Ribaforada

Ribaforada
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Tutera
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Ribaforada
Alkatea	Jesús María Rodríguez Gómez (PSN)
Posta kodea	31550
INE kodea	31208
Herritarra	ribaforadar
Geografia
Koordenatuak	41°59′50″N 1°30′39″W / 41.997222222222°N 1.5108333333333°W / 41.997222222222; -1.5108333333333
Azalera	29 km²
Garaiera	265 metro
Distantzia	107 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	3.701 (2024:  −14)
1.797 (%48,6) (2019)  (%52,8) 1.953
Dentsitatea	118,99 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 6,43
Ugalkortasuna[1]	‰ 50,89
Ekonomia
Jarduera[1]	% 77,94 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 11,12 (2011)
Langabezia[1]	% 14,8 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2]	% 0.4 + % 6.3 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [3]	%
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.ribaforada.es/

Ribaforada^[4] Nafarroako udalerria da. Tuterako merindadeko herri honek 3.698 biztanle zituen 2012ko urtarrilaren 1eko erroldaren arabera. Nafarroako hiriburutik 107 kilometrora dago.

Izena

Ribaforada izenak latinezko edo erromantzezko bi terminotan du jatorria: riva edo ripa batetik (izan daiteke muinoa edo ibaiertza) eta forum edo porus bestetik (foru edo lege bati lotutakoa, batetik edo lur porotsua adierazten duena. Muinoaren fisionomiarekin lotzea izan daiteke logikoena, Ebro ibaitik Ribaforadak ematen baitzuen gainalde batean ageri zen herrigune bikoitz bat bezala, bi etxe multzo amildegi batek zatituta^[5].

Euskaltzaindiaren 1979ko Euskal Herriko udalen izendegiak bi izen eman zituen herriarentzat, Ribaforada eta Erripazuloaga, baina bigarrena arbuiatu zen ondoren, asmatua zelakoan^[6].

Geografia

Inguru naturala eta kokapena

Herria, Nafarroa hegoaldean kokatzen da, Tuterako merindadearen hegoaldeko muturrean. Herrira heltzeko N-232 errepidea hartu behar da Tutera-Zaragozako norabidean. Tuteratik 16 kilometrora, ezkerreranzko errepidea hartu behar da Ribaforadara iristeko.

Udalerriak Cabanillas eta Fustiñanarekin egiten du muga iparraldean, Buñuel eta Cortesekin ekialdean, Fontellasekin mendebaldean, eta Ablitasekin hegoaldean.

Klima eta landaredia

Euriak urriak dira eta irregularki banatzen dira urte osoan zehar. Udak lehorrak izaten dira, eta ziertzo haizea ohikoa izaten da. Horrez gain, aldaketa termikoak eta laino egunak Ribaforadako klimaren beste ezaugarrietako batzuk dira. Orokorrean herriak klima mediterraneo-kontinentala dauka, Ebro ibarreko gainontzeko herriek bezala. Batez-besteko tenperatura 14-16 gradu ingurukoa da, eta prezipitazioak esan bezala nahiko urriak, gutxitan jausten dira 400mm baino gehiago urtean. Urteroko egun euritsuak 55 izaten dira.

Jatorrizko landaredia, erabat eraldatu da gizakiaren eragina dela eta. Gaur egun herrigunearen inguruan, nekazaritzarako lurrak, sastrakak eta larreak baino ez daude. Zuhaitzak ia erabat desagertu dira.

Auzoak

Historian zehar Ribaforada bi herrigunez osaturik egon zen, Ribaforada eta Estercuel, bata amildegiaren iparraldean eta bestea hegoaldean. Azkenik, XIV. mendearen amaiera aldera, bi herriek batzea erabaki zuten.

Historia

Ribaforadako eliza mozarabiarra.

Herria, Antso Jakitunaren erregealdian sortu zen 1157. urtean, eraiki zen komentuaren inguruan. Udalerrian bertan, eta Fontellasko herritik hurbil, erromatarren garaiaren aurreko herrixka baten aztarnak aurkitu dira. Sobrarbeko foruan agerturiko informazioaren arabera, Ribaforada hiru gunek osatzen zuten, Azut, Espedolla eta Estercuel.

XII. mendearen erditik aurrera, Ribaforada Tenplarioen ordenaren jaurerri izan zen. Ordena honen ezabatzearekin batera, 1313. urtean Jerusalengo San Joanen ordenaren eskumenera igaro zen. Estercuel eta Ribaforada administratiboki XIV. mendearen amaieran batu zirela uste da.

Ekonomia

Ribaforadako ekonomiaren ardatza nekazaritza, nekazaritzarekin zerikusia duen industria, kimikagintza eta azken hamarkadetan eraikuntza dira. Zerbitzuek ere garrantzia duten arren, ez dago sektore horretan langile gehiegirik enplegatzen duen lantegirik. Jatorrian nekazaritza izan zen herriaren hazkundea posible egin zuena, batez ere, lur ureztagarriekin zerikusia duen nekazaritza. Lur ureztagarrien hedapena posible egiteko ezinbestekoa izan zen Nafarroa hegoaldea eta Aragoi zeharkatzen dituen ubidea eraikitzea.

