Izaba

Izaba
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia: eliza eta Garagardoia auzoa
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Pirinioak
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Barrutia	Agoitz
Mankomunitatea	Ezka-Zaraitzu
Izen ofiziala	Isaba / Izaba
Alkatea (2019-2023)	David Baines Pilart (Seisa)
Posta kodea	31417
INE kodea	31128
Herritarra	izabar
Geografia
Koordenatuak	42°53′44″N 0°50′45″W / 42.89554292°N 0.84579131°W / 42.89554292; -0.84579131
Azalera	147,41 km²
Garaiera	741-2446 metro
Distantzia	106,7 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	404 (2023:  −6)
199 (%49,3) (2019)  (%48,5) 196
Dentsitatea	0,03 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 29,03
Ugalkortasuna[1]	‰ 31,58
Ekonomia
Jarduera[1]	% 83,05 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 3,26 (2013)
Euskara
Eremua	eremu mistoa
Euskaldunak[2][3]	% 22,50 (2018: %7,95)
Datu gehigarriak
Sorrera	1846 (independentzia)
Webgunea	www.isaba.es

Izaba^[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 106,7 kilometrora. Altuera 741 eta 2446 metro artekoa da, eta 147,41 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 404 biztanle zituen.

Ibarburua ez den arren, Erronkariko ibaxako merkataritza- eta turismo-gunea da, bai herriko zerbitzuengatik, bai kanpoko zerbitzuengatik; horien artean daude Belagua eta Belabarze ibarrak, Larrako mendigunea eta Larra-Belagua eski-estazioa. Belagua eta Belabarze ibaien arteko elkargunean dago, Ezka ibaia jaiotzen den tokian, muino baten gainean. Erronkaribartar herri tipikoa da, eta bere kale harriztatuen artean arkitektura oso berezia mantentzen du, lau isurkiko teilatuak eta harrizko horma lodiak dituena. Nafarroa Garaiko laugarren udalerririk zabalena da, 147,41 kilometro koadroekin.

Erronkariko ibaxan kokatuta da, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak izabarrak dira.

Izena

Izaba toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• gaztelaniaz: Isaba
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Isaba

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[5]

• Ysava (1268)
• Issava (1280)
• Isaua (1366)
• Ysaua (1532)
• Ysaba (1539)
• Yssaba (1607)
• Isaba (1802)
• Isaba (1856)
• Izaba (1966)
• Izaba (1999)

Etimologia

Izaba etimologia enigmatikoaren toponimoa da, inork modu sinesgarrian azaltzen jakin ez duena. Mikel Belaskok aipatzen duen bezala, autore batzuek eskualdeko beste herri batzuekin lotzen dute izena, hala nola Zangozerriko Eslaba edo Aragoiko Sadaba, haratago joan ezinik.

Alberto Angosek toponimoarentzako esanahi posible bat proposatu zuen duela urte batzuk. Bi elementuz osatuta egongo litzateke: iz ("ur") eta aba (erronkaribarreraz; "ahoa"). iz gaur egun euskal hiztegi eta toponimian dago: Ispaster (uraren edo itsasoaren muga edo txokoa), "izurde", "izerdi" edo Izaro (uharte bat). Kontuan izan behar da Izaban hiru ibaik bat egiten dutela: Belagua eta Belabarze eta Uztarrozeko erreka. Balizko esanahi horrek uren elkargune edo bokale horri egingo lioke erreferentzia. Egia balitz, aba hitza -aga atzizkiaren aldakuntza izango litzateke, ugaritasuna esan nahi duena. Horrela, Izabak "ur ugari dagoen lekua" edo "ibai ugari dagoen lekua" esan nahiko luke.

