Leatxe

Leatxe
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Leatxeko ikuspegia Oibarretik sarbidetik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Zangozerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Izen ofiziala	Leache / Leatxe
Alkatea (2007-2023)	Jose Javier Iribarren Perez (talde independente)
Posta kodea	31460
INE kodea	31146
Herritarra	leatxear
Geografia
Koordenatuak	42°37′02″N 1°24′39″W / 42.61719493°N 1.41091644°W / 42.61719493; -1.41091644
Azalera	14,63 km²
Garaiera	483-960 metro
Distantzia	47,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	37 (2023:  5)
13 (%35,1) (2019)  (%45,9) 17
Dentsitatea	0,03 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 15,74
Ugalkortasuna[1]	‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]	% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 1,39 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2][3]	% 4,90 (2018: %4,9)
Datu gehigarriak
Webgunea	www.leache.es

Leatxe^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 47,9 kilometrora. Altuera 483 eta 960 metro artekoa da, eta 14,63 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 37 biztanle zituen.

Oibar ibarrekoa da, eta inguruko herri tipiko txiki bat da. Bertan, solairu bateko edo biko eraikinak daude, erabat harriz eginak edo pareta zuriz eta harriz ertzetan, Nafarroako beste eremu batzuk bezala. Zangozerriko mendialdean dago, Izkoko mendien azpian. Errepide nagusitik aparte dago, eta Oibar herritik sartzen da bertara.

Bertako biztanleak leatxearrak dira.

Izena

Leatxe beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Leache
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Liach

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Ligiaxi (1035)
• Liaxe (1120)
• Liach (1189)
• Leax (1230)
• Leach (1268)
• Leach (1366)
• Liach (1384)
• Leache (1534)
• Leach (1591)
• Leache (1802)
• Leatxe (1926)
• Leatxe (1974)

Etimologia

Mikel Belaskoren ustez, Leatxe izenaren etimologia "lihondo" edo "liherri" da ziurrenik, esanahi bereko lihatze euskal izenetik abiatuta. Patxi Salaberrirentzat egungo izena jatorrizko izenaren erromantzatuaren emaitza da: lihatze > liatze > liache, eta normaltzat jotzen du ia > ea igarotzea. Beste egile batzuek "legar" euskal ahotsarekiko harremana defendatzen dute.

Ezaugarriak

Armarria

Leatxeko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo zuri batez eta aurrean galdara beltz batez osatuta dago, heldulekuen muturrak suge berdeen buruetan amaiturik. Haren gainean, gurutze gorri bat, lis-lore formakoa.

»

Bandera

Leatxeko banderak Leatxe armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Leatxe Oibar ibarrean dago, Zangozerria eskualdean, Nafarroa Garaia herrialdearen ekialdean.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Herria Nafarroa erdialde-ekialdean kokatzen da. Herrira heltzeko N-240 errepidea hartu behar da Iruñea-Irunberriko norabidean. Behin Irunberrira iritsitakoan Oibarrera doan errepidea hartu ondoren, bertan hasten den beste errepide bat hartu behar da Leatxera iristeko.

Klima eta landaredia

Leatxeko klima mediterraneo motakoa da, nahiz eta iparraldean klima kontinentalaren ezaugarriak izan. Iparraldeko gune menditsuenetan prezipitazioak ugariagoak dira, urtero 800mm inguru, baina zenbat eta hegoalderago urriagoak, herrigunean, esaterako, 500mm euri baino ez dira jausten urtero. Batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa da eta urteroko egun euritsuak 80 eta 100 bitartekoak.

Leatxeko basoak asko gutxitu dira denboraz, gaur egun, jatorrizko haritzen eta arteen hedadura 223 hektareakoa baino ez dela. Arteei eta haritzei XIX. mendetik birlandatutako pinu lariziar austriarrak batu arren, basoak herriko azaleraren %7,1 baino ez ziren XX. mendearen amaieran.

