Nhóm ngôn ngữ Kra

Nhóm ngôn ngữ Kra
Nhóm ngôn ngữ Cờ-Ương
Phân bố địa lý	Nam Trung Quốc, Bắc Việt Nam
Phân loại ngôn ngữ học	Tai-Kadai Bắc Nhóm ngôn ngữ Kra
Tiền ngôn ngữ	Cờ Ương nguyên thủy
Glottolog:	kada1291[1]

Nhóm ngôn ngữ Kra hay Nhóm ngôn ngữ Cờ-Ương là một nhánh ngôn ngữ Tai–Kadai ở Nam Trung Quốc (Vân Nam, Quảng Tây) và Bắc Việt Nam. Trong toàn hệ Tai–Kadai, Kra là nhóm ít được nghiên cứu nhất. Những ngôn ngữ Kra chỉ mới được nghiên cứu, mô tả chi tiết trong những năm gần đây.

Tên gọi Kra bắt nguồn từ từ *kra^C[2] "người" trong tiếng Kra nguyên thủy, mà ngày nay có dạng kra, ka, fa, ha trong những ngôn ngữ Kra khác nhau. Benedict (1942) lấy thuật ngữ Kadai để gộp chung hai nhóm Kra và Hlai lại, và Ostapirat đề xuất việc dùng Kra-Dai để chỉ toàn hệ Tai-Kadai.

Tầm quan trọng

Nhiều ngôn ngữ Kra có cụm phụ âm và từ vựng song tiết, trong khi hầu hết những ngôn ngữ Tai–Kadai khác chỉ có phụ âm đơn. Hiện tượng song tiết trong tiếng Bố Ương đã được Sagart (2004)^[3] lấy làm chứng cớ ủng hộ quan điểm rằng Tai-Kadai là một nhánh con của ngữ hệ Nam Đảo. Khác nhóm Thái và Đồng-Thủy, hầu hết ngôn ngữ Kra, gồm cả Cờ Lao và Bố Ương, lưu giữ hệ thống số đếm thừa hưởng từ ngôn ngữ Tai-Kadai nguyên thủy. Ngoài Kra, chỉ có nhóm Hlai làm giống vậy.^[4] Những ngôn ngữ Tai–Kadai còn lại đều đã tiếp nhận số đếm tiếng Trung hơn 1.000 năm trước.

Jerold A. Edmondson ghi nhận rằng Nhóm ngôn ngữ Kra có những từ vựng liên quan đến chế tác kim loại, nghề thủ công, nông nghiệp riêng, vắng mặt trong các ngôn ngữ Tai-Kadai khác.^[5] Điều này cho thấy rằng các dân tộc Kra hoặc đã tự tạo nên hoặc đã mượn từ một cách độc lập với phần còn lại của ngữ hệ.

Phân loại

Về hình thái học, Nhóm ngôn ngữ Kra mang nhiều nét tương đồng với Nhóm ngôn ngữ Đồng-Thủy nhất. Số ngôn ngữ Kra biến thiên tùy theo việc "ngôn ngữ" và "phương ngữ" được định nghĩa ra sao. Nổi tiếng nhất có lẽ là cụm phương ngữ Cờ Lao (Klao), với khoảng 8.000 người nói ở Trung Quốc trên tổng số 500.000 người Cờ Lao.

Phân loại dưới đây là của Weera Ostapirat (2000), chia nhóm Kra ra thành 7 ngôn ngữ.

Kra	Tây    La Ha (Việt Nam)    Cờ‑Chí    Cờ Lao (Trung Quốc, Việt Nam)     La Chí (Trung Quốc, Việt Nam)        Đông    Pa Ha (thường bị gộp vào Bố Ương)    Ương‑Péo    Bố Ương (Trung Quốc)     Nùng Vẻn (En) (Việt Nam)     Pu Péo (Laqua, Pupeo) (Trung Quốc, Việt Nam)

Theo Jerold Edmondson (2002), tiếng La Ha quá khác biệt để xếp vào nhóm Tây; ông tách nó ra thành nhánh riêng. Ethnologue xếp nhầm tiếng Ngật Long (Cun) nhánh Hlai ở Hải Nam vào Nhóm ngôn ngữ Kra.

Andrew Hsiu (2013, 2017) viết rằng tiếng Bố Y Hách Chương, một ngôn ngữ Thái Bắc sắp biến mất, có năm người nói ở Đại Trại (大寨), Phụ Xứ hương (辅处乡), Hách Chương, Quý Châu có một lớp nền (substratum) gốc Kra.^[6][7][8]

Tiếng Maza, một ngôn ngữ Lô Lô-Miến ở Mạnh Mai 孟梅, Phú Ninh, Vân Nam, nổi bật vì có lớp nền tiếng Pu Péo (Hsiu 2014:68-69).^[9][10]

Theo Lí Cẩm Phương (1999),^[11] người Tráng Ngưỡng ở Quảng Tây có lẽ ban đầu nói một ngôn ngữ Kra, nhưng đã chuyển sang tiếng Tráng.

Dân cư

Tổng số người nói ngôn ngữ Kra là chừng 22.000 người.^[5] Ở Việt Nam, những dân tộc Kra được công nhận chính thức là Cờ Lao, La Chí, La Ha và Pu Péo. Ở Trung Quốc, chỉ người Cờ Lao được chính thức công nhận. Những tộc Kra còn lại bị coi là người Tráng, Bố Y, Di, hay Hán.

Số đếm

Số đếm trong nhóm Kra^[12]

	Một	Hai	Ba	Bốn	Năm	Sáu	Bảy	Tám	Chín	Mười
(Nam Á nguyên thủy)	*isa	*duSa	*telu	*Sepat	*lima	*enem	*pitu	*walu	*Siwa	*sa-puluq
Kra nguyên thủy	*tʂəm C	*sa A	*tu A	*pə A	*r-ma A	*x-nəm A	*t-ru A	*m-ru A	*s-ɣwa B	*pwlot D
Bố Ương, Ba Hà	tɕam45	θa32	tu32	pa32	m̥a33	nam31	ðu33	mu31	dʱa33	pʷat55
Bố Ương, Nga Thôn	pi53	θa24	tu24	pa24	ma44	nam24	tu44	ma ðu44	va55	put55
Bố Ương, Lang Giá	am35	ɕa54	tu54	pa54	ma312	nam54	ðu312	ma ðu312	va11	put55
Bố Ương, Nha Lang	ɔm55	θau53	taːi53	po53	mo43	naːm53	təu31	ɬəu43	vo55	pɔt55
Nùng Vẻn	ʔam32	θa243	tu243	pa33	ma243	nəm243	ʔam32 tu243	me32 ru33	wa54	θət33
Pu Péo	tɕia33	ɕe53	tau53	pe53	ma33	ma33 nam35	ma33 tu53	ma33 ʐɯ3	ma33 ɕia31	pət31
La Ha Ướt	tɕɐm31	sa343	tu343	pɑ343	mɑ33	dɐm343	tʰo343	ma3 hu3	so3 wa24	pɤt23
La Chí	tɕa33	su11	te11	pu11	m̩11	ȵiã11	te24	ŋuɛ11	liu24	pɛ11
Cờ Lao, Tỉ Cống	sɿ55 təɯ33	səɯ31 təɯ33	tɔ31	pɔ31	mɔ31	nai31	tʰɔ31	ʑɔ31	ʑɔu31	hui13
Cờ Lao, Ma Cơ	tsɿ53	səu31	ta31	pu31	mlau31	tɕʰau31	xei31	xe31	kəu31	tsʰei53
Cờ Lao, Phổ Định	se55	so55	tua55	pu45	mu53	naŋ53	ɕi33	vra53	su33	paɯ33
Cờ Lao, Phổ Để	sɪ55	səɯ42	tji42	pau42	mau31	mjaŋ31	te42	ɣe31	sau13	ɕye13
Cờ Lao Đỏ	tsə44	se33	tua44	pu44	maŋ44	ɬoŋ44	te44	wu35	ʂe35	la51 kwe44
Cờ Lao Trắng[13]	tsɿ33	sɯn35	tau55	pu55	mlən35	tɕʰau5	hi55	ɕiau55	ku55	tɕʰiu33
Cờ Lao, Tam Xung	ʂɿ43	ʂa45	tau45	pu45	mei21	ȵaŋ21	tʂau45	ʑau21	ʂo43	sɿ43 pie43
Mộc Lão	tsɿ53	ɬu24	ta24	pʰu24	mu31	ȵe31	sau31	ɣau31	so24	ve53
Cờ Lao, Tiêm Sơn[14]	ʐɤ42	sw42	tuɑ42	pu44	-	-	-	-	-	-
Cờ Lao, Bản Lật Loan[14]	i53	ɑ53	ɑ53 muŋ53	ɑŋ44	-	-	-	-	-	-
Cờ Lao, Tuân Nghĩa[14]	失 (shi)	沙 (sha)	刀 (dao)	波 (bo)	媒 (mei)	娘召 (niangshao)	召 (shao)	饶 (rao)	署 (shu)	失不 (shibu)
Cờ Lao, Nhân Hoài[14]	思 (shi)	沙 (sha)	刀 (dao)	波 (bo)	差 (cha)	良 (liang)	-	绕 (rao)	素 (su)	死比 (sibi)

