Oloritz

Artikulu hau Orbaibarreko udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Oloritz (argipena)».

Oloritz
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Etxanoko San Petri baseliza eta ingurunetan
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Erriberri
Eskualdea	Erdialdea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Tafalla
Izen ofiziala	Olóriz / Oloritz
Alkatea (2015-2023)	Jose Francisco Aoiz Aranguren (talde independente)
Posta kodea	31396
INE kodea	31192
Herritarra	oloriztar
Geografia
Koordenatuak	42°38′27″N 1°36′21″W / 42.64070528°N 1.60595988°W / 42.64070528; -1.60595988
Azalera	41 km²
Garaiera	515-1114 metro
Distantzia	24,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	215 (2024:  −6)
88 (%40,9) (2019)  (%53,5) 115
Dentsitatea	5,24 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 31,11
Ugalkortasuna[1]	‰ 33,33
Ekonomia
Jarduera[1]	% 76,92 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 5,58 (2013)
Euskara
Eremua	eremu ez-euskalduna
Euskaldunak[2]	% 8.8 + % 13.6 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [3]	%
Datu gehigarriak
Sorrera	1847 (independentzia)
Webgunea	www.oloriz.es

Oloritz^[4][a] Euskal Herriko udalerri-barruti bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 24,1 kilometrora. Altuera 515 eta 1114 metro artekoa da, eta 41,00 km²-ko azalera hartzen du. 2024 urtean 215 biztanle zituen.

Udalerri hori Orbaibar udalerria desegitean sortu zen, Zidakos ibarreko herriak elkartuz, Untzue, Barasoain edo Garinoainen ez bezala, ezin baitzuten udalerri propiorik osatu, behar adina biztanle ez zituztelako. Gaur egun, lau kontzejuk (Etxague, Mendibil, Oloritz eta Soltxaga) eta bi lekuk (Bariain eta Orizin) osatzen dute.

Bertako biztanleak oloriztarrak dira.

Izena

Oloritz beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Olóriz ("olórizz" ahoskatua)

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Oloriz (1264)
• Holoriz (1280)
• Oloriç (1312)
• Alariz (1351)
• Oloriz (1366)
• Oloriz (1534)
• Oloriz (1802)
• Oloriz (1945)
• Oloritz (1974)
• Oloritz (1990)

Etimologia

Udalerriak izen bereko kontzejutik hartzen du izena.

Oloritz izenak "Olor izeneko pertsona baten jabetzako lekua" (olor + -tz) esan nahi du. Lehenengo elementua, Olor, identifikatu gabeko pertsonaren izena da, eta bigarrena, propietatea adierazten duen atzizkia. Jatorriz euskara da. Gaztelaniazko bertsioa jatorrizko izena bere fonetika-arauetara egokitzea da.

Ezaugarriak

Armarria

Olorizko armarriak honako blasoi hau du:^[6]

«

Hondo hori batez eta aurrean zuhaitz berde batez osatuta dago.

»

Bandera

Olorizko banderak Olorizko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia

Oloritz Erdialdea eskualdean dago, Orbaibar ibarrean.

Mugakideak

Inguru naturala eta kokapena

Oloritz Nafarroa erdialdean dago Erriberriko merindadean eta Nafarroako hiriburutik 24 kilometrora.

Klima eta landaredia

Altuera eta kokapenaren arabera aldaketak dauden arren, udalerriaren batez besteko balioak honakoak dira: Tenperatura 8 eta 13 gradu bitartekoa, prezipitazioa 600 eta 1.000mm bitartekoa, eta egun euritsuak 90 inguru. Udak nahiko lehorrak izaten dira, eta neguak euritsu eta hotzak, batez ere iparraldeko zierzo haizeak jotzen duenean. Klima, oro har, mediterraneoa edo azpimediterraneo kontinental motakoa da.

Olorizko baso bakanetan, birlandaturiko pinuak, haritzak eta arteak daude, eta horrez gain, nahiko ondo kontserbatu diren 23 hektarea pago (Alaitzen).

Estazio meteorologikoa

Oloritzen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Barasoain pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 524 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	20.0	22.0	27.0	29.0	36.0	40.0	42.0	41.0	37.0	31.0	25.0	18.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.2	10.9	14.3	16.1	20.6	25.3	28.4	28.7	23.8	18.6	12.6	9.5	18.2
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.1	10.7	14.7	18.8	21.4	21.8	17.9	13.8	8.6	5.7	12.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.6	1.9	3.9	5.3	8.7	12.2	14.4	15.0	12.0	8.9	4.6	2.0	7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.5	-9.0	-10.0	-3.0	0.0	2.0	7.0	7.0	2.0	-3.0	-7.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	34.6	41.8	66.6	55.1	42.6	25.3	28.8	43.9	54.3	59.9	51.7	548.8
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	46.0	22.0	44.0	40.0	42.0	38.5	39.0	86.0	95.0	44.0	53.0	40.0	95.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.5	9.0	8.0	10.7	10.5	6.4	5.1	4.9	5.4	9.8	11.4	10.9	102.5
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.9	1.1	0.9	0.3	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	4.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

Oloritzek 4 kontzeju ditu:

• Etxague
• Mendibil
• Oloritz (udalburua)
• Soltxaga

Gainera, beste 2 leku batzuk ere badaude, hala nola:

• Bariain
• Orizin

Bestalde, etxalde bat da udalerrian:

• Eristain

Azkenik, udalerrian 6 herri hustu daude:

• Arrazubi
• Asuritz
• Doneaniz
• Etxano
• Lepuzain
• San Roman

Oloritz udalerriko herriak

Historia

Orbaibarrena da, banaketa administratibo honek iraun zuen bitartean bertako kide izan baitzen. Gero, 1835-1845eko erreformekin, Leotz udalerrian sartu zen, eta udalerri propioa eratu zuen Bariain, Etxague, Lepuzain, Mendibil, Oloritz, Orizin eta Soltxaga herriekin, Arrazubi, Doneaniz, Eristain baserriekin eta gaur egun desagertutako Olorizko bentekin.

Orbaibarreko ia herri guztiak bezala, erreforma horiek ere Iruñeko merkatuko alkatearen eskumenekoak ziren. Ondoren, gainerakoak bezala erregimen komunaren menpe geratu ziren.

Elizari dagokionez, XIX. mendera iritsi zen, abade batekin, zeina «herriaren patronatu» baitzen. Mende horren hasieran irin-errota batek funtzionatzen zuen, eta 1847an, eskola batek, urtean 1020 erreal eta maisuaren etxebizitzarako etxea zituena.

1920ko hamarkadan lau eskola eta bi olio-errota zituen, eta horietako bat Oloritz kontzejuan zegoen, non irin-fabrika ere bazegoen.^[9]

Demografia

2024 urteko erroldaren arabera 215 biztanle zituen Oloritzek.^[10]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
263	681	715	595	591	551	615	525	480	498	395	380	338	198	161	171	166	180	210

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Udalerriko Etxague kontzejuan, Alaitz mendilerroan, Nafarroako Gobernuak eraikitako bi parke eoliko daude "Etxague" eta "Alaitz" izenekoak. Etxaguekoak 24,60 megawatteko potentzia dauka eta Alaizkoak 33,09 megawatteko potentzia. Parkeen jabea Acciona da gaur egun.

Politika

Olorizko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Orisoaingo, Untzueko, Puiuko eta Garinoaingo Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jose Francisco Aoiz Aranguren da, Olorizko Talde Independenteko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Olorizko Talde Independentea	3	5	5	5	5	5	5	5	5	5	5
Zentro Demokratikoaren Batasuna	1	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Ezkerren Nafar Batasuna	0	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Navarra Suma 39 32,50 -  Geroa Bai 23 19,17 ▲ 8  Euskal Herria Bildu 18 15,00 ▲ 2  Ahal Dugu 18 15,00 ▼ 29  Nafarroako Alderdi Sozialista 13 10,83 ▲ 8  Izquierda-Ezkerra 4 3,33 ▼ 2  Equo 3 2,50 ▲ 3  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 0,83 ▼ 0

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Ahal Dugu 47 36,15 ?  Nafar Herriaren Batasuna 33 25,38 ?  Euskal Herria Bildu 16 12,31 ?  Geroa Bai 15 11,54 ?  Izquierda-Ezkerra 6 4,62 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 5 3,85 ?  Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 2 1,54 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 1 0,77 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 0,77 ?  Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,77 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 1 0,77 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Oloritz udalburuan dago.

Udaletxea 1930 inguruan eraiki zen, eta beheko solairua eta honen gainean eraikitako beste solairu bat dauka. Kokapen honen aurretik, udaletxea eskola zaharren eraikineko lokal batean egon zen. Udaletxearen eraikinak kanpoalderako hiru fatxada dauzka.

