Espartza (Zaraitzu)

Espartza
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia iparekialdetik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Ezka-Zaraitzu
Izen ofiziala	Esparza de Salazar / Espartza Zaraitzu
Alkatea (2019-2023)	Itziar Senberoiz Garralda (Ageregi)
Posta kodea	31453
INE kodea	31095
Herritarra	espartzar, ezpartzar
Geografia
Koordenatuak	42°51′38″N 1°05′33″W / 42.86048584°N 1.09255169°W / 42.86048584; -1.09255169
Azalera	26,92 km²
Garaiera	676-1404 metro
Distantzia	77,7 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	74 (2023:  0)
34 (%45,9) (2019)  (%54,1) 40
Dentsitatea	0,03 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 34,73
Ugalkortasuna[1]	‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]	% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 0,8 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 34,00 (2018: %25)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846 (independentzia)

Espartza^[4][a] (zaraitzueraz: Ezpartza)^[b] —edo, izen bereko beste herrietatik bereizteko, Espartza Zaraitzu—^[c] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 77,7 kilometrora. Altuera 676 eta 1404 metro artekoa da, eta 26,92 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 74 biztanle zituen.

Zaraitzu ibaiak zeharkatzen du, eta Espartzako zubiaren bidez komunikatutako bi zatitan banatzen da: erdigunea eta zeharkarrika. Herriaren erdian dagoen presa bat du, urte osoan ibaian etengabeko ur-maila mantentzen duena. Bere arkitektura zaraitzuar tradizionala da, altuera handikoa izan eta nabarmenagoak dira teilatuak, lau isurialde baitituzte. Ibaxa oso estua denez, etxeak elkarren ondoan daude eta altuera ezberdinak dituzte. Hormak zuriak dira, harri grisaxkaz apainduta daude eta zurezko elementuak dituzte, hala nola leihatilak edo habeak.

Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak espartzarrak (zaraitzueraz: ezpartzarrak) dira.

Izena

Espartza edo Ezpartza toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Esparza
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Esparza

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Esparça (1068)
• Esparza (1072)
• Esparza (1254)
• Esparça (1268)
• Sparça (1349)
• Esparça (1366)
• Sparça (1459)
• Esparça (1534)
• Sparça (1591)
• Esparza (1802)
• Espartza (1921)
• Esparza (1945)
• Espartza (1966)

Etimologia

Herria modu tradizionalean deitu izan da Espartza, nahiz eta modu informalean Espartza Zaraitzukoa deitu ohi zitzaion, Nafarroa Garaian dagoen izen bereko beste herriarengandik, Galar Zendean, bereizteko. 2006an ofizialki Esparza de Salazar/Espartza Zaraitzu izen elebiduna hartu zen, "Zaraitzu" bereizgarriarekin.

Espartza izena euskaratik dator, -tza amaiera hizkuntza honetan oso ohikoa den ugaritasun atzizkia baita. Hala ere, ez dago hain argi espar terminoaren esanahia, ustez toponimoak ugaritasun handia adieraziko lukeena. Hainbat etimologia proposatu dira: "espartzu", "ezpara" eta "esparra" (mahatsondoei eusteko erabiltzen den hesola deitzen duen zaraitzuerazko hitza).

Espartza euskara batuan egindako bertsioa da eta Ezpartza zaraitzuera euskalkian erabilitakoa.

Ezaugarriak

Armarria

Espartzako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin.

»

Bandera

Espartzako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.

Geografia

Espartza Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Iruñea Nafarroako hiriburutik 78 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.

Klima eta landaredia

Espartzak klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.

Estazio meteorologikoak

Espartzan dagoen, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Espartza, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	28.0	32.0	36.0	38.0	38.0	35.0	29.0	23.0	21.0	38.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.2	9.6	12.6	14.2	18.7	23.5	26.8	26.6	22.6	17.4	11.7	8.6	16.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	3.4	4.3	6.8	8.7	12.6	16.6	19.2	19.1	15.6	11.6	6.8	4.1	10.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.3	-1.0	1.0	3.2	6.6	9.7	11.5	11.5	8.5	5.8	2.0	-0.4	4.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	3.0	0.0	0.0	-3.0	-10.0	-13.0	-17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	106.8	99.9	88.5	124.4	101.6	64.1	45.4	51.2	79.7	122.1	136.5	139.0	1159.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.5	51.0	55.7	45.4	42.7	53.0	57.4	82.0	76.0	111.2	77.0	74.2	111.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.4	11.7	12.1	15.5	15.9	10.1	7.7	8.4	10.1	14.2	14.6	13.8	147.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	4.8	5.2	3.7	2.7	0.5	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	1.9	4.1	23.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Gartzea Ezpartzakoa jaunak, Espartza eta Ezkarozeko jaunak, 1046an, azken toki horretako eliza sagaratzearen ondorioz, Leireko San Salbatore eta Antso Larrosa apezpikuari dohaintza egin zien. Antzinako dotazioa duen familia honen oinetxeak oraindik jarraitzen du, herriko jauregia delarik.

