Tiếng Khiết Đan

Tiếng Khiết Đan
	;
Sử dụng tại	Trung Quốc, Mông Cổ
Khu vực	Bắc Trung Quốc
Mất hết người bản ngữ vào	khoảng 1243 (Gia Luật Sở Tài, người cuối cùng mà ta biết là có thể nói và viết tiếng Khiết Đan)
Phân loại	Liên Mongol? Tiếng Khiết Đan;
Hệ chữ viết	Đại tự Khiết Đan và tiểu tự Khiết Đan
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	zkt
Glottolog	kita1247

Tiếng Khiết Đan hay tiếng Khất Đan ( khi viết bằng đại tự Khiết Đan và khi viết bằng tiểu tự Khiết Đan, Khitai;^[3] tiếng Trung: phồn thể 契丹語, Qìdānyǔ), cũng gọi là tiếng Liêu, là một ngôn ngữ đã mất từng được nói bởi người Khiết Đan (thế kỷ 4-13). Nó là ngôn ngữ chính thức của nhà Liêu (907–1125) và Tây Liêu (1124–1218).

Tiếng Khiết Đan có vẻ có quan hệ phả hệ với các ngôn ngữ Mongol;^[4] Juha Janhunen phát biểu, "Cái ý tưởng đang nhận được ủng hộ là rằng tiếng Khiết Đan là một ngôn ngữ mà ở một số khía cạnh hết sức khác biệt với các ngôn ngữ Mongol đã ghi nhận trong lịch sử. Nếu điều này được chứng minh, tiếng Khiết Đan quả thực nên được phân loại như một ngôn ngữ Liên Mongol."^[1]

Tiếng Khiết được viết bằng hai hệ chữ khác nhau là đại tự Khiết Đan và tiểu tự Khiết Đan.^[1] Bộ tiểu tự là một hệ chữ âm tự (như Hiragana và Katakana của tiếng Nhật) và đã được sử dụng cho tới khi tiếng Nữ Chân của triều đại nhà Kim thế chỗ nó năm 1191.^[5] Bộ đại tự là một hệ văn tự từ phù (như chữ Hán) và có lẽ từng được dùng bởi những nhóm dân tộc Liên Mongol khác như Thác Bạt.

Từ vựng[sửa | sửa mã nguồn]

Có nhiều mục từ tiếng Khiết Đan mà ta có thể diễn giải được.^[6] Bên dưới là một số từ (đã chuyển tự chữ Latinh) có nét tương đồng với các ngôn ngữ Mongol:

Mùa[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Khiết Đan	Nghĩa	Ký âm chữ Mông Cổ	Phát âm tiếng Mông Cổ hiện đại	Tiếng Daur
heu.ur	xuân	qabur	havar	haor
ju.un	hạ	jun	zun	najir
n.am.ur	thu	namur	namar	namar
u.ul	đông	ebül	övöl	uwul

Động vật[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Khiết Đan	Nghĩa	Ký âm chữ Mông Cổ	Phát âm tiếng Mông Cổ hiện đại	Tiếng Daur
te.qo.a	gà	taqiya	tahia	kakraa
ni.qo	chó	noqai	nohoi	nowu
s.au.a	chim	sibuga	shuvuu	degii
em.a	dê	imaga	yamaa	imaa
tau.li.a	thỏ	taulai	tuulai	tauli
mo.ri	ngựa	mori	mori	mori
uni	bò	üniye	ünee	unie
mu.ho.o	rắn	mogoi	mogoi	mowo

Phương hướng, không gian[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Khiết Đan	Nghĩa	Ký âm chữ Mông Cổ	Phát âm tiếng Mông Cổ hiện đại	Tiếng Daur
ud.ur	đông	doruna	dorno	garkui
dzi.ge.n	trái	jegün	züün	solwoi
bo.ra.ian	phải	baragun	baruun	baran
dau.ur.un	giữa	dumda	dund	duand
xe.du.un	ngang	köndelen	höndölön
ja.cen.i	rìa, cạnh, mép	jaqa	zasan, zaag	jag

Thời gian[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Khiết Đan	Nghĩa	Ký âm chữ Mông Cổ	Phát âm tiếng Mông Cổ hiện đại	Tiếng Daur
suni	đêm	söni	shönö	suni
un.n/un.e	nay, bây giờ	önö	önöö	nee

Động từ[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Khiết Đan	Nghĩa	Ký âm chữ Mông Cổ
p.o	trở thành, trở nên	bol-
p.o.ju	nâng	bos-
on.a.an	rơi	una-
x.ui.ri.ge.ei	trao, đưa	kür-ge-
u-	cho	ög-
sa-	ở	sagu-
a-	là	a- 'sống', trong "aj ahui"

Tự nhiên[sửa | sửa mã nguồn]

Tiếng Khiết Đan	Nghĩa	Ký âm chữ Mông Cổ	Phát âm tiếng Mông Cổ hiện đại	Tiếng Daur
eu.ul	mây	egüle	üül	eulen
s.eu.ka	sương	sigüderi	shüüder	suider
sair	mặt trăng	sara	sar	saruul
nair	mặt trời	nara	nar	nar
m.em/m.ng	bạc	mönggö	möng	mungu

