù các trật tự từ khác cũng được sử dụng, chẳng hạn như trong thơ, kích hoạt bởi đánh dấu biến tố của chức năng ngữ pháp của từ. Tuy nhiên, trật tự từ trong các ngôn ngữ Rôman hiện đại thường áp dụng trật tự từ SVO (Chủ ngữ + Động từ + Vị ngữ) tiêu chuẩn. Những dấu tích của trật tự SOV vẫn tồn tại trong các vị trí của đại từ hoán đối (ví dụ tiếng Ý [io] ti amo "[Tôi] yêu bạn").

Xem thêm

• Nhóm ngôn ngữ Rôman
• Gallo-Romance
• Gallo-Italic
• Ibero-Roman
• Tiếng Romania

Lịch sử của các ngôn ngữ Rôman cụ thể

• Tiếng Sicilia
• Âm vị học Catalan
• Lịch sử tiếng Pháp
• Lịch sử tiếng Ý
• Lịch sử tiếng Bồ Đào Nha
• Lịch sử tiếng Tây Ban Nha
• Tiếng Pháp cổ

Tham khảo

Trích dẫn

1. Alkire & Rosen 2010, p. 28
2. Posner 1996, p. 98
3. Herman 2000, p. 7
4. Elcock (1960), p. 20
5. Eskhult 2018, § 6
6. Posner 1996, p. 3
7. Herman 2000, p. 1
8. "...der römischen Volkssprache oder Volksmundart." Diez (1882), p. 1.
9. Diez (1882), p. 63.
10. Elcock 1960, p. 21
11. Grandgent 1907, pp. 2-3
12. Wright 2002, pp. 27-8
13. Sala, Marius. “Vulgar Latin”. Encyclopedia Britannica. Truy cập ngày 20 tháng 6 năm 2017. |author1= bị thiếu (trợ giúp)
14. Herman 2000, tr. 117.
15. Adams (2007), pp. 626-9
16. Carlton 1973, p. 237
17. Alkire & Rosen, p. 287
18. Herman 2000, p. 2
19. Harrington et al. 1997, p. 11
20. Harrington et al. 1997, pp. 7-10
21. Pope §156.2
22. Hall 1976: 180
23. Allen 1965: 27–29
24. Gouvert 2015: 83
25. Pope §155; Gouvert 2016: 48
26. Grandgent §267; Pope §156.3
27. Grandgent §226; Pope §187.b
28. Grandgent §255
29. Elcock 1975: 43
30. Grandgent §§174–176; Loporcaro 2015
31. Pope §154
32. Palmer 1988, tr. 157.
33. Adams 2013: 60–1, 67
34. Adams 2007: 626–9
35. Hall 1976: 185–187
36. ^ Vincent (1990).
37. Harrington et al. (1997).
38. Menéndez Pidal 1968, p. 208; Survivances du cas sujet.
39. ^ Herman 2000, tr. 52.
40. ^ Grandgent 1991, tr. 82.
41. Captivi, 1019.
42. ^ Herman 2000, tr. 53.
43. Romanian Explanatory Dictionary (DEXOnline.ro)
44. ^ Grandgent 1991, tr. 238.

Công trình đã tham khảo

General

• Adams, J. N. (2007). The Regional Diversification of Latin. New York: Cambridge University Press.
• Adams, James Noel (2013). Social variation and the Latin language. Cambridge: Cambridge University Press.
• Alkire, Ti (2010). Romance Languages: A Historical Introduction. New York: Cambridge University Press.
• Allen, W. Sidney (1965). Vox Latina – a Guide to the Pronunciation of Classical Latin (ấn bản thứ 2). Cambridge, England: Cambridge University Press. ISBN 0-521-37936-9.
• Boyd-Bowman, Peter (1980). From Latin to Romance in Sound Charts. Washington DC: Georgetown University Press.
• Carlton, Charles Merritt. 1973. A linguistic analysis of a collection of Late Latin documents composed in Ravenna between A.D. 445–700. The Hague: Mouton.
• Diez, Friedrich (1882). Grammatik der romanischen Sprachen (bằng tiếng Đức) (ấn bản thứ 5). Bonn: E. Weber.
• Elcock, W. D. (1975). The Romance Languages. London: Faber & Faber.
• Eskhult, Josef (2018). “Vulgar Latin as an emergent concept in the Italian Renaissance (1435–1601): its ancient and medieval prehistory and its emergence and development in Renaissance linguistic thought”. Journal of Latin Linguistics. 17 (2): 191–230. doi:10.1515/joll-2018-0006.
• Grandgent, C. H. (1907). An Introduction to Vulgar Latin. Boston: D.C. Heath.
• Grandgent, Charles Hall (1991). Introducción al latín vulgar (bằng tiếng Tây Ban Nha). Moll, Francisco de B. biên dịch. Consejo Superior de Investigaciones Científicas.
• Gouvert, Xavier. 2016. Du protoitalique au protoroman: Deux problèmes de reconstruction phonologique. In: Buchi, Éva & Schweickard, Wolfgang (eds.), Dictionnaire étymologique roman 2, 27–51. Berlin: De Gruyter.
• Hall, Robert A., Jr. (1950). “The Reconstruction of Proto-Romance”. Language. 26 (1): 6–27. doi:10.2307/410406. JSTOR 410406.
• Hall, Robert Anderson (1976). Proto-Romance Phonology. New York: Elsevier.
• Harrington, K. P.; Pucci, J.; Elliott, A. G. (1997). Medieval Latin (ấn bản thứ 2). University of Chicago Press. ISBN 0-226-31712-9.
• Herman, József (2000). Vulgar Latin. Wright, Roger biên dịch. University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 0-271-02001-6.
• Johnson, Mark J. (1988). “Toward a History of Theoderic's Building Program”. Dumbarton Oaks Papers. 42: 73–96. doi:10.2307/1291590. JSTOR 1291590.
• Lloyd, Paul M. (1979). “On the Definition of 'Vulgar Latin': The Eternal Return”. Neuphilologische Mitteilungen. 80 (2): 110–122. JSTOR 43343254.
• Meyer, Paul (1906). “Beginnings and Progress of Romance Philology”. Trong Rogers, Howard J. (biên tập). Congress of Arts and Sciences: Universal Exposition, St. Louis, 1904. III. Boston and New York: Houghton, Mifflin and Company. tr. 237–255.
• Palmer, L. R. (1988) [1954]. The Latin Language. University of Oklahoma. ISBN 0-8061-2136-X.
• Pulgram, Ernst (1950). “Spoken and Written Latin”. Language. 26 (4): 458–466. doi:10.2307/410397. JSTOR 410397.
• Posner, Rebecca (1996). The Romance Languages. Cambridge, New York: Cambridge University Press.
• Sihler, A. L. (1995). New Comparative Grammar of Greek and Latin. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-508345-8.
• Tucker, T. G. (1985) [1931]. Etymological Dictionary of Latin. Ares Publishers. ISBN 0-89005-172-0.
• Väänänen, Veikko (1981). Introduction au latin vulgaire (ấn bản thứ 3). Paris: Klincksieck. ISBN 2-252-02360-0.
• Vincent, Nigel (1990). “Latin”. Trong Harris, M.; Vincent, N. (biên tập). The Romance Languages. Oxford University Press. ISBN 0-19-520829-3.
• von Wartburg, Walther; Chambon, Jean-Pierre (1922–1967). Französisches etymologisches Wörterbuch: eine Darstellung des galloromanischen Sprachschatzes (bằng tiếng Đức và Pháp). Bonn: F. Klopp.
• Wright, Roger (1982). Late Latin and Early Romance in Spain and Carolingian France. Liverpool: Francis Cairns.
• Wright, Roger (2002). A Sociophilological Study of Late Latin. Utrecht: Brepols.

Chuyển dịch sang ngôn ngữ Rôman

To Romance in general

• Banniard, Michel (1997). Du latin aux langues romanes. Paris: Nathan.
• Bonfante, Giuliano (1999). The origin of the Romance languages: Stages in the development of Latin. Heidelberg: Carl Winter.
• Ledgeway, Adam (2012). From Latin to Romance: Morphosyntactic Typology and Change. Oxford: Oxford University Press.
• Ledgeway, Adam; Maiden, Martin biên tập (2016). The Oxford Guide to the Romance Languages. Part 1: The Making of the Romance Languages. Oxford, England: Oxford University Press.
• Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam biên tập (2013). The Cambridge History of the Romance Languages. Volume II: Contexts. Cambridge, England: Cambridge University Press. (esp. parts 1 & 2, Latin and the Making of the Romance Languages; The Transition from Latin to the Romance Languages)
• Wright, Roger (1982). Late Latin and Early Romance in Spain and Carolingian France. Liverpool: Francis Cairns.
• Wright, Roger biên tập (1991). Latin and the Romance Languages in the Early Middle ages. London/New York: Routledge.