Bertako bizilagunak lekuko gisa joan ziren 1072an Orhi mendian Leireko monasterioaren alde kubilare batzuk ematera. Garai hartan Zaraitzuko Unibertsitatea osatzen zuten hiribilduen artean zegoen. Gizarte-egoera bilauko bizilagunek Nafar Koroari ematen zioten urteroko bularra, ibaxako gainerakoekin batera. 1238an, bestela, Lope Ezpartzakoa Jakue I.a Aragoikoaren alde borrokatu zuen, Valentziako Erresuma konkistatzeko. 1469an Zaraitzu ibaxak, Joan II.a Aragoikoaren banderia hartuta, kaparetasun titulua jaso zuen bertako biztanle guztientzat.^[9]

Espartzak ibaxari lotuta jarraitu zuen Aro Modernoan zehar. Espartza sorginkeria-prozesu batean murgildu zen 1539an. Auzitegiek bidalitako legelaria Camus komisario gaztea izan zen. Akusatuen artean, Lope Ezpartzakoa Zaraitzuko alkatea bera zegoen, Otsagabiko lau sorginekin eta Espartza, Itzaltzu, Ezkaroze eta Jaurrietako beste batzuekin batera. Lope Ezpartzakoak egozten zizkioten gertaera fantastikoei emandako erantzuna zentzuzko eredua eta fede lanbide sentitua da. Errege Kontseiluak erbesteko hilabete batzuetako epaia eman zuen ustezko sorgin horien aurka.

1545ean, Errege Kontseiluaren epai batek Espartzako hiru kapareri ahalmena ematen zien, hiru Pazkoako bakoitzean mendian egur lodiko hiru karga egin ahal izateko. Nekazariek eskubide hori deuseztatu nahi izan zuten, baina, azkenean, bete egin behar izan zuten.

1633an, Piarres Etxebertze Espartzako jauregia herriarekin eztabaidatzen ari zen, eta uko egin zion kuartel gisa zegozkion hileko sei tarja ordaintzeari. Jauregiko jaunak zioenez, bere abizenen noblezia zela eta, ez zuen kontribuziorik ordaindu beharrik.

1846an, administrazio-unitate gisa desagertu zenean, udalerri independente bihurtu zen. 1847an eskola bat zuen, 1400 errealekin hornitua, eta Irunberrirekin lotzen zuen errepidea zuen, baita bertako bide batzuk ere, irin-errota bat zegoen eta tokiko erabilerarako oihalak egiten ziren; saltoki nagusia artilea Zuberoara esportatzea eta artile-azienda, eta ardoa, pattarra, olioa, mihiseak eta lihoa adarrean inportatzea zen. 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, 1862an, herri horretan errota bat eta batan bat saldu ziren; 1870ean, 18 landa-finka. XX. mendearen hasieran ongintzako fundazio bat zegoen, Pedro Jauregi jaunak sortua, ikasketa handiagoak ordaintzeko.^[10]

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 74 biztanle zituen Espartzak.^[11]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
342	371	348	423	355	376	341	363	341	327	310	320	330	232	160	136	103	89	74

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Espartzako jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.

