Torralba del Río

Artikulu hau Nafarroako udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Torralba (argipena)».

Torralba del Río
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Lizarra
Eskualdea	Vianaldea
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Torralba del Río
Alkatea	Silvia Camaces Murillo (Geroa Bai)
Posta kodea	31228
INE kodea	31230
Herritarra	torralbar
Geografia
Koordenatuak	42°36′31″N 2°19′47″W / 42.608611111111°N 2.3297222222222°W / 42.608611111111; -2.3297222222222
Azalera	17,69 km²
Garaiera	629 metro
Distantzia	80 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	97 (2024:  −1)
48 (%49,5) (2019)  (%56,7) 55
Dentsitatea	0,05 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 30,63
Ugalkortasuna[1]	‰ 0
Ekonomia
Jarduera[1]	% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 12,04 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2]	% 8.8 + % 13.6 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [3]	%
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.torralbadelrio.org

Torralba del Río behetik ikusita.

Torralba del Río^[4] ([toralβa del ri.o] gaztelaniaz eta ofizialki; Torralba [toralβa] euskaraz baina ez ofizialki) Nafarroako udalerria da, Lizarrako merinerrian kokatua. Bi herrik osatzen dute udalerri hau: Torralba del Rio izenekoa ere, eta Otiñano. 120 biztanle zituen 2014. urteko erroldaren arabera. Parez-pare ipar-ekialdeko aldameneko muinoan Santsol udalerria dago.

Geografia

Inguru naturala eta kokapena

Herria Lizarrako merindadearen mendebaldean kokatzen da, Kodesko mendilerroaren maldetan eta Ahuilargo haranean. Torralba del Riora ailegatzeko NA-7200 errepidea jarraitu behar da Santsol-Cabredo norabidean.

Torralba del Riok Arabarekin egiten du muga iparraldean, Nazar, Mirafuentes eta Esprontzedarekin ekialdean, Bargotarekin hegoaldean, eta Azuelorekin mendebaldean.

Klima eta landaredia

Torralbak klima azpimediterraneoaren ezaugarriak dauzka, aldaketa termiko handia, prezipitazio irregularrak eta udaberri eta udazkenean ugariagoak eta uztaila eta abuztuko lehortea. Urteko batez besteko tenperatura 9 eta 12 gradu artekoa eta prezipitazioak 600 eta 900mm bitartekoak dira.

Jatorrizko landaredia ia erabat desagertu da gizakiaren eragina dela eta. XIX. mendearen amaieran, geratzen ziren arte eta amezti hektareak desagertu ziren, nekazaritzarako lurren hedapena burutzean. Gaur egun herriko zuhaitz bakarrak pinuak dira.

Historia

Torralba del Rio sortu aurretik, bere udalerriaren mugetan hainbat herrixka izan ziren Erdi Aroan zehar, Bañao, Cabañas, Kodes, eta Eregorte. 1263 edo 1264. urtean Nafarroako Teobaldo II.a erregeak Torralba sortu zuen, eta Lizarrako San Martingo biztanle askeei emandako foru berdinak eman zizkien torralbatarrei. Herria sortu aurretiko herrixkak pixkanaka desagertuz joan ziren, eta euren izena ageri den azken dokumentu idatzia 1268. urtekoa da. Historialarien ustetan, herrixka hauetako biztanleak Torralbara joan ziren, erregeak emandako foruak erakarrita.

XV. mendean Torralbak Vianako printzeari eman zion babesa Nafarroako gerra zibila burutu bitartean. Herriaren fideltasuna eskertzeko Karlos erregeak, hainbat eskubide eman zizkien torralbatarrei, 1451ean zerga batzuen ordainketatik libratu zituen, eta Otiñano eta Erregorteko herri hustuak Torralbako udalerriari gehitu zizkion. Horrez gain, erregeak Torralba "hiribildu on" izendatu zuen, Nafarroako gorteetan eserlekua lortu eta San Bartolome egunez zazpi egun iraungo zuen urteroko azoka ospatzeko eskubidea eskuratu zuen. Ondorengo Nafarroako erregeek eskubide guztiak berretsi zituzten.

1466. urtean Nafarroako Leonor erreginak Otiñanoren (garai hartan herri hustua zena) anexioa behin betiko berretsi zuen. Ondorengo mendeetan Otiñano herri hustu izateari utzi eta hainbat biztanle izan zituen berriz ere, eta gaur egun oraindik ere Torralba del Rioren menpeko herria da, beste haran batean egon arren. 1500. urtearen inguruan Erregorten bizi ziren azken biztanleak Esprontzedara joan ziren, eta herri hau ere hutsik geratu zen.

Aro modernoan zehar Torralba Berruezako ibarreko herria izan zen, eta XIX. mendearen erdialdean burututako erreforma administratiboaren ondoren, Otiñanok eta Torralbak udalerri independientea osatu zuten.

Ekonomia

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Aguilar Kodes eta Azuelo udalerrien artean, Las Llanas de Codés izeneko gunean, Nafarroako gobernuak eraikitako "Codés Azuelo" izeneko parke eolikoa dago. Instalaturiko potentzia 43,20 megawatteko da eta parkearen jabea Acciona Energia da gaur egun.

Demografia

Torralba del Ríoko biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko hamabi etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %8,63a (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Torralba del Ríon»

Udaletxea

Frontoiaren ondoan dagoen udaletxea 1955an eraiki zen, eta margozturiko fatxada dauka. Eraikinak bi solairu ditu eta udal bulegoez gain, bi etxebizitza daude bertan.

Torralba del Rioko udaletxeko idazkaria Esprontzeda eta Azueloko idazkari ere bada.