• HELBIDEA: Kale Orokorra z/g

Egungo banaketa

Olorizko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jose Francisco Aoiz Aranguren da, Olorizko Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

• Jose Javier Armendariz Recalde (Olorizko Talde Independentea)
• Jorge Flamarique Beorlegui (Olorizko Talde Independentea)
• Fernando Larraiotz Perez (Olorizko Talde Independentea)
• Eduardo Zabalza Fernandez (Olorizko Talde Independentea)

Alkateak

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Oloritzek 5 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[11]
Ignacio Rey Recalde	1979	1983		Zentro Demokratikoaren Batasuna
Victorio Flamarique Liberal	1983	1987		Olorizko Talde Independentea
?	1987	2007		Olorizko Talde Independentea
Raul Leon Goñi	2007	2011		Olorizko Talde Independentea
Jose Francisco Aoiz Aranguren	2015	jardunean		Olorizko Talde Independentea

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 322 eta 329 lineak zerbitzua ematen diote udalerri honi.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 322 Iruñea Noain • Tebas • Arrizabalaga • Untzue • Mendibil • Barasoain • Garinoain • Puiu Tafalla⁠ 329 Tafalla Barasoain • Eristain • Soltxaga • Oloritz • Orizin Etxague

322 linea linea erregularra den arren, Mendibilgo geldialdiak eskariaren araberako geldialdiak baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da. Bere aldetik, 331 linea eskariaren araberako linea baita, bidaia ere aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Kultura

Euskara

Ikus, gainera: «izarbeibarrera» eta «hegoaldeko goi-nafarrera»

Euskara mintzatu zen herri hauetan XIX. mendearen hasiera arte. Juan Beriain, idazle euskalduna, Etxagueko elizako apaiza izan zen sei urtez, 1592tik 1599ra.

1778an, Bariaingo parrokia hutsik gelditutakoan, herriko jauna, Besollako Markesa apaiz berriaren izendapenaren kontra agertu zen, "euskaraz ez dakielako eta Bariaingo eliztarrek hizkuntza hori besterik ez dutelako ulertzen".

1789an, Mendibilgo elizan bikario izendatzerakoan, Orreagako kapituluak (izendatu behar zuenak) Garinoaingo bikarioari ea beharrezkoa ote zen euskaraz jakitea galdetu zion. Erantzuna euskara "eguneroko hizkuntza" zela argudiatuta, bikario garinoaindar bat izendatu zuten.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Oloritz sailkatu zituen, Orbaibarreko hainbat herriekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.^[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Oloritz ez-euskal-eremuan sailkatu zen.^[13]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Oloritz eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %6,10k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 6,22k eta 2018n % 9,60k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Oloritz) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.^[14]

2009ko urtarriletik udalerriaren izen ofiziala Olóriz <> Oloritz da.^[15]

Jaiak

• Soltxagako San Joango jaiak, abuztuaren azken asteburuan
• Etxagueko Jasokundeko Andre Mariaren jaiak, urriaren lehengo asteburuan

Ondasun nabarmenak

Etxanoko San Petri baseliza

Olorizko San Bartolome eliza

Ikus zerrenda: «Olorizko kultura ondasunak»

• Arrazubiko Andre Maria baseliza, XII. mendean eraikitako krisitiau eliza, gotiko estiloan.
• Bariaingo Santa Barbara eliza, XIII. mendean eraikitako krisitiau eliza, erromaniko estiloan.
• Doneanizko San Petri eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Eristaingo Andre Maria eliza, X. mendean eraikitako krisitiau eliza, erromaniko estiloan.
• Eristaingo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Etxagueko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XVIII. mendean eraikitako krisitiau eliza, barroko estiloan.
• Etxagueko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Etxanoko San Petri baseliza, XII. mendean eraikitako krisitiau eliza, erromaniko estiloan.
• Lepuzaingo San Petri eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
• Mendibilgo San Migel eliza, XIII. mendean eraikitako krisitiau eliza, gotiko estiloan.
• Olorizko San Bartolome eliza, XIII. mendean eraikitako krisitiau eliza, gotiko estiloan.
• Olorizko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Orizingo San Andres eliza, XIII. mendean eraikitako krisitiau eliza, erromaniko estiloan.
• Orizingo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
• Soltxagako San Joan eliza, XIII. mendean eraikitako krisitiau eliza, gotiko estiloan.
• Soltxagako jauregia, Erdi Aroko jauregia.

Irudiak

• 
  Etxanoko San Petri baseliza
• 
  Olorizko garbitokia
• 
  Eristaingo Andre Maria eliza
• 
  Soltxagako enparantza
• 
  Etxagueko Jasokundeko Andre Mariaren eliza

Oharrak

1. /olóɾit͡s̻/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
3. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Oloritz - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Barasoain» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
8. Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. Nafarroako Entziklopedia Handia | OLORITZ. (Noiz kontsultatua: 2022-06-03).
10. «Oloritz» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
11. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
12. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
13. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
14. Euskarakultur.com webguneko albistea.
15. Nafarroako gobernuak 2009ko Urtarrilaren 19an kaleratutako dekretua.

Ikus, gainera

• Erdialdea
• Erriberriko merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Olorizko Udalako webgune ofiziala