Estazio meteorologikoa

Leatxen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Oibar pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 556 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Oibar, 1974-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	28.0	29.0	36.0	39.0	41.0	41.0	40.0	31.0	25.0	19.0	41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.8	11.1	14.7	16.2	20.9	26.1	29.7	29.5	25.2	19.4	12.9	9.4	18.7
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.2	6.7	9.7	11.2	15.3	19.6	22.5	22.5	19.0	14.4	9.1	6.0	13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.6	2.3	4.6	6.2	9.7	13.1	15.3	15.6	12.8	9.5	5.3	2.5	8.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-11.0	-8.0	-10.0	-2.0	1.0	5.0	7.0	6.0	4.0	-1.0	-7.0	-10.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	50.1	48.6	47.1	73.6	57.9	47.4	28.9	30.7	57.2	77.2	57.3	68.12	654.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	44.0	43.4	47.5	54.0	56.0	88.5	31.0	68.0	75.5	66.5	43.1	58.0	88.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.4	7.7	6.5	10.1	8.6	5.6	4.1	3.7	5.4	8.6	9.6	9.6	87.7
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	0.9	0.7	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.8	3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Frantzisko Espotz Mina

1035. urtean Antso III.a Gartzeitz erregeak, bere seme Ramirori utzi zion herria. 1195ean Antso VII.a Nafarroakoak bestalde Jerusalengo San Juan Ospitale ordenari eman zion dohaintza moduan Leatxeren jabetza. Azken hauek, Bidaurreko Korbaran Gili eman zioten 1275ean. XIII. mendean Iratxetan hiriburu zuen Jerusalengo ordenaren hegalpe gisa aritu zen, orden hark aldi berean, gatazka izan zuen Iruñeko katedralarekin Leatxeko elizaren inguruko probisioa zela eta, eta Andurra mendia saldu zioten leatxearrei 10 000 soldatako prezioagatik 1257. urtean.^[9]

Leireko monasterioak, herriko lur batzuk jaso zituen oinordetzan 1120a baino lehenago. 1845. urteko erreforma adminitratiboak burutu baino lehen, Leatxe, Oibar ibarreko diputatuak gobernatzen zuen, herritarrek proposaturiko erregidoreekin batera. 1846an, erreforma burutu eta gero, Oibar ibarretik banatu eta Leatxek berezko udalerria izan zuen. 1847an herriak 80 gari errobo eta urteroko 200 errealeko eskola zeukan. Herriko elizak, Jerusalengo San Joan ordenaren eskumeneko bikarioa zeukan, eta erregeak edo komendadore batek izendaturiko onuraduna, betiere, etekina zein hilabetetan lortzen zen bata edo besteak aukeratuz.

Iberiar Penintsulako gerran, 1810eko abuztuaren erdialdean, Frantzisko Espotz Minaren gerrillarien lehen batailoia Leatxera iritsi zen, atzetik zetozkien tropa frantziarren bi zutabetatik ihesi. Bitartean, gerrillarien bigarren batailoia, Pedro Antonio Barrena kapitainaren agindupean, Oibarren kokatu zen. Frantziarrak batailoi bien artean sartu ziren, bakoitzak bere kabuz jokatu behar zuelarik. Espotz Mina lehen batailoiarekin Leatxetik Garesera joan zen, Olkotz eta Elotik igaroz. 1810eko irailaren hasieran, Frantziako zutabe bat Leatxera etorri zen, Elotik, Espotzen gerrillarien bila. Elon geratuz gero, frantsesek aurre egin ahal izango zieten gerrillariei, baina, txosten txarren ondorioz, Leatxera joan ziren, Espoz eta Mina bere jendearekin Monrealera sartzen zen bitartean. 1810eko azaroan, Espotz Minaren gerrilariek aurre egin zioten Frantziako tropa talde bati, Oibar eta Leatxeko zelaietan, preso ugari preso hartuz eta zalditeria frantziarreko zutabe sendo bat deseginez. 1812ko maiatzaren amaieran, Espotz jauna Leatxera erretiratu zen, maiatzaren 27an Santikurutze Kanpezun tropa frantziarrekin izandako borroka batean izterrean jasotako zauria sendatzera. Leatxen uztailera arte egon zen erretiratuta, eta orduan gerrillari-ekintzei ekin zien berriro.^[10]

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 37 biztanle zituen Leatxek.^[11]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
344	341	333	327	304	307	305	274	237	231	210	209	177	106	87	65	46	54	32

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Leatxe udalerriaren mugetan, Izkoko mendietan, eta Ibargoiti, Ezporogi, Oibar eta Irunberri bitartean, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Izko" izeneko parke eoliko dago. Instalaturiko potentzia 33,00 megawatteko da. Parkearen jabea Acciona da gaur egun.

Politika

Leatxeko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Oibarreko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jose Javier Iribarren Perez da, Leatxeko Talde Independentea zerrendako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Leatxeko Talde Independentea	5	3	1	1	1	1	1	1	3	3	3
Jasokunde Taldea	-	2	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Ezkerren Nafar Batasuna	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 14 56,00 -  Euskal Herria Bildu 4 16,00 ▼ 0  Geroa Bai 2 8,00 ▼ 0  Nafarroako Alderdi Sozialista 2 8,00 ▼ 2  Equo 1 4,00 ▲ 1  Izquierda-Ezkerra 1 4,00 ▲ 1

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Nafar Herriaren Batasuna 17 53,13 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 4 12,5 ?  Euskal Herria Bildu 4 12,5 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 2 6,25 ?  Geroa Bai 2 6,25 ?  Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 1 3,13 ?  Ahal Dugu 1 3,13 ?  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 3,13 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.

• HELBIDEA: Plaza Nagusia, z/g

Egungo banaketa

Leatxeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Javier Iribarren Perez da, Leatxeko Talde Independentekoa. Zinegotziak 2 daude:^[12]

• Jesus Maria Aiesa Aristu (Leatxeko Talde Independentea)
• Andres Javier Salinas Sueskun (Leatxeko Talde Independentea)

Batzordeak

Leatxeko Udalan 4 batzorde ditu:^[12]

• Obrak
• Nekazaritza
• Kultura eta Jaiak

Alkateak

1979tik, Leatxek 5 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[13]
Teodoro Zulet Sola	1979	1983		Leatxeko Talde Independentea
Pedro Gorraiz Zabalza	1983	1987		Leatxeko Talde Independentea
Felix Artajo Artajo	1987	1995		Leatxeko Talde Independentea
Jesus Maria Aiesa Aristu	1995	1999		Leatxeko Talde Independentea
Jose Javier Iribarren Perez	1999	2003		Leatxeko Talde Independentea
Pedro Gorraiz Zabalza	2003	2007		Leatxeko Talde Independentea
Jose Javier Iribarren Perez	2007	jardunean		Leatxeko Talde Independentea

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Leatxe atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Leatxe ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[15]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Leatxe eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %0,00k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 0,00k eta 2018n % 4,90k.

Ondasun nabarmenak

• Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• San Martin Tourskoa eliza, XII. mendeko kristiau eliza zaharra, erromaniko estiloan.

Leatxear ospetsuak

• Domingo Moriones Murillo (1823-1881), militar eta politikari.

Irudiak

• 
  Etxe bat
• 
  Jasokundeko Andre Mariaren eliza
• 
  Jauregiko karrika
• 
  Aztarnak
• 
  San Martin Tourskoa eliza

Oharrak

1. /le.át͡ʃe/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Leatxe - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Oibar» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
8. Oibarreko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. Nafarroako Entziklopedia Handia | LEATXE. (Noiz kontsultatua: 2022-04-15).
10. (Gaztelaniaz) «Leatxe - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-04-15).
11. «Leatxe» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
12. ↑ «Leatxeko Udala / Udalbatza» www.leache.es (Noiz kontsultatua: 2022-04-15).
13. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
14. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
15. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

• Zangozerria
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Leatxeko Udalako webgune ofiziala