To French

• Ayres-Bennett, Wendy (1995). A History of the French Language through Texts. London/New York: Routledge.
• Kibler, William W. (1984). An Introduction to Old French. New York: Modern Language Association of America.
• Lodge, R. Anthony (1993). French: From Dialect to Standard. London/New York: Routledge.
• Pope, Mildred K. (1934). From Latin to Modern French with Especial Consideration of Anglo-Norman Phonology and Morphology. Manchester: Manchester University Press.
• Price, Glanville (1998). The French language: present and past . London, England: Grant and Cutler.

To Italian

• Maiden, Martin (1996). A Linguistic History of Italian. New York: Longman.
• Vincent, Nigel (2006). “Languages in contact in Medieval Italy”. Trong Lepschy, Anna Laura (biên tập). Rethinking Languages in Contact: The Case of Italian. Oxford and New York: LEGENDA (Routledge). tr. 12–27.

To Spanish

• Lloyd, Paul M. (1987). From Latin to Spanish. Philadelphia: American Philosophical Society.
• Penny, Ralph (2002). A History of the Spanish Language. Cambridge, England: Cambridge University Press.
• Pharies, David A. (2007). A Brief History of the Spanish Language. Chicago, IL: University of Chicago Press.
• Pountain, Christopher J. (2000). A History of the Spanish Language Through Texts. London, England: Routledge.

To Portuguese

• Castro, Ivo (2004). Introdução à História do Português. Lisbon: Edições Colibri.
• Emiliano, António (2003). Latim e Romance na segunda metade do século XI. Lisbon: Fundação Gulbenkian.
• Williams, Edwin B. (1968). From Latin to Portuguese: Historical Phonology and Morphology of the Portuguese Language. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

To Occitan

• Paden, William D. (1998). An Introduction to Old Occitan. New York: Modern Language Association of America.

To Sardinian

• Blasco Ferrer, Eduardo (1984). Storia linguistica della Sardegna. Tübingen: Max Niemeyer Verlag.

Đọc thêm

• Adams, James Noel. Năm 1976. Văn bản và Ngôn ngữ của Biên niên sử Latinh thô tục (Anonymus Valesianus II). London: Đại học London, Viện Nghiên cứu Cổ điển.
• -. Năm 1977. Tiếng Latinh thô tục của các chữ cái của Claudius Terentianus. Manchester, Vương quốc Anh: Manchester Univ. Nhấn.
• -. 2013. Sự biến đổi xã hội và ngôn ngữ Latinh. Cambridge: Nhà xuất bản Đại học Cambridge.
• Burghini, Julia và Javier Uría. 2015. "Một số bằng chứng bị bỏ quên về 'đàn áp lướt' trong tiếng Latinh Vulgar: Consentius, 27,17,20 N." Glotta; Zeitschrift Für Griechische Und Lateinische Sprache 91: 15–26. JSTOR 24368205.
• Jensen, Frede. Năm 1972. Từ Vulgar Latin đến Old Provençal. Đồi Chapel: Nhà xuất bản Đại học Bắc Carolina.
• Lakoff, Robin Tolmach. Năm 2006. Vulgar Latin: So sánh Thiến (và Các lý thuyết so sánh về cú pháp). Kiểu 40, nos. 1–2: 56–61. JSTOR 10.5325/style.40.1-2.56.
• Rohlfs, Gerhard. Năm 1970. Từ tiếng Latinh thô tục sang tiếng Pháp cổ: Giới thiệu về việc nghiên cứu ngôn ngữ tiếng Pháp cổ. Detroit: Nhà xuất bản Đại học Bang Wayne.
• Weiss, Michael. Năm 2009. Sơ lược về lịch sử và ngữ pháp so sánh của tiếng Latinh. Ann Arbor, MI: Beechstave.
• Zovic, V (2015). “Vulgar Latin in Inscriptions from the Roman Province of Dalmatia”. Vjesnik Za Arheologiju I Povijest Dalmatinsku. 108: 157–222.

Liên kết ngoài

• Batzarov, Zdravko (2000). “Orbis Latinus”. Bản gốc lưu trữ ngày 25 tháng 12 năm 2018. Truy cập ngày 19 tháng 9 năm 2009.
• Norberg, Dag; Johnson, R.H. (Translator) (2009) [1980]. “Latin at the End of the Imperial Age”. Manuel pratique de latin médiéval. New York: Columbia University Press, Orbis Latinus.
• “Corpus Grammaticorum Latinorum”. Paris: Laboratoire d'Histoire des théories linguistiques. 2008. Bản gốc lưu trữ ngày 7 tháng 1 năm 2013. Truy cập ngày 19 tháng 9 năm 2009.

Lỗi chú thích: Đã tìm thấy thẻ <ref> với tên nhóm “lower-alpha”, nhưng không tìm thấy thẻ tương ứng <references group="lower-alpha"/> tương ứng