Bảng Unicode[sửa | sửa mã nguồn]

Bảng Unicode tiểu tự Khiết Đan Official Unicode Consortium code chart Version 13.0
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+18B0x	𘬀	𘬁	𘬂	𘬃	𘬄	𘬅	𘬆	𘬇	𘬈	𘬉	𘬊	𘬋	𘬌	𘬍	𘬎	𘬏
U+18B1x	𘬐	𘬑	𘬒	𘬓	𘬔	𘬕	𘬖	𘬗	𘬘	𘬙	𘬚	𘬛	𘬜	𘬝	𘬞	𘬟
U+18B2x	𘬠	𘬡	𘬢	𘬣	𘬤	𘬥	𘬦	𘬧	𘬨	𘬩	𘬪	𘬫	𘬬	𘬭	𘬮	𘬯
U+18B3x	𘬰	𘬱	𘬲	𘬳	𘬴	𘬵	𘬶	𘬷	𘬸	𘬹	𘬺	𘬻	𘬼	𘬽	𘬾	𘬿
U+18B4x	𘭀	𘭁	𘭂	𘭃	𘭄	𘭅	𘭆	𘭇	𘭈	𘭉	𘭊	𘭋	𘭌	𘭍	𘭎	𘭏
U+18B5x	𘭐	𘭑	𘭒	𘭓	𘭔	𘭕	𘭖	𘭗	𘭘	𘭙	𘭚	𘭛	𘭜	𘭝	𘭞	𘭟
U+18B6x	𘭠	𘭡	𘭢	𘭣	𘭤	𘭥	𘭦	𘭧	𘭨	𘭩	𘭪	𘭫	𘭬	𘭭	𘭮	𘭯
U+18B7x	𘭰	𘭱	𘭲	𘭳	𘭴	𘭵	𘭶	𘭷	𘭸	𘭹	𘭺	𘭻	𘭼	𘭽	𘭾	𘭿
U+18B8x	𘮀	𘮁	𘮂	𘮃	𘮄	𘮅	𘮆	𘮇	𘮈	𘮉	𘮊	𘮋	𘮌	𘮍	𘮎	𘮏
U+18B9x	𘮐	𘮑	𘮒	𘮓	𘮔	𘮕	𘮖	𘮗	𘮘	𘮙	𘮚	𘮛	𘮜	𘮝	𘮞	𘮟
U+18BAx	𘮠	𘮡	𘮢	𘮣	𘮤	𘮥	𘮦	𘮧	𘮨	𘮩	𘮪	𘮫	𘮬	𘮭	𘮮	𘮯
U+18BBx	𘮰	𘮱	𘮲	𘮳	𘮴	𘮵	𘮶	𘮷	𘮸	𘮹	𘮺	𘮻	𘮼	𘮽	𘮾	𘮿
U+18BCx	𘯀	𘯁	𘯂	𘯃	𘯄	𘯅	𘯆	𘯇	𘯈	𘯉	𘯊	𘯋	𘯌	𘯍	𘯎	𘯏
U+18BDx	𘯐	𘯑	𘯒	𘯓	𘯔	𘯕	𘯖	𘯗	𘯘	𘯙	𘯚	𘯛	𘯜	𘯝	𘯞	𘯟
U+18BEx	𘯠	𘯡	𘯢	𘯣	𘯤	𘯥	𘯦	𘯧	𘯨	𘯩	𘯪	𘯫	𘯬	𘯭	𘯮	𘯯
U+18BFx	𘯰	𘯱	𘯲	𘯳	𘯴	𘯵	𘯶	𘯷	𘯸	𘯹	𘯺	𘯻	𘯼	𘯽	𘯾	𘯿
U+18C0x	𘰀	𘰁	𘰂	𘰃	𘰄	𘰅	𘰆	𘰇	𘰈	𘰉	𘰊	𘰋	𘰌	𘰍	𘰎	𘰏
U+18C1x	𘰐	𘰑	𘰒	𘰓	𘰔	𘰕	𘰖	𘰗	𘰘	𘰙	𘰚	𘰛	𘰜	𘰝	𘰞	𘰟
U+18C2x	𘰠	𘰡	𘰢	𘰣	𘰤	𘰥	𘰦	𘰧	𘰨	𘰩	𘰪	𘰫	𘰬	𘰭	𘰮	𘰯
U+18C3x	𘰰	𘰱	𘰲	𘰳	𘰴	𘰵	𘰶	𘰷	𘰸	𘰹	𘰺	𘰻	𘰼	𘰽	𘰾	𘰿
U+18C4x	𘱀	𘱁	𘱂	𘱃	𘱄	𘱅	𘱆	𘱇	𘱈	𘱉	𘱊	𘱋	𘱌	𘱍	𘱎	𘱏
U+18C5x	𘱐	𘱑	𘱒	𘱓	𘱔	𘱕	𘱖	𘱗	𘱘	𘱙	𘱚	𘱛	𘱜	𘱝	𘱞	𘱟
U+18C6x	𘱠	𘱡	𘱢	𘱣	𘱤	𘱥	𘱦	𘱧	𘱨	𘱩	𘱪	𘱫	𘱬	𘱭	𘱮	𘱯
U+18C7x	𘱰	𘱱	𘱲	𘱳	𘱴	𘱵	𘱶	𘱷	𘱸	𘱹	𘱺	𘱻	𘱼	𘱽	𘱾	𘱿
U+18C8x	𘲀	𘲁	𘲂	𘲃	𘲄	𘲅	𘲆	𘲇	𘲈	𘲉	𘲊	𘲋	𘲌	𘲍	𘲎	𘲏
U+18C9x	𘲐	𘲑	𘲒	𘲓	𘲔	𘲕	𘲖	𘲗	𘲘	𘲙	𘲚	𘲛	𘲜	𘲝	𘲞	𘲟
U+18CAx	𘲠	𘲡	𘲢	𘲣	𘲤	𘲥	𘲦	𘲧	𘲨	𘲩	𘲪	𘲫	𘲬	𘲭	𘲮	𘲯
U+18CBx	𘲰	𘲱	𘲲	𘲳	𘲴	𘲵	𘲶	𘲷	𘲸	𘲹	𘲺	𘲻	𘲼	𘲽	𘲾	𘲿
U+18CCx	𘳀	𘳁	𘳂	𘳃	𘳄	𘳅	𘳆	𘳇	𘳈	𘳉	𘳊	𘳋	𘳌	𘳍	𘳎	𘳏
U+18CDx	𘳐	𘳑	𘳒	𘳓	𘳔	𘳕
U+18CEx
U+18CFx