XX. mendearen amaieran, eraikuntza garrantzia hartu zuen, estatu osoan egondako higiezinen burbuilarekin erlazionaturik. 1980ko hamarkadaren amaieran, azalera handiena hartzen zituzten laboreak, garia, zainzuria, tomatea, piperra eta alpapa ziren.

Demografia

Ribaforadak etengabeko hazkunde demografikoa izan zuen XX. mendean zehar, 1930eko eta 1970eko hamarkadan izan ezik. XXI. mendearen lehen hamarkadan ere hazkunde esanguratsua izan zuen udalerriak.

Ribaforadako biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 469 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %13,53a (Nafarroako batezbestekoaren gainetik).

Politika

Udal hauteskundeak

2007an Ribaforadako alkate kargurako PSN alderdiko Edurne Ruiz Huguet aukeratu zuten. Udaleko hamaika zinegotzietatik lau lortu zituen Nafarroako Alderdi Sozialistak eta alkatetza Nafarroako Ezker Batuaren botoei esker lortu zuen, bozkatuena UPN izan baitzen. Baliogabeko botoak 24 izan ziren (emandako guztien %1,10a) eta zurizko 39 boto izan ziren (botoen %1,81a). Abstentzioa %15,38koa izan zen.

2009ko urtarrilean, UPNko eta Nafarroako Ezker Batuko zinegotziek PSNko Edurne Ruiz alkatearen aurkako zentsura mozioa aurkeztea erabaki zuten. UPNko zuzendaritzak Ribaforadako zinegotziak alderdi politikotik kanporatzea erabaki zuen, PSNrekiko Nafarroan zeukan harreman ona ez gaiztotzeko. Azkenik, 2009ko urtarrilaren 9an bozketa burutu zen eta UPNko zinegotzi ohiak, orain talde mistoan sarturik, eta Nafarroako Ezker Batukoek (alderdiaren zuzendaritzaren iritziaren kontra) alkate berria aukeratu zuten, Nuria Ruiz Huguet^[7][8].

2011ko udal hauteskundeetan bost zerrenda aurkeztu ziren: garailea atera zen PSN (4 zinegotzi eta alkatea), Unión del Pueblo de Ribaforada (UPR, Nuria Ruiz alkatearen taldea; UPNren ustezko ezkutuko laguntza izan zuen^[9], 3), NaBai 2011 (2, Erriberan koalizioak atera zituen bakarrak), PP (1) eta Ribaforadako Ezkerreko Elkartea (AIR, 1; NEBek zerrendarik aurkeztu ez zuela).

Alderdi politikoa	2011		2007
	Botoak%	Zinegotziak	Botoak%	Zinegotziak
Nafarroako Alderdi Sozialista (PSN)	%33,07	4	%32,58	4
Nafar Herriaren Batasuna/Riabaforadar Herriaren Batasuna (UPN/UPR)	%26,43	3	%37,35	4
Nafarroa Bai (NaBai)	%13,39	2	-	-
Alderdi Popularra (PP)	%12,39	1	-	-
Ribaforadako Ezkerreko Elkartea (AIR)	%12,3	1	-	-
Nafarroako Ezker Batua (NEB)	-	-	%8,63	3

Alkateen zerrenda

2011	Jesús María Rodríguez Gómez (PSN)
2009	Nuria Ruiz Huguet (Eskuineko indep.)[10]
2007	Edurne Ruiz Huguet (PSN)
2003	José Antonio Villafranca Enrique (PSN)
1999	Pascual Arriazu García (NEB)
1995	José Antonio Villafranca Enrique (PSN)
1991	José Antonio Villafranca Enrique (PSN)
1987	José Antonio Villafranca Enrique (PSN)
1983	Félix Buil (PSN)
1979	Félix Buil (PSN)

Udaletxea

Udaletxea Frantzisko Xabierkoaren plazan dago, eta eraikuntzaren ezaugarriak, Nafarroako hegoaldeko egituren antzerakoak dira. 1985ean, burdinbide geltokitik gertu udaletxe berria eraikitzeko proiektua aurkeztu zuen udalak. Udala alkatea eta hamar zinegotzik osatzen dute.

• HELBIDEA: Frantzisko Xabierkoaren Plaza, 1

Azpiegitura eta garraioak

Condaren Iruñea eta Zaragoza bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko bost zerbitzu izaten dira norabide bakoitzeko. Lineak honako ibilbidea dauka:

• Iruñea - Noain - Tebas-Muru Artederreta - Barasoain - Puiu - Tafalla - Erriberri - Caparroso - Valtierra - Arguedas - Tutera - Ribaforada - Buñuel - Cortes - Mallén eta Zaragoza.