Udala alkatea eta lau zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Frontoi kalea, 2

2023-2027 legegintzaldia

Alkateak

Hauek izan dira Torralba del Rioko azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia[5]
Marino Diaz Gonzalez[5][6]	1979	1983		Zentro Demokratikoaren Batasuna
Francisco Javier Corres Diaz de Cerio[5][6]	1983	1987		Agrupacion Electoral Yoar
Jesus Luis Fernandez Fernandez[5]	1987	1991		Agrupacion Independiente La Peskera
Jesus L. Crespo Lopez de Dicastillo[5][6]	1991	1995		Nafar Herriaren Batasuna
Eduardo Echeverria Diaz[5]	1996 ^a	1999		Kudeaketa batzordea
Jesus Cayetano Oyon[5]	2000 ^b	2003		Kudeaketa batzordea
Jesus Cayetano Oyon[5]	2003	2007		Nafar Herriaren Batasuna
Ricardo Ruiz de Gaona Carlos[5][7][8][9]	2007	2011		Agrupacion Independiente Torralba
Jesus Cayetano Oyon[5][10][11][12]	2011	2015		Nafar Herriaren Batasuna
Jesus Cayetano Oyon[5][13][14]	2015	2019		Nafar Herriaren Batasuna
Silvia Camaces Murillo[5][15][16][17][18]	2019	2023		Torralba Unido
Silvia Camaces Murillo[19][20][21]	2023	Jardunean		Geroa Bai

^a 1995ean ezin izan zen Kudeaketa batzorde bat antolatu.

^b 1999an ezin izan zen Kudeaketa batzorde bat antolatu.

Euskara

Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Torralba del Rio eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,35ek zekien euskaraz hitzegiten.

Zerbitzuak

Torralba del Rio, "Antzin-Ameskoako Zerbitzu Sozialen Mankomunitateko" kidea da.

Ondasun nabarmenak

• Andre Mariaren eliza: XVI. mendean eraikitako eliza gotiko berantiarra. Eraikuntzan, antzinako beste parrokia gotiko baten hormak erabili zituzten. Nabe bakarreko eraikina da, hiru zatitan banatu eta aurrealde poligonalarekin.
• Kodesko santutegia: Izen bereko mendilerroan kokatuta dago.

Kodesko santutegia izen bereko mendilerroan kokatuta dago.

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
3. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
4. Euskaltzaindiaren 155. araua
5. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales: Ministerio de Política Territorial y Función Pública.» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-04-09).
6. ↑ «Torralba del Río» Auñamendi Eusko Ikaskuntza (Noiz kontsultatua: 2020-04-14).
7. (Gaztelaniaz) «Tierra Estella decidió en las urnas» Revista Calle Mayor 2007-05-30 (Noiz kontsultatua: 2025-02-06).
8. (Gaztelaniaz) «"Esta es una buena escuela en la que acabas aprendiendo mucho"» Diario de Navarra 2008-11-15 (Noiz kontsultatua: 2024-10-05).
9. (Gaztelaniaz) «Los vecinos disponen de conexión a Internet por wifi» Diario de Navarra 2009-01-11 (Noiz kontsultatua: 2024-10-05).
10. (Gaztelaniaz) «Tierra Estella ya tiene alcaldes» Revista Calle Mayor 2011-06-23 (Noiz kontsultatua: 2024-10-04).
11. (Gaztelaniaz) «Un pasado convertido en ruinas» Diario de Navarra 2012-03-27 (Noiz kontsultatua: 2024-10-04).
12. (Gaztelaniaz) «La pista entre Otiñano y Torralba se cierra al tráfico por hundimiento» Diario de Navarra 2013-05-10 (Noiz kontsultatua: 2024-10-03).
13. (Gaztelaniaz) «Tiempos de cambio en Tierra Estella» Revista Calle Mayor 2015-05-29 (Noiz kontsultatua: 2025-02-23).
14. (Gaztelaniaz) «‘¡Viva San Juan!’, un libro sobre Torralba del Río» Revista Calle Mayor 2019-05-31 (Noiz kontsultatua: 2024-10-05).
15. (Gaztelaniaz) «El mapa político de Navarra: todos los alcaldes y alcadesas» Diario de Noticias de Navarra 2019-06-16 (Noiz kontsultatua: 2024-10-06).
16. (Gaztelaniaz) «Arrancan los alcaldes» Diario de Noticias de Navarra 2019-06-22 (Noiz kontsultatua: 2024-10-26).
17. (Gaztelaniaz) «Cumple 100 años la abuela de los alcaldes de Ayegui y Torralba del Río» Estella Noticias 2020-02-11 (Noiz kontsultatua: 2024-10-03).
18. (Gaztelaniaz) «Lista de Geroa Bai al Parlamento: un equipo "para tomar las decisiones en Navarra y para Navarra"» Diario de Noticias de Navarra 2023-04-01 (Noiz kontsultatua: 2024-10-03).
19. (Gaztelaniaz) «Todos los alcaldes y alcaldesas de Navarra, pueblo a pueblo» Diario de Noticias de Navarra 2023-06-18 (Noiz kontsultatua: 2024-10-02).
20. (Gaztelaniaz) «Los nuevos alcaldes y alcaldesas de Navarra» Diario de Navarra 2023-06-18 (Noiz kontsultatua: 2024-10-03).
21. (Gaztelaniaz) «Mirando a Madrid desde la Navarra integral, y no al revés» Diario de Noticias de Navarra 2023-07-16 (Noiz kontsultatua: 2024-10-03).

Ikus, gainera

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Vianaldea
• Lizarrako merindadea

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• (Gaztelaniaz) Torralba del Riori buruzko informazioa Nafarroako gobernuaren webgunean.
• Kodesko Ama Birjinerako errepidea Google Street View-n.
• Herria NA-7200 errepidetik ikusia.