Chú thích[sửa | sửa mã nguồn]

^ ^a ^b ^c Janhunen 2006, tr. 393.
^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Kitan”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
^ "Khitan" at Omniglot.
^ Herbert Franke, John King Fairbank, Denis Crispin Twitchett, Roderick MacFarquhar, Denis Twitchett, Albert Feuerwerker. The Cambridge History of China, Vol. 3: Sui and T'ang China, 589–906. Part 1, p.364
^ Janhunen 2006, tr. 395.
^ Kane, Daniel The Kitan language and script 2009, Leiden, The Netherlands

Thư mục[sửa | sửa mã nguồn]

Janhunen, Juha (2006). “Para-Mongolic”. Trong Janhunen, Juha (biên tập). The Mongolic Languages (bằng tiếng Anh). Routledge. tr. 391–402. ISBN 978-1-135-79690-7.
Vovin, Alexander (2017). “Koreanic Loanwords in Khitan and Their Importance in the Decipherment of the Latter”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae (bằng tiếng Anh). 70 (2): 207–215. doi:10.1556/062.2017.70.2.4.

Đọc thêm[sửa | sửa mã nguồn]

Franke, H. (1976). “Two Chinese–Khitan Macaronic Poems”. Trong Heissig, W.; Krueger, J. R.; Oinas, F. J.; Schütz, E. (biên tập). Tractata Altaica: Denis Sinor, Sexagenario Optime de Rebus Altaicis Merito Dedicata (bằng tiếng Anh). Wiesbaden: Otto Harrassowitz. tr. 175–180. ISBN 3-447-01798-8.
Kane, Daniel (1989). The Sino-Jurchen Vocabulary of the Bureau of Interpreters (bằng tiếng Anh). Bloomington, Indiana: Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. ISBN 0-933070-23-3.
Qinge'ertai (Chinggeltei); Yu, Baolin; Chen, Naixiong; Liu, Fengzhu; Xin, Fuli (1985). Qìdān xiǎozì yánjiū [A Study of the Khitan Small Script] (bằng tiếng Trung). Beijing: Zhongguo shehui kexue chubanshe. OCLC 16717597.
Jacques, Guillaume (2010). “Review of Kane 2009, The Khitan Language and Script”. Diachronica (bằng tiếng Anh). 27 (1): 157–165. doi:10.1075/dia.27.1.05jac – qua Academia.edu.
Vovin, Alexander (2003). “Once Again on Khitan Words in Chinese-Khitan Mixed Verses”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae (bằng tiếng Anh). 56 (2–4): 237–244. doi:10.1556/AOrient.56.2003.2-4.10.

Liên kết ngoài[sửa | sửa mã nguồn]

New Developments of the Studies on Khitai Language and Khitai Scripts Lưu trữ 2016-04-03 tại Wayback Machine

[FOOTNOTEJanhunen2006393-1] Janhunen 2006, tr. 393.

[Glottolog-2] Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Kitan”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.

[3] "Khitan" at Omniglot.

[4] Herbert Franke, John King Fairbank, Denis Crispin Twitchett, Roderick MacFarquhar, Denis Twitchett, Albert Feuerwerker. The Cambridge History of China, Vol. 3: Sui and T'ang China, 589–906. Part 1, p.364

[FOOTNOTEJanhunen2006395-5] Janhunen 2006, tr. 395.

[6] Kane, Daniel The Kitan language and script 2009, Leiden, The Netherlands

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]