Condaren Cortes eta Iruñea bitarteko autobus linea zuzenak zerbitzu bakarra dauka norabi bakoitzean eguneko. Ibilbidea, honakoa da:

• Cortes - Buñuel - Ribaforada - Fontellas - Tutera - Arguedas - Valtierra eta Iruñea

Condaren Tutera eta Zaragoza bitarteko autobus lineak lau zerbitzu dauzka eguneko. Ibilbidea, honakoa da:

• Tutera - Fontellas - Cabanillas - Fustiñana - Ribaforada - Buñuel - Cortes - Mallen eta Zaragoza

Kultura

Euskara

Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Ribaforada eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %0,53k zekien euskaraz hitz egiten.

Ribaforadako paloteadoko partaideak, 2008an.

Jaiak eta ospakizunak

• San Bartolome jaiak: Abuztuaren 24aren inguruan ospatzen dira, San Bartolomeren omenez. Paloteado antzezpena egiten da, herriko dantza taldearen eskutik. Erriberako beste herri batzuetan bezala, 20 mendearen hasieran (1905ean) galdu zen paloteadoren ohitura Ribaforadan, baina 1975ean berreskuratu zuten^[11]. Horrez gain, bigantxak askatzen dira herriko kaleetan zehar.
• San Blas jaiak. otsailaren 3an. Bezpera egunean sutzar bat egiten da herriko udaletxeko plazaren aurrean eta San Blasen roskoi famatua banatzen da bertan dauden herritarren artean. Urtero, 3000 inguru roskoi banatzen dira. Ekitaldi eta kontzertu ezberdinak antolatzen dira herriko kiroldegian.
• La Dehesarako erromeria: maiatzaren 1ean ospatzen da eta herriko biztanleak La Dehesako baselizara joaten dira, meza entzun eta bertan bazkalduz.

Ondasun nabarmenak

• San Blas eliza, adreiluzko eliza, XVI. mendeko alderdi bat dauka. Jatorrizko eliza XII. mendean eraiki zuten, eta historialarien ustez, nabe bakarreko eraikina izan zen, zirkuluerdi itxurako abside eta prisma itxurako dorrearekin.
• Dehesako Andre Mariaren baseliza. Urtero maiatzaren 1an erromeria antolatzen da bertara.

Ribaforadatarrak

• Rodrigo Agerri Gascón ikertzailea hizkuntzaren prozesamendu automatikoan.
• Evelio Gil Zardoya (1970) UPNko parlamentaria (1999-2007)
• Delfina Zardoya Blanc (Ribaforada, 1906ko abenduaren 24a - Ribaforada, 2015eko urriaren 31): Nafarroako pertsonarik zaharrena izan zen, 109 urte bete eta hilabetera.
• Rosendo Huguet Peralta (Ribaforada, 1938ko azaroaren 6a - Ribaforada, 0000ko ekainaren 19a): Vicentina Kongregazioaren misiolaria Perun, hezitzailea eta filosofoa.
• Eduardo Aizpún Andueza (Iruñea, 1895 - Bartzelona, 1974ko martxoaren 16a): Club Deportivo Ribaforada eta Club Atlético Osasunaren sortzailea, presidentea eta jokalaria.
• José Armendáriz Perurena, Castelfuerteko markesa (Ribaforada, 1670 - Madril, 1740): Militar ra eta Peruko erregeordea.

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
3. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. «Única» Ayuntamiento de Ribaforada (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
6. Euskal herriko udalen izendegia. Euskaltzaindia D.L. 2011 ISBN 978-84-95438-74-4. PMC 796264874. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
7. Nueva alcaldesa en Ribaforada, Nuria Ruiz tras la moción de censura a Edurne Ruiz. Ribaforadaes.com webguneko artikulua.^{[Betiko hautsitako esteka]}
8. El PSN pierde la alcaldía en Ribaforada tras salir adelante la moción de censura^{[Betiko hautsitako esteka]}, Diario de Navarra, 2009ko urtarrilaren 9a
9. UPN esconde sus siglas en las listas con los candidatos más polémicos^{[Betiko hautsitako esteka]}, Diario de Noticias, 2011ko maiatzaren 13a.
10. UPNren izenean aukeratuta eta 2009an talde mistora pasatuta.
11. Tubia, Iker. «Makiletan, sustraiak» Berria (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).

Ikus, gainera

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Errege Bardea

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• (Gaztelaniaz) Ribaforadari buruzko bloga.
• (Gaztelaniaz) Ribaforadari buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.
• (Gaztelaniaz) Ribaforadako argazkiak dituen webgunea.
• (Gaztelaniaz) Txaranga Musikañaren bloga.
• Karmengo Ama Birjinaren kalearen ikuspegia Google Street View-n.
• (Gaztelaniaz) Ribaforadako musika bandaren bloga.