Chú thích

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Kadai”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. C là thanh điệu.
3. Sagart, Laurent. 2004. The Higher Phylogeny of Austronesian and the Position of Tai-Kadai.
4. Norquest, Peter K. 2007. A Phonological Reconstruction of Proto-Hlai Lưu trữ 2016-03-03 tại Wayback Machine. Ph.D. Department of Anthropology, University of Arizona.
5. ^ Diller, Anthony, Jerold A. Edmondson, and Yongxian Luo ed. The Tai–Kadai Languages. Routledge Language Family Series. Psychology Press, 2008.
6. Hsiu, Andrew. 2013. "Shui" varieties of western Guizhou and Yunnan. Presented at the 46th International Conference on Sino-Tibetan Languages and Linguistics (ICSTLL 46), Dartmouth College, Hanover, New Hampshire, United States, August 7-10, 2013 (Session: Tai-Kadai Workshop).
7. Hsiu, Andrew. 2017. Hezhang Buyi (Dazhai) audio word list. Zenodo. http://doi.org/10.5281/zenodo.1122579
8. Hsiu, Andrew. 2017. Hezhang Buyi: a highly endangered Northern Tai language with a Kra substratum.
9. Hsiu, Andrew. 2014. "Mondzish: a new subgroup of Lolo-Burmese Lưu trữ 2016-03-03 tại Wayback Machine". In Proceedings of the 14th International Symposium on Chinese Languages and Linguistics (IsCLL-14). Taipei: Academia Sinica.
10. Hsiu, Andrew. 2017. Maza audio word list. Zenodo. http://doi.org/10.5281/zenodo.1123369
11. Lý Cẩm Phương (1999). Studies in the Buyang Language. Beijing: Central University for Nationalities Press.
12. “Archived copy”. Bản gốc lưu trữ ngày 21 tháng 4 năm 2014. Truy cập ngày 5 tháng 5 năm 2014.
13. Số 1-9 có hậu tố du35.
14. ^ Zunyi Prefecture Ethnic Gazetteer [遵义地区志：民族志] (1999)

Tài liệu

• Ostapirat, Weera (2000). "Proto-Kra". Linguistics of the Tibeto-Burman Area 23 (1): 1-251
• Edmondson, Jerold A. (2002). The Laha language and its position in Proto-Kra[1]
• Sagart, L. (2004) The higher phylogeny of Austronesian and the position of Tai-Kadai. Oceanic Linguistics 43,2: 411-444.[2]

Liên kết ngoài

• Proto-Kra reconstructions from the Austronesian Basic Vocabulary Database Lưu trữ 2013-04-26 tại Wayback Machine
• Database of basic words in various Kra languages