Ezaugarriak

Armarria

Izabako armarria Erronkaribarreko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:^[6]

«

Armarri kuartelatua: lehen hondo urdin batez eta aurrean hiru arkudun urrezko zubi batez osatuta dago, bere gainean errege mairu baten buru moztu batekin; bigarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko erbi-txakur bat eskuinera begiraz osatuta dago; hirugarren hondo gorri batez eta aurrean zilarrezko gaztelu bat; laugarren hondo urdin batez eta aurrean urrezko hiru tontorrez osatuta dago.

»

Bandera

Izabako banderak Erronkaribarreko armarri San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez horiz eta urdinez inguratua. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Erronkari" izena duela ere. Ertzak kolore bereko hiruki-zerrenda bat du orientazio bertikalean edo horizontalean, eta izkinetan zortzi puntako izar berde bat karratu hori baten gainean. Bandera hau bera da Erronkaribar osatzen duten herri guztientzat, nahiz eta udalerri bakoitza bere aldaketa txikiekin.

Geografia

Izaba Nafarroa Garaiaren ipar-ekialdeko muturrean dago, Zuberoarekiko eta Aragoiko Huesca probintziarekiko mugan, Iruñea hiriburutik 107 kilometrora. Izaban daude Nafarroa Garaiko eta Euskal Herri osoko mendirik garaienak: Lakhura (1877 m), Txamantxoia (1941 m) eta Hiru Erregeen Mahaia (2426 m).

Belaguan jaiotzen den izen bereko ibaia, eta Belabarze ibaiak bat egin eta Ezka ibaia izena sortzen da, Uztarrozeko errekarekin.

Mugakideak

Ingurune naturala eta klima

Udalerri zabala denez eta altuera aldeak dituenez, Izabak klima ezberdinak ditu. Ibaxaren behealdean eta udalerriaren hegoaldean, klima azpimediterraneoa da; haranaren iparraldean, berriz, klima azpiatlantikoa da; eta udalerriaren iparraldean (gunerik menditsuenean) mendialdeko klima (Larra-Belaguan) daukate. Itsasoaren mailako altuera aldeengatik, batez besteko balioak ere aldakorrak dira kokagunearen arabera. Tenperatura 4 eta 10 gradu artekoa eta prezipitazioak 1000 eta 2000mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 120 eta 160 artekoak dira, eta azarotik apirilera elurra maiz egiten du.

Udak nahiko lehorrak izaten dira haranean (klima azpimediterraneoaren eragina dela eta), baina mendietan prezipitazioak ugariak dira urte osoan zehar. Urtarorik euritsuenak udaberria eta udazkena dira. Neguan, udalerriko mendietan metro eta erdiko elurra pilatzen da, (2009ko neguan, ordea, bi metro baino gehiago pilatu ziren mendi garaienetan).

Jatorrizko landaredia pinuek, pagoek eta haritzek osatzen zuten. Pinudiak, Belabartze, Maze, Txamantxoia eta Lapakiza mendietan zeuden. Pagadiak, berriz, mendi horien behealdeko gune laiotzetan, eta hariztiak, azkenik, udalerriaren hegoaldeko gune epelagoetan. Lekurik bakartuenetan nahiko ondo gorde dira baso horiek, baina artzainen eta almadiazainen mendeetako jarduerak erdira murriztu du Izabaren jatorrizko basoen azalera.

Estazio meteorologikoak

Izaban ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Urzainki pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 722 metrora, Nafarroako Gobernuak 1980n jarritako estazio meteorologikoa dago.^[7]

Datu klimatikoak (Urzainki, 1980-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	23.0	25.0	29.0	33.0	36.0	37.0	39.0	36.0	30.0	23.0	20.0	39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	8.3	9.9	12.9	15.1	19.0	23.7	27.3	27.4	22.9	17.5	11.6	8.7	17.0
Batez besteko tenperatura (ºC)	4.0	4.9	7.5	9.7	13.2	17.2	19.9	19.9	16.3	12.2	7.3	4.6	11.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-0.2	-0.0	2.0	4.3	7.4	10.6	12.5	12.5	9.7	6.9	3.1	0.4	5.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-14.0	-14.0	-13.0	-4.0	-2.0	1.0	4.0	1.0	-1.0	-5.0	-10.0	-14.0	-14.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	128.1	114.7	106.4	127.5	107.7	74.8	51.1	52.4	80.0	132.2	154.8	129.7	1259.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	63.0	77.5	67.0	83.0	98.0	65.0	76.0	67.5	61.0	127.5	74.0	76.5	127.5
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	13.9	12.9	13.1	15.2	14.8	9.5	7.0	7.1	8.9	12.8	14.6	13.5	143.2
Elur egunak (≥ 1 mm)	3.4	4.6	3.0	1.3	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.5	2.4	16.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

---

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Inguru horretan aurkitutako aztarnengatik, erraz ondoriozta daiteke Neolitoan termino hori zuten biztanleen artzain-jatorria. Lehen artzain haiek Larra-Belaguako inguruan aurkitutako trikuharrien bidez, Arrako, Roizu eta Sakuloko trikuharrien bidez, haien existentziaren oroimena utzi ziguten. Beste bat Asolatzeko kanpinaren ondoan aurkitu dute, eta beste bi Lubrakieta eta Belabarzeren. Historiaurreko hilobi-monumentu horietakoren batean gezi-puntak, silexezko piezak, brontzezko elementuen lepoko kontuak eta baita Nafarroako Museoan kontserbatzen den urrezko pieza bat ere aurkitu dira. Trikuharriak, gaur egun, erraz identifikatzeko seinaleztatu dira.

Erdi Aroa

Eneko Enekoitz

Izarbeibarko kronikak Eneko Enekoitz erregeari egozten dio Izaba hiribildua nobletu izana. Tradizio batek lehen errege baskoiaren koroatze bati buruz hitz egiten du Ezkaurre haitzean. Izan ere, Izabako mendi batek Nebarroa du izena.

XIII. eta XIV. mendeetan, Izaba ibaxako herririk jendetsuena zen, baina izabarrak asko jaitsi ziren 1427ko irailaren 27an hiria suntsitu zuen sutearen ondorioz, baita eliza eta pribilegiorik zaharrenak gordetzen zituzten jatorrizko dokumentu preziatuak ere. Errege komisarioek, ikuspegi fiskalarekin, inkesta bat egin zuten, 1428ko Su Liburuan agertzen dena. Izaban, inguruko hiririk jendetsuena zena, 297 etxerekin, sutetik 27 baino ez ziren salbatu. Urte erdirako garia hartzen zen eta ez zuen mahastirik. Bere karga ugariak honela banatzen ziren: a) 20 libera, lurraren mugak defendatzen zituzten 40 baleztariei ordainduak. 1427ko sute horren ondorioz, Eguberriengatik ordaintzen zituen 45 florinak eta beste ekarpen batzuk barkatu zitzaizkion. Karlos III.a Nafarroakoa zen errege. Mugako egoerak bidesarien biltzaileak izatera behartzen zuen Izaba. 1356an, Izabako bi pertsonak eta Uztarrozeko bik eraman zuten, 40 liberaren truke, Errege Ogasunerako.^[9]

Aro Modernoa

Nafarroa Beherea hartu eta Frantziara igaroko zela bermatu ondoren, Fernando Katolikoak, 1512tik aurrera, Nafarroako hainbat hiri gotortzeko agindu zuen, Frantziak babestutako Albreteko dinastiaren errebantxa berri bat saihesteko. Eta erabaki zuen «Pirinioetako beste pasabide batzuetan bi gotorleku jartzea: bata Otsagabian, Frantziako isurialdera begira, eta bestea erronkarivartar Izaba hiribilduan, nafarra zaintzen». Izabak, Erronkariko ibaxa osoak bezala, Gaztelako inbasioaren aurkako borrokan parte hartu zuen bere errege legitimoekin. 1516an, Pedro Nafarra mariskalaren indarrak, tropa nafarrekin, biarnotarrekin eta Baxenabarreko euskaldunekin batera, 200 erronkaribartarrekin indartuta, Izabako bortuak elurtuta igarotzen dira, eta Villalba koronelaren segada batean erortzen dira, Gaztelako tropen burua. Ezustekoa Belaguako Ateetan izan zela uste da. Nafarroako mariskala, Erresumako beste agintari batzuk eta Petri Sanz Bereterrekoa erronkaribartarren burua preso hartu zituzten.^[10]

XVI. mendearen amaieran, zailtasun handiekin, Izabak, aurreko mendean izandako biztanleria berdintzea lortu zuen. Izabarrek urteroko petxa ordaintzen zuten, ibarreko bizilagun guztiek bezala, eta 1412an Nafarroako erregeak izabarrak kapare izendatu zituenean, Bardeako lurren eta Erlantz eta Arra mendien erabileraren gaineko eskubidea lortu zuten. Mugatik gertu egonik, salgaiek ordaindu beharreko zergen kontrolerako tokia zegoen Izaban eta baita Erdi Aroan eraikitako gaztelua. Gazteluari buruzko idatzizko lehen dokumentua 1265. urtekoa da.

1665ean, Errege Ogasunaren egoera tamalgarria zela eta, erregeordeak, San Germaneko Dukeak, dirutan egindako entregen truke merituak banatzeko agindua jaso zuen, bai partikularren aldetik, bai herri edo korporazioen aldetik. Izabak ibaxatik bereiztearen grazia eskatu eta lortu zuen, 3000 dukat eskainiz, garai hartan gutxi gorabehera 4000 gari-lapurretaren balioa zuena. Haranak erreakzionatu zuen Ogasunari 1600 dukat eskainiz, Izabako hiribilduaren batasunetik ez aldentzeko graziagatik. Ogasunak jatorri bietako diruak jaso zituen, baina ez osorik. Eta dena berdin geratu zen. Hiribilduak, oso antzinatik ibaxari lotuta zegoenak, adierazten zuen, «ibaxako zirkunferentziako belar eta ur guztien gozamenerako komunitate eta lagunarte senidegarri bat osatuz, halako moldez non, lehen haran horretako termino guztiak balira bezala, hiribildu guztiek inolako alderik gabe gozatzen duten». Gainera, batzuen bizilagunek ereiten zuten beste batzuen moduan. Eta honela dio: «eta pozari dagokionez bada ere, ez du horregatik hiribildua bere lurraldean eduki behar, eta dezmarioa, hamarrenen arabera mugarritutako udalerria, bere jurisdikzio pribatiboarekin bananduta, dagoen alkateak herri bakoitzean gauzatzen duena eta urtero zozketatzen dena». Izabak lortu zuen gauza bakarra zera izan zen, abereen kopurua mugatzea. Izabak bere egoeraren aurrekariak azaltzen ditu... «mende bat lehenago 280 bizilagun zituen, eta terminorik zabalena, baina, elkartzea zela eta, 220ra murriztu zen, etxe asko hutsik eta oraindik hondatuta zeudelarik». Halako gainbehera-zantzu kezkagarriek eragin zioten haranarekin pleitatzea, nahiz eta emaitza negatiboa izan.^[9]

1375etik aurrera, Izabako alkatea, Gardeko, Uztarrozeko eta Urzainkiko alkateekin batera, hiru behien zerga ordaintzeaz arduratu zen. XVIII. mendearen amaieran, Ezka ibaiaren urak erabiltzen zituen irina ekoizteko errota, ospitalea eta bola zituen herriak. Izabako alkatea erregeordeak izendatzen zuen, herritarren proposamena jarraituz, eta alkatea laguntzen zuten erregidoreak herritarrek zuzenean izendatzen zituzten.

XVIII. mende hasierako Iberiar Penintsulako gerran, bolbora eta armagintza lantegia eraiki zuten herrian, eta 1813an frantsesek Iberiar penintsulatik ihes egitean herritik igarotzean, lantegiari su eman, eta herri guztiko etxe gehienak suntsitu ziren. Ondorengo hamarkadetan herria berreraiki eta 1847an gerra aurreko tamaina berreskuratu zuen berriz ere, 178 etxe. XIX. mendearen erdialdean, udalerri independente bihurtzean, Izabak, 2000 errealeko zuzkidura zuen eskola, bola, irina ekoizteko bi errota, orraziak eta oihalak ekoizten zituzten bi lantegi, eta beste hainbat tailer txiki zeuzkan. Elizako abadea eta sei onuradunak herritarren artean izendatzen ziren.^[10]

1920ko hamarkadan, Izaban hiltegi modernoa, garbileku estalia, Guardia Zibilaren kuartela eta teileria zeuden.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 404 biztanle zituen Izabak.^[11]

1842	1857	1860	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011	2021
931	1102	973	1152	1196	1193	1179	1183	1157	1085	938	900	848	725	652	586	510	506	410

Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Erronkariko gazta

Historikoki lehen sektorea izan zen udalerriko jarduera ekonomiko nagusia, baina gaur egun zerbitzu eta turismoak nekazaritza ordezkatu dute. Izaban, hainbat ostatu eta hotel daude, negu garaiko eski denboraldian ehunka eskiatzaileek erabiltzen dituztenak. Hotel horietako bat Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuarena zen, baina 1989ko abuztuan lehiaketa publikoa antolatu eta enpresa pribatu batek hartu zuen hotelaren kudeaketa.

Lehen sektorea basogintza eta abeltzaintzan oinarritzen da, eta nekazaritza beti izan da bigarren mailako jarduera. 1891n 808 hektarea baino ez ziren lantzen Izaban, eta kopuru hori ia erabat desagertu da XX. mendearen amaieran lantzen diren lurrak 100 hektareara murriztu dira. Landatzen diren laboreen artean, patata eta zerealak daude. Abeltzaintzaren garrantzia urteak igaro ahala gutxitu den arren, oraindik ere milaka abelburu daude Izaban, 1891ean 11 722 ardi zeuden, 1950ean 13 621, eta 1980an 3 911 ardi. Eronkaribarreko gaztak Erronkariko gazta sormarka du 1981az geroztik.

Herrigunearen inguruko basoetako zuhaitz gehienak pinu basatiak dira (baso azaleraren %74), horrez gain, pagoak basoen azaleraren %20 hartzen dute. Urtean 4000 metro kubiko egur ateratzen dira Izabako basoetatik, ia dena pinuetatik ateratako egurra.

Nafarroako Gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuvinsa elkartearen ekimenez, industrialde txiki bat eraiki zen Izabako herrigunetik gertu XX. mendearen amaieran. Eraikuntza lanak 1999an hasi eta urtebete geroago urbanizatzea amaitzean, enpresen pabiloiak eraikitzen hasi ziren (2000an). Industrialdea herriko enpresentzat eta tailer txikientzat eraiki zen eta Otsagabiko errepidearen ondoan dago.

Politika

Izabako udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Uztarrozeko Udalako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea David Baines Pilart da, Seisa hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

Udal hauteskundeak

Alderdia	Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
	1979	1983	1987	1991	1995	1999	2003	2007	2011	2015	2019
Seisa	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	7
Uxin	-	-	-	-	-	-	-	-	-	7	-
Ezka	-	-	-	-	4	5	4	4	7	-	-
Larra Taldea	-	-	-	-	-	2	2	3	-	-	-
Auzolan	-	-	-	-	3		1	-	-	-	-
Izabako Talde Independentea	-	-	-	4	-	-	-	-	-	-	-
Gazte Izabarrek	-	-	-	3	-	-	-	-	-	-	-
Izabako Batasuna	3	3	4	-	-	-	-	-	-	-	-
Ezkaurre	4	4	3	-	-	-	-	-	-	-	-

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 68 26,67 ▼ 6  Navarra Suma 68 26,67 -  Geroa Bai 46 17,65 ▲ 2  Nafarroako Alderdi Sozialista 36 14,12 ▲ 10  Izquierda-Ezkerra 18 7,06 ▼ 0  Ahal Dugu 14 5,49 ▼ 10  Libertate Nafarra 1 0,39 ▼ 2

2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak Alderdia Bozak guztira % +/-  Euskal Herria Bildu 74 26,91 ?  Nafar Herriaren Batasuna 57 20,73 ?  Geroa Bai 43 15,64 ?  Nafarroako Alderdi Sozialista 26 9,45 ?  Ahal Dugu 24 8,73 ?  Izquierda-Ezkerra 18 6,55 ?  Nafarroako Alderdi Popularra 10 3,64 ?  Herritarrak - Herritarron Alderdia 8 2,91 ?  Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 4 1,45 ?  Libertate Nafarra 3 1,09 ?  Equo 1 0,36 ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Egungo banaketa

Izabako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea David Baines Pilart da, Seisa zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:^[12]

• Karlos Anaut Abadia (Seisa)
• Oskar Alkat Ezker (Seisa)
• Gorka Bueno Baratze (Seisa)
• Aitor Perez Bueno (Seisa)
• Sebastian Garde Anaut (Seisa)
• Diego Bueno Demigel (Seisa)

Alkateak

1979tik, Izabak 7 alkate izan ditu:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[13]
Migel Inazio Garces Pilart	1979	1983		Ezkaurre
Karlos Anaut Abadia	1983	1987		Ezkaurre
Gabriel Zalgizuri	1987	1991		Izabako Batasuna
Domingo Ros	1991	1995		Izabako Talde Independentea
Angel Luis Demigel	1995	2015		Ezka
Jesus Baratze Marco	2015	2019		Uxin
David Baines Pilart	2019	jardunean		Seisa

Garraioa

La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Erronkaribar eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

• Uztarroze - Izaba - Urzainki - Erronkari - Garde - Burgi - Esa - Xabier - Zangoza - Ledea - Irunberri - Nardoze Alduate - Ibargoiti - Elo - Noain - Cordobilla eta Iruñea

Kultura

Antonia Anaut eta Ubaldo Uhalde

Euskara

Sakontzeko, irakurri: «erronkariera»

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erronkaribarreko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko zuberera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.^[14]

Koldo Zuazok, 2010ean, Erronkaribarrak atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.^[15]

Bakarrik XX. mendean zehar nagusitu zen gaztelania ibaxan. Euskara, erronkaribarrera, joan den mendearen bigarren erdialdean galdu zen. Euskaldun berriak eta kanpotik joanak dira egungo erronkaribarrerazko euskaldunak. Batez ere irakaskuntzaren bidez, ia bost biztanletik bat euskal hiztuna izatea lortu da gaur egun. Bertako euskalkia, erronkaribarrera, XX. mendearen bukaera arte erabili zuten. Fidela Bernat (1898-1991) izan zen jatorrizko azken hiztuna. Ibaxaren isolamenduak, ziurrenik, bere berezitasunak azaltzen ditu, erronkaribarrera euskalki originalena da, baina baita garbien eta kontserbadoreenetako bat ere. Izaban erronkarieraz jaiotzez hitz egiten zuen azken hiztuna 1976. urtean zendutako Katalin-Garde etxeko Antonia Anaut izan zen.

Janzkera

Antonia Anaut, bere jantzi tradizionalekin

Artikulu nagusia: «Erronkaribarko janzkera»

Ohiko janzkerari dagokionez, Erronkariko ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Erronkariko ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.

Almadiak

Almadiak luzera bereko hainbat egur atalez osatutako putzu bat da, elkarren artean landare-jarioen bidez lotuak (hurritz-zakurrak edo basa-zumea), puntan eta atzealdean arraunak dituena, zurezko putzua ibaiaren ibilgura zuzendu edo gidatzeko. Nafarroako Pirinioaldeko ibarretan, basoen aprobetxamendua garai gogoangarrietatik diru-iturri nagusia izan da, eta bertako ibaiak zura eraldatzeko edo erabiltzeko sal zitekeen lekuetara garraiatzeko modua. Egur hori almadietan garraiatzen zen.^[16]

Hiru Behien Zerga

Artikulu nagusia: «Hiru Behien Zerga»

Hiru Behien Zerga, 1960ko hamarkadan

Urte bakoitzeko uztailaren 13an, Erronkaribar eta Bearnoko Baretetze ibarren artean dagoen San Martingo Harria milaka urteko zeremonia baten lekuko eta protagonista da: Hiru Behien Zerga (erronkaribarreraz: Iror Beien Emontarzuna). Indarrean dagoen Europako nazioarteko trataturik zaharrena da. Ekitaldi honetan, Baretetze ibarreko bearnotarrak, ekarririk eta Frantziako banderarekin, Erronkaribarreko Izaba, Urzainki, Uztarroze eta Garde herriei, erronkaribartar jantzi tradizionala soinean, astaje, ilaje eta kemen berdineko hiru behiren urteko eta betiko zerga bana ematen diete. Horren aurretik, bi eremuetako agintariek, eskua San Martingo Harriaren gainean jarrita, konpromisoa hartu dute bakea egon dadin. Konpromiso hori Izabako alkateak esku guztien gainean jarritako "Pax avant, Pax avant, Pax avant" latinezko esaldiarekin batera zigilatu da.^[17]

Ez dakigu zeremonia honen jatorria eta zergatia. Badakigu XIV. mendean zerga horren ordainketa eten egin zela, eta horrek gatazka larria sortu zuen bi haranetako bizilagunen artean. Heriotza eta gertakari desatseginak izan ziren, eta 1375. urtean emandako epai batean amaitu zen guztia, non Baretetzeko bearnotarrak zerga ordaintzen jarraitzera kondenatzen ziren. Epai hura, zeremonia honi buruz dagoen lehen erreferentzia dokumentala izateaz gain, 1375. urtean zerga horren ordainketa oso aspaldikoa zela adierazten duen datua da.

Kausei dagokienez, historialari batzuek defendatu dute gerrako zerga baten aurrean gaudela, betiereko izaera duelako, eta ez litzatekeela inola ere larre eta iturriak erabiltzeagatiko konpentsazio bat, oker zabaldu den bezala.

Dantzak

Ttun-ttun dantza ekintza kolektibo eta sozial garrantzitsua zen ibaxan. Astearen amaieran, herria ekitaldi sozial bat egiten ari zen, batzar bat plazan. Han ateratzen ziren neska-mutilak dantzatzera. Haurrek ez zuten ekitaldi horretan parte hartzen, sheriffak plazatik uxatzen zituen. Dantzak iragana eta etorkizuna uztartzen ditu, belaunaldi berrietan tradizio soziala iraunaraziz eta arbasoek estimatzen dituzten balio handienak bertan jarriz.

Ttun-ttun dantzaren arrazoi psikologikoa hau da: kolektiboak, bere horretan, gizarte-balioak iraunarazteko komunikatzen du bere burua, familiako kideen indibidualtasuna gainditzeko sentimenduan. Dantza txirulaz eta salterioz laguntzen zen, eta "ttun-ttun" izena jasotzen zuen, damburia izenez ere ezaguna, agian egiptoar danbolinaren deribazioa, laute modukoa, gaur egun danbolinak ordezkatzen duena. Dantza biribilean dantzatzen da, erlojuaren orratzen kontrako noranzkoan. Ibaxako dantza guztiak bezala, oin puntekin dantzatzen da, duintasun zeremoniatsu eta noblearekin, baina tentasunik gabe. Garde, Izaba eta Uztarroze herriren ttun-ttun jaso da. Hiru kasuetan koreografia antzekoa da, melodiak bereiziz eta Uztarrozen kasuan dantzaren zatien ordena ezberdina.^[18]

Apretagileak

Mauleko apretagile talde bat

1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.

Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.

Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.^[19]

Jaiak

• Idoiarako erromeria, Mendekosteko astelehenean
• Done Jakueko xeiak, uztailaren laugarren asteburuan
• Done Kipirengo xeiak, irailaren bigarren asteburuan
• Erronkaribarko janzkerako eguna, abuztuaren lehengo asteburuan

Ondarea

Izabako erromatar zubietako bat

Ondasun nabarmenak

• Done Kipiren eliza, XVI. mendean eraikitako kristiau eliza.
• Idoiako Andre Mariaren baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
• Arrakoko Andre Mariaren baseliza, Erdi Aroan eraikitako kristiau baseliza.
• Izabako erromatar zubiak, Belagua ibaiaren gaineko zubiak, Erromatar Garaian eraikitak.
• Izabako gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
• Izabako oroipenaren etxea, Erronkariko ibaxako kultura eta tradizioen buruzko museoa.
• Izabako anfiteatroa, antzoki irekia.

Eremu naturalak

• Larra, Euskal Herriko mendigune karstikorik altuena, non mendi enblematikoenetako batzuk dauden.
• Aztaparreta, balio natural handiko baso-eremua.
• Belabarze, Belabarze ibaiaren arroko eremu naturala.
• Belagua, Belagua ibaiaren arroko eremu naturala.
• Larra-Belagua, eski-nordikoaren estazioa.

Izabar ospetsuak

• Cipriano Baratze (1641-1702), apaiz eta misiolari.
• Miguel Hualde (?-1780), idazle.
• Manuela Etxarri (1816-1893), bertsolari.
• Bernardo Estornes Lasa (1907-1999), idazle eta ikerlari.
• Maritxu Güller (1908-1933), Donostiako emakume mistiko.
• Mariano Estornes Lasa (1909-1997), idazle eta ikerlari.
• Jose Estornes Lasa (1913-1987), idazle eta ikerlari.
• Pilar Claver (1918-2000), aktibista errepublikazalea.
• Josefa Molera (1921-2011), doktore eta irakasle.
• Jesús Bueno (1944-2006), ekonomialari eta politikari.
• Pedro Miguel Etxenike (1950-), zientzialari.
• Francisco Avizanda (1955-), zinema zuzendari, ekoizle eta gidoigile.
• Adolfo Baines (1972-), futbolari.
• Manex Salsamendi (2002-), iraupen-eskiatzaile.

Herri senidetuak

Izaba ondorengo herriekin senidetuta dago:

• Ereta^[20]
• Vaughn^[21]

Irudiak

• 
  Herria eta Ezkaurre mendia
• 
  Done Kipiren eliza
• 
  Ukerdi
• 
  Herria
• 
  Larra

Oharrak

1. /is̻áβ̞a/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
3. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Izaba - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
6. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Urzainki» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
8. Urzainkiko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
9. ↑ (Gaztelaniaz) «IZABA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-03-04).
10. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | IZABA. (Noiz kontsultatua: 2022-03-04).
11. «Izaba» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
12. (Gaztelaniaz) «UDALBATZA» Izaba (Noiz kontsultatua: 2022-03-03).
13. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
14. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
15. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
16. «Almadiaren Eguna – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
17. «Hiru behien zerga – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
18. «Ttun-ttuna – erronkaribar» vallederoncal.es (Noiz kontsultatua: 2022-02-22).
19. (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
20. «Wayback Machine - Nafarroako herri eta hiri senidetuak» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
21. «Katalan kontseilaria Izaba eta Vaughn (AEB) senidetzeko proiektuaren aurkezpenean izan da» www.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).

Ikus, gainera

• Pirinioak
• Zangozako merindadea
• Nafarroa Garaia

Kanpo estekak

• Izabako Udalako webgune ofiziala