Politika

Espartzako udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Galozeko, Gorzako eta Sartzeko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Itziar Senberoiz Garralda da, Ageregi hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Ageregi	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	3
Espartza Zaraitzu	-	-	-	-	-	-	-	-	-	3	-
Lisisoa	-	-	-	-	-	-	-	-	3	-	-
Arrola Zaraitzuarrak	-	-	-	-	-	-	4	1	-	-	-
Espartzako Talde Independentea	-	-	5	5	5	4	-	0	-	-	-
Espartzako Gazteak	-	-	-	-	-	1	-	-	-	-	-
Espartzako Gazte-Hautesleen Elkartea	-	5	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Espartzako Hautesle Independenteen Elkartea	3	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Donader hautesle-elkartea	2	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Ezkerren Nafar Batasuna	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 30 46,15 ▲ 7  Nafarroako Alderdi Sozialista 12 18,46 ▼ 1  Geroa Bai 9 13,85 ▼ 2  Navarra Suma 9 13,85 -  Equo 1 1,54 ▲ 1  Libertate Nafarra 1 1,54 ▲ 1  Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 1 1,54 ▲ 1

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 23 35,94 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 13 20,31 ?  Geroa Bai 11 16,49 ?  Nafar Herriaren Batasuna 10 15,63 ?  Izquierda-Ezkerra 3 4,69 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 1 1,56 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 1,56 ?  Ahal Dugu 1 1,56 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Egungo banaketa

Espartzako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Itziar Senberoiz Garralda da, Ageregi zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:

• Marta Bascones Gandarias (Ageregi)
• Miriam Elarre Elizondo (Ageregi)

Alkateak

1979tik, Espartzak 10 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[12]
Santiago Sanz Maisterra	1979	1983		Espartzako Hautesle Independenteen Elkartea
Jesus Esarte Goiena	1983	1987		Espartzako Gazte-Hautesleen Elkartea
Maria Joakina Landa Arana	1987	1991		Espartzako Talde Independentea
Juan Pablo Perez Landa	1991	1995		Espartzako Talde Independentea
Santiago Galtzabarra Moso	1995	1999		Espartzako Talde Independentea
Alejandro Ramirez Ramirez	1999	2003		Espartzako Talde Independentea
Idoia Elarre Elizondo	2003	2011		Arrola Zaraitzuarrak
Gregorio Beaumont Esandi	2011	2015		Lisisoa
Albina Senberoiz Beaumont	2015	2019		Espartza Zaraitzu
Itziar Senberoiz Garralda	2019	jardunean		Ageregi

Garraioa

Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Otsagabia - Ezkaroze - Orontze - Espartza Zaraitzu - Sartze - Gorza - Galoze - Nabaskoze - Irunberri eta Iruñea

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «zaraitzuera» eta «nafar-lapurtera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.^[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[14]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.

Janzkera

Artikulu nagusia: «Zaraitzuko janzkera»

Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Apretagileak

Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.^[15]

Tradizioak

Otsagabiko Done Joanes eliza

Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".

Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.^[16]

Musika

Espartzako Kantak herri honetako bi kanta tradizional dira: "Eguberria" eta "Espartzakoa Eria". Abesti hauek, mendez mende, belaunaldiz belaunaldi pasatu dira, ahoz aho.

Jaiak

• Done Andereseko xeiek, abuztuaren lehen asteburuan
• Done Andereseko xei, azaroaren 30ean

Ondasun nabarmenak

• Done Anderes eliza, XVII. mendean eraikitako kristiau eliza.
• Espartzako zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita, erromaniko estiloan.
• Espartzako jauregia, Erdi Aroko jauregia.

Espartzar ezagunak

• Fortuño Espartzakoa (1500-1566), fraide, Mesedetako komendadore Parisen eta Iruñean.
• Diego Artieda Txirinos (1533-1591), Costa Ricako Esparza hiriko fundatzaile eta gobernadore.
• Simeon Ginda Apeztegi (1660-1737), apaiz, La Seu d'Urgellgo apezpikua eta Andorrako printzekidea.

Irudiak

• 
  Eliza
• 
  Espartzako zubia
• 
  Etxe bateko atea
• 
  Zeharkarrika
• 
  Maiatzaldea
• 
  Etxe bat

Oharrak

1. /espáɾt͡s̻a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban
2. /es̻páɾt͡s̻a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban
3. /es̻páɾt͡s̻a s̻aɾáit͡s̻u/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Espartza - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Espartza» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
8. Espartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. «EZPARTZA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-02-13).
10. Nafarroako Entziklopedia Handia | EZPARTZA ZARAITZUKOA. (Noiz kontsultatua: 2022-02-13).
11. «Ezpartza» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
12. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
13. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
14. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
15. (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
16. «Kultura eta usadioak» Zaraitzu ibaxa (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).

Ikus, gainera

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak