Լեոնիդ Բրեժնևի մահ և հուղարկավորություն

ԽՍՀՄ կոմունիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար, ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության նախագահ, ԽՍՀՄ քառակի հերոս, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս, ԽՍՀՄ մարշալ, «Ազգերի միջև խաղաղության ամրապնդման համար» լենինյան մրցանակի և Գրականության լենինյան մրցանակի դափնեկիր Լեոնիդ Բրեժնևը մահացել է 1982 թվականի նոյեմբերի 10-ին կյանքի 76-րդ տարում՝ մերձմոսկովյան «Զարեչյե-6» պետական ամառանոցում։

Հիվանդություն և մահ

Բրեժնևը ծանր հիվանդ էր դեռ 1974 թվականից։ Նա տառապել է սրտի հիվանդությամբ։ Տարբեր տվյալներով, նրա հիվանդությունների ցանկում կարելի էր ավելացնել նաև լեյկեմիան, հոդատապը, թոքերի լայնացումը և ծնոտի քաղցկեղը։ Ծանր հիվանդության պատճառով Բրեժնևը մի քանի անգամ բաց է թողել այլ պետությունների ղեկավարների հետ հանդիպումները, որը հանգեցրել է մի շարք զազրախոսությունների առաջացման։ Կյանքի վերջին ութ տարիների ընթացքում բացթողնված հանդիպումները տեղի են ունեցել մի քանի անգամ։ Այդուհանդերձ, նրա մահվան մասին լուրը բոլորի համար անսպասելի է եղել։ Իր մահվանից երեք օր առաջ՝ 1982 թվականի նոյեմբերի 7-ին նա ընդունել է շքերթը, որը նվիրված էր Հոկտեմբերյան հեղափոխությանը։ Շքերթի մասնակից պաշտոնատար անձանց մեծ մասը նշել է, որ նա ավելի լավ տեսք ունի, քան նախկինում^[1]։

Լեոնիդ Բրեժնևի մահվան մասին պաշտոնապես հայտարարվել է հինգշաբթի օրը՝ 1982 թվականի նոյեմբերի 11-ին առավոտյան ժամը 10։00-ին բոլոր ռադիոալիքներով։ Այնուհետ այդ մասին հայտարարել է նաև «Վրեմյա» հաղորդաշարի վարող Իգոր Կիրիլովը^[1]։

Ներկայումս հայտնի են Բրեժնևի կյանքի վերջին ժամերի հանգամանքները և այն ամենը, ինչը հաջորդել է այդ իրադարձություններին։ Գերագույն քարտուղարն ընտանիքի հետ ընթրել է իր ամառանոցում («Զարեչյե 6» պետական ամառանոց), այնուհետև պառկել քնելու։ Ամենայն հավանականությամբ, Բրեժնևը մահացել է քնի մեջ, քանի որ առավոտյան, երբ թիկնապահ Վլադիմիր Սոբաչենկովը փորձել է արթնացնել նրան, Բրեժնևը արդեն մահացած է եղել^[2]։ Թիկնապահը փորձել է վերակենդանացնել նրան՝ անելով արհեստական շնչառություն և սրտի մերսում, որը սակայն չի օգնել։ Գլխավոր քարտուղարի փեսա Յուրի Չուրբանովի խոսքերով, Բրեժնևը ակնթարթորեն և անշշուկ մահացել էր դեռևս գիշերը։ Պոկվել էր նրա թրոմբը՝ ընկնելով ուղիղ սրտի վրա^[3]։ Տպագրված նյութերից և վկայություններից պարզ չի դառնում, թե ինչու այդ գիշերը և դիակի հայտնաբերման ժամանակ ամառանոցից բացակայել է Բրեժնևին կցված անձնական բժիշկը՝ Միխայիլ Կոսարյովը, որը, սովորաբար, նույնիսկ սննդի ընդունման ժամանակ գլխավոր քարտուղարի հետ նստած է եղել սեղանի մոտ։ Ստացվում է, որ վերակենդանացման գործողություններն ստիպված իրականացրել է թիկնապահը^[4]։ Երբ պարզ է դարձել, որ վերակենդանացումն անօգուտ է, անվտանգության աշխատակիցներն անմիջապես կանչել են բուժող բժշկին՝ Եվգենի Չազովին։ Վերջինս էլ զանգահարել է ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար Յուրի Անդրոպովին, որը կուսակցական գործիչներից առաջինն է հասել գլխավոր քարտուղարի մահվան վայր։ Այնուհետև տեղեկացվել և դեպքի վայր են ժամանել պաշտպանության նախարար Դմիտրի Ուստինովը, արտաքին գործերի նախարար Անդրեյ Գրոմիկոն։ Այստեղ էլ, Բրեժնևի անկողնու մոտ, որոշվել է իրավահաջորդի հարցը։ Ուստինովի առաջարկությամբ և Գրոմիկոյի համաձայնությամբ Անդրոպովը դարձել է երկրի ղեկավար^[5]։

Թաղում

ԽՍՀՄ ղեկավարությունն ընդունել է որոշում Բրեժնևի թաղումը կազմակերպելու կոմիտե ստեղծելու մասին։ Կոմիտեն, համաձայն այդ որոշման, գլխավորել է Յուրի Անդրոպովը։ Շատերն ընդունեցին սա վկայություն այն բանի, որ հենց Անդրոպովը կգլխավորի կուսակցությունը և պետությունը՝ որպես Բրեժնևի իրավահաջորդ։ Մահվան պաշտոնական պատճառը ձևակերպվել է հետևյալ կերպ^[5]․

…Հիվանդության և մահվան հանգամանքների վերաբերյալ բժշկական եզրակացությունը պարզել է, որ Լեոնիդ Իլյիչ Բրեժնևի մոտ հայտնաբերվել են աորտայի աթերոսկլերոզ նրա որովայնային հատվածի անևրիզմա, պսակաձև զարկերակների ստենոզացնող աթերոկսլերոզ, ռիթմի խանգարմամբ սրտի իշեմիկ հիվանդություն, միոկարդի հետինֆարկտային սպիներ։ 1982 թվականի նոյեմբերի 10-ին ժամը 8-10-ը ընկած ժամանակահատվածում տեղի է ունեցել սրտի հանկարծակի կանգ։ Պաթոլոգոանատոմիական փորձաքննության ժամանակ եզրակացությունը ամբողջությամբ հաստատվել է…

1982 թվականի նոյեմբերի 10-ին ընթրիքից հետո ակնթարթորեն փոխվել են բոլոր հեռուստածրագրերը։ Հեռուստածրագրից հանվել են ժամանցային, սպորտային և մանկական բոլոր հաղորդումները։ Քանի որ նոյեմբերի 10-ին նշվում էր խորհրդային միլիցիայի օրը, ծրագրում նախատեսված էր համերգ նվիրված այդ օրվան։ Վերջինս հեռարձակվելու էր Միությունների տան սյուներով սրահից։ Համերգը չեղարկվել է, առանց պատճառաբանման և փոխարինվել «Բալթիկայի պատգամավոր» ֆիլմի հեռարձակմամբ։ Նոյեմբերի 11-ին առավոտյան ժամը 10։00-ին պաշտոնապես հայտարարվել է Բրեժնևի մահվան մասին։ Նոյեմբերի 12-15-ը հայտարարվել են սգո օրեր։ Փաստացիորեն, սուգը սկսվել է արդեն նոյեմբերի 11-ին։ Օրվա երկրորդ կեսին բոլոր քաղաքները պսակվել էին սգո կահավորմամբ, իսկ ռադիոյով և հեռուստատեսությամբ հնչում էր սգո երաժշտություն։ Վերջին հրաժեշտ տալու համար, Բրեժնևի մարմինը տեղադրվել էր Միությունների տան սյունավոր սրահում։ Ընդհուպ մինչև նոյեմբերի 15-ի առավոտ, շարունակվել է հասանելի լինել կոմկուսի նախկին առաջնորդի մարմինը։ Համաձայն պաշտոնական ժամանակագրության, այնտեղ եղել են «Մոսկվայի, մյուս քաղաքների և դաշնակից երկրների աշխատավորները, արտասահմանյան պատվիրակությունները»^[6]։

Ժամանակակիցները Բրեժնևի սգո կահավորանքը և մթնոլորտը բնութագրում են որպես «ճնշող և հոգեցունց։ Սգո երաժշտությունը, նորությունները, թախիծը ուժեղացնում էին սուգը և թվում էր, թե ԽՍՀՄ-ում այլևս երբեք չի լինի ոչ մի լուսավոր և ուրախալի երևույթ»^[7]։

Նոյեմբերի 15-ին թաղման օրը դպրոցներում չեղարկվել են պարապմունքները։ Ժամը 10։15-ին Բրեժնևի դագաղի մոտ շարվել են Խորհրդային Միության ղեկավարները (ցանկը տես ստորև)^[6]։

Բրեժնևի մարմնով դագաղը տեղադրվել է հրետանային քարշակի վրա։ Մոսկվայի կայազորի պատվո պահակախմբի, գեներալների և ծովակալների ուղեկցությամբ, ովքեր կարմիր բարձիկների վրա տանում էին հանգուցյալի բազմաթիվ շքանշանները, քարշակը շարժվել է դեպի Կարմիր հրապարակ։ Այստեղ արդեն իսկ ներկա են եղել թաղման արարողությանը մասնակցող բազմաթիվ քաղաքացիների, կայազորի զինվորական ստորաբաժանումներ։ ԽՍՀՄ ղեկավարությունը գտնվում էր Լենինի դամբարանի տրիբունայում։ Հյուրերի համար նախատեսված տրիբունայում տեղակայված էին ԽՄԿԿ ԿԿ անդամները և թեկնածու անդամները, ԽՍՀՄ և ՌԽՖՍՀ Գերագույն խորհուրդների պատգամավորները, կուսակցական և հասարակական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները, զորահրամանատարները, արտադրության առաջատարները, միջազգային պատվիրակությունների անդամներ^[6]։ Դամբարանի տրիբունայից հիշատակի ճառերով հանդես են եկել Յուրի Անդրոպովը, Դմիտրի Ուստինովը, Անատոլի Ալեքսանդրովը, Մոսկվայի հաշվիչ-վերլուծական մեքենաների գործարանի հղկիչ բանվոր Վիկտոր Պուշկարյովը, Ուկրաինայի կոմկուսի Դնեպրոձերժինսկի քաղաքային կոմիտեի 1-ին քարտուղար Ալեքսեյ Գորդիենկոն^[8]։ Դրանից հետո թաղման կազմակերպման կոմիտեի անդամները դագաղն իրենց ձեռքերի վրա տարել են Կրեմլի պատում Բրեժնևի համար նախատեսված դամբարան։ Այստեղ Բրեժնևին հրաժեշտ են տվել նրա մտերիմ բարեկամբները։ 12։45-ին դագաղը փակվել է և տեղադրվել դամբարանում։ Դագաղի տեղադրման ժամանակ հնչել է ԽՍՀՄ օրհներգը, կրակ արձակվել թնդանոթից^[6]։ Հետագայում, շրջանառվել է մի առասպել, համաձայն որի Բրեժնևի դագաղը իջեցնելիս, այն պոկվել է և ընկել գետնին։ Իջեցնողներից մեկը՝ Գեորգի Կովալենկոն, հերքում է այս փաստը՝ նշելով, որ ժողովուրդը, ովքեր հեռուստատեսությամբ հետևում էին թաղման արարողությանը, թնդանոթի զարկն ընդունել է ընկնող դագաղի տեղ^[9]։

Միևնույն ժամանակ թնդանոթներից զարկեր են արձակվել նաև միության հանրապետությունների մայրաքաղաքներում, հերոս քաղաքներ Լենինգրադում, Վոլգոգրադում, Օդեսսայում, Սևաստոպոլում, Նովոռոսիյսկում, Կերչում, Տուլայում, հերոս ամրոց Բրեստում, ինչպես նաև Կալինինգրադում, Լվովում, Դոնի Ռոստովում, Կույբիշևում, Սվերդլովսկում, Նովոսիբիրսկում, Չիտայում, Խաբարովսկում, Վլադիվոստոկում, Սևերոմորսկում, Դնեպրոպետրովսկում, Զապորոժիեում և Դնեպրոձերժինսկում։ Հինգ րոպեով դադարեցվել է ԽՍՀՄ բոլոր ձեռնարկությունների և կազմակերպությունների աշխատանքը։ Ջրային և երկաթուղային տրանսպորտային բոլոր միջոցները, ինչպես նաև գործարանները և ֆաբրիկաները արձակել են երեքրոպեանոց սուլիչներ։ Գերեզմանը թաղվել է հողով, իսկ նրա վրա տեղադրվել են հանգուցյալի տոնական հագուստով նկարը, ծաղկեպսակներ և շքանշաններով բարձիկներ^[6]։

Թաղումից հետո ԽՍՀՄ ղեկավարությունը նորից բարձրացել է դամբարանի տրիբունայի վրա, որպեսզի ընդունի Մոսկվայի կայազորի ստորաբաժանումների շքերթը, որն անց էր կացվում Բրեժնևի պատվին։ Շքերթի անցկացման պատճառներից մեկը նաև այն էր, որ Բրեժնևը ժամանակին եղել է ԽՍՀՄ պաշտպանության խորհրդի նախագահ։ Թաղման արարողության վերջում արտասահմանյան պատվիրակությունների անդամները, անցնելով Բրեժնևի թարմ գերեզմանի մոտով, կամ խոնարհվում էին կամ էլ զինվորական պատիվ տալիս^[6]։

Թաղման արարողության մասնակիցների ցանկ

Թաղման արարողությանը մասնակից ԽՄԿԿ և Խորհրդային պետության ղեկավարության ցանկ

Անուն ազգանուն[10]	Պաշտոն (թաղման պահին)	Կյանքի տևողություն
Յուրի Անդրոպով	ԽՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղար	1914—1984
Միխայիլ Գորբաչով	ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար	ծնվ․ 1931 թվական
Վիկտոր Գրիշին	ԽՄԿԿ Մոսկվայի քաղխորհրդի առաջին քարտուղար	1914—1992 թվականներ
Անդրեյ Գրոմիկո	ԽՍՀՄ արտաքին գործերի նախարար	1909—1989 թվականներ
Դինմուհամեդ Կունաև	Ղազախական ԽՍՀ կոմկուսի կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղար	1912-1993
Գրիգորի Ռոմանով	ԽՄԿԿ Լենինգրադի մարզային խորհրդի առաջին քարտուղար	1923-2008
Նիկոլայ Տիխոնով	ԽՍՀՄ նախարարների խորհրդի նախագահ	1905-1997
Դմիտրի Ուստինով	ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարար	1908-1984
Կոնստանտին Չեռնենկո	ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար, ԽՄԿԿ ԿԿ ընդհանուր բաժնի ղեկավար	1911—1985
Վլադիմիր Շչերբիցկի	Ուկրաինական ԽՍՀ կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար	1918—1990
Հեյդար Ալիև	Ադրբեջանական ԽՍՀ կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար	1923-2003
Պյոտր Դեմիչև	ԽՍՀՄ մշակույթի նախարար	1917-2010
Վլադիմիր Դոլգիխ	ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար	ծնվ․ 1924 թվականին
Տիխոն Կիսելյով	Բելառուսական ԽՍՀ կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար	1917-1983
Վասիլի Կուզնեցով	ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահի առաջին տեղակալ	1901-1990
Բորիս Պոնոմարյով	ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար, ԽՄԿԿ ԿԿ միջազգային բաժնի վարիչ	1905-1995
Շարաֆ Ռաշիդով	Ուզբեկական ԽՍՀ կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար	1917-1983
Միխայիլ Սոլոմենցև	ՌԽՖՍՀ նախարարների խորհրդի նախագահ	1913—2008
Էդուարդ Շևարդնաձե	Վրացական ԽՍՀ կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար	1928—2014
Միխայիլ Զիմյանին	ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար	1914-1995
Իվան Կապիտոնով	ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար	1915-2002
Կոնստանտին Ռուսակով	ԽՄԿԿ ԿԿ քարտուղար	1909-1993

Այլ պետությունների ղեկավարների ցանկ

Անուն-ազգանուն	Պետություն	Պաշտոն (թաղման պահին)	Կյանքի տևողություն
Թոդոր Ժիվկով	Բուլղարիայի ժողովրդական հանրապետություն	Բուլղարիայի կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի գլխավոր քարտուղար	1911 — 1998
Գրիշա Ֆիլիպով	Բուլղարիայի ժողովրդական հանրապետություն	Բուլղարիայի ժողովրդական հանրապետության նախարարների խորհրդի նախագահ	1919 — 1994
Յանոշ Կադար	Հունգարիայի ժողովրդական հանրապետություն	Հունգարիայի ժողովրդական հանրապետության կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1912 — 1989
Պալ Լոշոնցի	Հունգարիայի ժողովրդական հանրապետություն	Հունգարիայի ժողովրդական հանրապետության նախագահության ղեկավար	1919 — 2005
Չոնգ Տին	Վիետնամ	Վիետնամի նախագահ և երկրի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1907 — 1988
Էրիխ Հոնեկեր	Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն	Գերմանիայի սոցիալիստական միացյալ կուսակցության և ԳԴՀ պետական խորհրդի նախագահ	1912 — 1994
Վիլի Շտոֆ	Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն	ԳԴՀ նախարարների խորհրդի նախագահ	1914 — 1999
Հորսթ Զինդերման	Գերմանիայի դեմոկրատական հանրապետություն	ԳԴՀ ազգային պալատի նախագահ	1915 — 1990
Պակ Սոն Չհոլ	Հյուսիսային Կորեա	ԿԺԴՀ փոխնախագահ	1913 — 2008
Ֆիդել Կաստրո	Կուբա	Կուբայի կոմկուսի կենտկոմի առաջին քարտուղար, Կուբայի պետական խորհրդի և նախարարների խորհրդի նախագահ	1926 — 2016
Սուֆանուվոնգ	Լաոս	Լաոսի Ժողովրդական Դեմոկրատական Հանրապետության նախագահ	1909 — 1995
Յումժագիյն Ցեդենբալ	Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետություն	Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության ազգային հեղափոխական կուսակցության գլխավոր քարտուղար, Մոնղոլիայի ազգային մեծ խուրալի նախագահ	1916 — 1991
Ժամբին Բատմունխ	Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետություն	Մոնղոլիայի Ժողովրդական Հանրապետության նախարարների խորհրդի նախագահ	1927 — 1997
Վոյցեխ Յարուզելսկի	Լեհաստանի ժողովրդական հանրապետություն	Լեհաստանի ժողովրդական հանրապետության միացյալ աշխատավորական կուսակցության առաջին քարտուղար և երկրի նախարարների խորհրդի նախագահ	1923 — 2014
Հենրիկ Յաբլոնսկի	Լեհաստանի ժողովրդական հանրապետություն	Լեհաստանի ժողովրդական հանրապետության պետական խորհրդի նախագահ	1909 — 2003
Նիկոլաե Չաուշեսկու	Ռումինիայի սոցիալիստական հանրապետություն	Ռումինիայի սոցիալիստական կուսակցության կոմկուսի գլխավոր քարտուղար և երկրի նախագահ	1918 — 1989
Գուստավ Հուսակ	Չեխոսլովակիա	Չեխոսլովակիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար և երկրի նախագահ	1913 — 1991
Լյուբոմիր Շտրոուգալ	Չեխոսլովակիա	Չեխոսլովակիայի կառավարության նախագահ	ծնվ․ 1924 թվականին
Պետար Ստամբոլիչ	Հարավսլավիա	Հարավսլավիայի նախագահության ղեկավար	1912 — 2007
Խուան Խուա	Չինաստան	Չինաստանի արտաքին գործերի նախարար	1913 — 2010
Բաբրաք Քարմալ	Աֆղանստան	Աֆղանստանի հեղափոխական խորհրդի և երկրի ազգային ժողովրդական կուսակցության գլխավոր քարտուղար	1929 — 1996
Ալի Նասեր Մուհամեդ	Եմենի ազգային ժողովրդավարական հանրապետություն	Եմենի ազգային ժողովրդավարական կուսակցության գլխավոր քարտուղար և երկրի բարձրագույն ազգային խորհրդի նախագահության ղեկավար	ծնվ․ 1939 թվականին
Խենգ Սամրին	Կամբոջա	Կամբոջայի կենտկոմի գլխավոր քարտուղար և երկրի պետական խորհրդի նախագահ	ծնվ․ 1934 թվականին
Հաֆեզ Ասադ	Flag of Syria (1930–1958, 1961–1963).svg	Բաաս կուսակցության գլխավոր քարտուղար և երկրի նախագահ	1930 — 2000
Ժոզե Էդուարդու դուշ Սանտուշ	Անգոլա	Անգոլայի անկախության պայքարի կուսակցության նախագահ և երկրի նախագահ	ծնվ․ 1940 թվականին
Մենգիստու Խայլե Մարիամ	Եթովպիա	Եթովպիայի ժամանակավոր ռազմական-ադմինիստրատիվ խորհրդի նախագահ և երկրի աշխատավորների կոմիտեի նախագահ	ծնվ․ 1937 թվականին
Դանիել Օրտեգա	Նիկարագուա	Ազգային ազատագրման Սանդինիստական ճակատի ազգային ղեկավարության անդամ, Ազգային վերածննդի կառավարության կառավարող խորհրդի համակարգող	ծնվ․ 1945 թվականին
Դենի Սասու Նգեսո	Կոնգոյի ժողովրդական հանրապետություն	Կոնգոյի ժողովրդական հանրապետության նախագահ և Աշխատանքի կոնգոլեզական կուսակցության կենտկոմի նախագահ	ծնվ․ 1943 թվականին
Սամորա Մաշել	Մոզամբիկ	ՖՐԵԼԻՄՈ կուսակցության և երկրի նախագահ	1933 — 1986
Մուսա Տրաորե	Մալի	Մալիի Հանրապետության նախագահ և Մալիի ժողովրդի ժողովրդավարական միության գլխավոր քարտուղար	ծնվ․ 1936 թվականին
Խամֆրի Մուլեմբա	Զամբիա	Զամբիայի վարչապետ և Ազգային անլախության միացյալ կուսակցության գլխավոր քարտուղար	1932 — 1998
Կաբրալ Վ․	Գվինեա Բիսաու	Կանաչ Հրվանդանի կղզիների և Գվինեայի անկախության աֆրիկյան կուսակցության կենտկոմի մշտական քարտուղար
Աբիլիու Դուարտե	Կաբո Վերդե	Կանաչ հրվանդանի կղզիների անկախության աֆրիկյան կուսակցության ազգային խորհրդի քաղաքական կոմիտեի և Ազգային ազգայնական ասամբլեայի նախագահ	1931 — 1996
Մվորոխ Է․	Բուրունդի	Միության և ազգային առաջընթացի կուսակցության գլխավոր քարտուղար և Բուրունդիի ազգային ժողովի խոսնակ
Ռաբեունի Է.	Մադագասկար	Մադագասկարի զարգացման ռազմական կոմիտեի նախագահ	1915 — 1990
Լուի Լանսանա Բեավորգի	Գվինեա	Գվինեայի վարչապետ	1923 — 1984
Սորի Իբրահիմ Կորոմո	Սիերա Լեոնե	Սիերա Լեոնեյի փոխնախագահ	1930 — 1994
Վիլոն Գեզո Ռ.	Բենին	Բենինի ազգային հեղափոխական կուսակցության կենտկոմի քաղբյուրոի անդամ և Ազգային հեղափոխական ժողովի նախագահի առաջին տեղակալ
Զելման Քոուեն	Ավստրալիա	Ավստրալիայի նախկին գեներալ-նահանգապետ	1919 — 2011
Ռուդոլֆ Կիրխշլեգեր	Ավստրիա	Ավստրիայի նախագահ	1915 — 2000
Խուլիո Մարտինես Վիվոտ	Արգենտինա	Արգենտինայի պաշտպանության նախարար	1923—2001
Վիլֆրիդ Մարտենս	Բելգիա	Բելգիայի վարչապետ	1936—2013
Ֆրենսիս Պիմ	Միացյալ Թագավորություն	Մեծ Բրիտանիայի արտաքին գործերի նախարար	1922 — 2008
Սամբրանո Վելասկո Խ․	Վենեսուելա	Վենեսուելայի արտաքին գործերի նախարար
Ռամսարուպ Բ.	Գայանա	Գայանայի փոխնախագահ
Կառլ Կարստենս	Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն	ԳՖՀ-ի դաշնային նախագահ	1914 — 1992
Հանս Դիտրիխ Գենշեր	Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն	ԳՖՀ-ի փոխկանցլեր և արտաքին գործերի նախարար	1927 — 2016
Պոլ Սկուն	Գրենադա	Գրենադայի գեներալ-նահանգապետ	1935 — 2013
Անդրեաս Պապանդրեու	Հունաստան	Հունաստանի վարչապետ	1919 — 1996
Հենդրիկ	Դանիա	Դանիայի արքայազն-կոնսորտ	ծնվ․ 1934 թվականին
Կանան Բանանա	Զիմբաբվե	Զիմբաբվեի նախագահ	1936 — 2003
Ինդիրա Գանդի	Հնդկաստան	Հնդկաստանի վարչապետ	1917 — 1984
Ադամ Մալիկ	Ինդոնեզիա	Ինդոնեզիայի փոխնախագահ	1917 — 1984
Մուդար Բադրան	Հորդանան	Հորդանանի վարչապետ	ծնվ․ 1934 թվականին
Թահա Մոհի էդ Դին Մաարուֆ	Իրաք	Իրաքի փոխնախագահ	1929 — 2009
Պատրիկ Հիլերի	Իռլանդիա	Իռլանդիայի նախագահ	1923 — 2008
Խոսե Պեդրո Պերես Լյորկա	Իսպանիա	Իսպանիայի արտաքին գործերի նախարար	ծնվ․ 1940 թվականին
Ամինտորե Ֆանֆանի	Իտալիա	Իտալիայի Սենատի նախագահ	1908 — 1999
Ալի Աբդալա Սալեհ	Եմեն	Եմենի Արաբական Հանրապետության նախագահ	1942 — 2017
Պիեռ Էլիոթ Տրյուդո	Կանադա	Կանադայի վարչապետ	1919 — 2000
Ռոբերտ Ջոն Օուկո	Քենիա	Քենիայի արտաքին գործերի նախարար	1931 — 1990
Սպիրոս Կիպրիանու	Կիպրոս	Կիպրոսի նախագահ	1932 — 2002
Ազիզ Հուսեյն Ա.	Քուվեյթ	Քուվեյթի նախարարների խորհրդի հարցերով պետական նախարար
Սենխոնիո Է.	Լեսոթո	Լեսոթոյի վարչապետի տեղակալ
Խալաուի Ի․	Լիբանան	Լիբանանի էկոնոմիկայի, առևտրի և տուրիզմի նախարար
Աբդել Սալամ Ջելուդ	Լիբիա	Լիբիայի համընդհանուր ազգային կոնգրեսի գլխավոր քարտուղարության անդամ	ծնվ․ 1944 թվականին
Քոլեթ Ֆլեշ	Լյուքսեմբուրգ	Լյուքսեմբուրգի կառավարության նախագահի տեղակալ և երկրի արտաքին գործերի նախարար	ծնվ․ 1937 թվականին
Ագաթա Բարբարա	Մալթա	Մալթայի նախագահ	1923 — 2002
Սիդի Մուհամեդ	Մարոկկո	Մարոկկոյի թագաժառանգ	ծնվ․ 1963 թվականին
Միգել Գոնսալես Ավելար	Մեքսիկա	Մեքսիկայի ազգային կոնգրեսի մեծ կոմիտեի նախագահ
Ջերմակոե Մ․Ա․	Նիգեր	Նիգերի առողջապահության նախարար և Նիգերի զարգացման ազգային կոմիտեի ղեկավար
Ալեքս Իֆինիչուկվու Էկվուեմ	Նիգերիա	Նիգերիայի փոխնախագահ	ծնվ․ 1932 թվականին
Աարդենե Գ․	Նիդերլանդներ	Նիդեռլանդների վարչապետի տեղակալ
Հարալդ	Նորվեգիա	Նորվեգիայի թագաժառանգ	ծնվ․ 1937 թվականին
Մուհամեդ Զիա ուլ Հաք	Պակիստան	Պակիստանի նախագահ	1924 — 1988
Վասկու Ֆուշեր Պերեյրա	Պորտուգալիա	Պորտուգալիայի արտաքին գործերի նախարար
Ջորջ Հ. Ու. Բուշ	ԱՄՆ	ԱՄՆ փոխնախագահ	ծնվ․ 1924 թվականին
Ջորջ Շուլց	ԱՄՆ	ԱՄՆ պետքարտուղար	ծնվ․ 1920 թվականին
Մվինի Աբուդ Ջումբե	Տանզանիա	Տանզանիայի փոխնախագահ	1920 — 2016
Բյուլենթ Ուլուսու	Թուրքիա	Թուրքիայի վարչապետ	1923 — 2015
Պաուլո Մուվանգա	Ուգանդա	Ուգանդայի փոխնախագահ	1924 — 1991
Իմելդա Ռոմուալդես Մարկոս	Ֆիլիպիններ	Ֆիլիպինների էկոնոմիկայի և բնակեցման նախարար	ծնվ․ 1929 թվականին
Մաունո Կոյվիստո	Ֆինլանդիա	Ֆինլանդիայի նախագահ	19233 — 2017
Պիեռ Մորուա	Ֆրանսիա	Ֆրանսիայի վարչապետ	1928 — 2013
Պիեռ Օբեր	Շվեյցարիա	Շվեյցարիայի փոխնախագահ	1927 — 2016
Բերտիլ	Շվեդիա	Շվեդիայի արքայազն	1912 — 1997
Ուլոֆ Պալմե	Շվեդիա	Շվեդիայի վարչապետ	1927 — 1986
Շահուկ Աբդուլ Քադեր Համիդ	Շրի Լանկա	Շրի Լանկայի արտաքին գործերի նախարար	1927 — 1999
Ձենկո Սուդզուկի	Ճապոնիա	Ճապոնիայի վարչապետ	1911 — 2004
Էբուա Ս.	Կամերուն	Կամերունի գյուղատնտեսության նախարար

Տարբեր պետությունների ձախ կուսակցությունների պատվիրակությունների ղեկավարների ցանկ

Անուն-ազգանուն	Պետություն	Պաշտոն (թաղման պահին)	Կյանքի տևողություն
Ժորժ Մարշե	Ֆրանսիա	Ֆրանսիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1920 — 1997
Հես Հոլ	ԱՄՆ	ԱՄՆ կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1910 — 2000
Հերբերտ Միս	Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն	Գերմանիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1929 — 2017
Ալվարու Կունյալ	Պորտուգալիա	Պորտուգալիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1913 — 2005
Էնրիկո Բերլինգուեր	Իտալիա	Իտալիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1922 — 1984
Խարիլաոս Ֆլորակիս	Հունաստան	Հունաստանի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1914 — 2005
Լուիս Կորվալան	Չիլի	Չիլիի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1916 — 2010
Ռոդնի Արիսմենդի	Ուրուգվայ	Ուրուգվայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1913 — 1989
Ֆրանց Մուրի	Ավստրիա	Ավստրիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1924 — 2001
Գորդոն Մաքլենան	Միացյալ Թագավորություն	Մեծ Բրիտանիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1924 — 2011
Մայքլ Օ'Ռիորդան	Իռլանդիա	Իռլանդիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1917 — 2006
Ուիլյամ Կաշտան	Կանադա	Կանադայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1909 — 1993
Լուիս վան Գեյթ	Բելգիա	Բելգիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1927 — 2016
Յոուկո Կայանոյա	Ֆինլանդիա	Ֆրանսիայի կոմկուսի նախագահ	ծնվ․ 1942 թվականին
Արման Մանիեն	Շվեյցարիա	Շվեյցարիայի աշխատանքի կուսակցության նախագահ	ծնվ․ 1920 թվականին
Հորստ Շմիտ	Գերմանիայի Ֆեդերատիվ Հանրապետություն	Արևմտյան Բեռլինի միացյալ սոցիալիստական կուսակցության նախագահ	1925 — 1989
Յորգեն Ենսեն	Դանիա	Դանիայի կոմկուսի նախագահ	1920 — 1987
Հանս Կլեվեն	Նորվեգիա	Նորվեգիայի կոմկուսի նախագահ	ծնվ․ 1926 թվականին
Ռոլֆ Հագել	Շվեդիա	Շվեդիայի բանվորական կուսակցության կառավարման նախագահ	ծնվ․ 1934 թվականին
Ռենե Ուրբանի	Լյուքսեմբուրգ	Լյուքսեմբուրգի կոմկուսի նախագահ	1927 — 1990
Էրմենեջիլդո Գասպերոնի	Սան Մարինո	Սան Մարինոյի կոմկուսի նախագահ	1906 — 1994
Ժորժ Հաուի	Լիբանան	Լիբանանի կոմկուսի կենտկոմի գլխավոր քարտուղար	1938 — 2005
Մեիր Վիլներ	Իսրայել	Իսրայելի կոմկուսի կենտկոմի գլխավոր քարտուղար	1918 — 2003
Խորխե Կոլե Կուետո	Բոլիվիա	Բոլիվիայի կոմկուսի կենտկոմի գլխավոր քարտուղար	1930 — 2007
Ռիգոբերտո Պադիլիա Ռուշ	Հոնդուրաս	Հոնդուրասի կոմկուսի կենտկոմի գլխավոր քարտուղար	1929 — 1998
Ալի Յատա	Մարոկկո	Մարոկկոյի զարգացման և սոցիալիզմի կուսակցության գլխավոր քարտուղար	1920 — 1997
Անտոնի Վասսալո	Մալթա	Մալթայի կոմկուսի կենտկոմի գլխավոր քարտուղար	1924 — 2004
Ռենե Թեոդոր	Հայիթի	Հայիթիի կոմունիստների միացյալ կուսակցության գլխավոր քարտուղար	1940 — 2003
Մոզես Մաբիդա	Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն	ՀԱՀ-ի կոմկուսի կենտկոմի գլխավոր քարտուղար	1923 — 1986
Չեդի Ջագան	Գայանա	Գայանայի ազգային առաջընթացի կուսակցության գլխավոր քարտուղար	1918 — 1997
Մուհամեդ Խարմել	Թունիս	Թունիսի կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	1929 — 2011
Նարսիսո Իսա Կոնդե	Դոմինիկյան Հանրապետություն	Դոմինիկյան Հանրապետության կոմկուսի գլխավոր քարտուղար	ծնվ․ 1942 թվականին
Խալեդ Մոխի էդ Դին	Եգիպտոս	Եգիպտոսի ձախ կուսակցության գլխավոր քարտուղար	ծնվ․ 1922 թվականին
Օլիվեր Տամբո	Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն	Աֆրիկյան ազգային կոնգրեսի կուսակցության նախագահ	1917 — 1993
Սեմ Նույոմա	Նամիբիա	«Հարավարևմտյան Աֆրիայի ազգերի կազմակերպություն» կուսակցության նախագահ	ծնվ․ 1929 թվականին
Ն․Կ․ Կրիշնան	Հնդկաստան	Հնդկաստանի կոմկուսի ազգային խորհրդի քարտուղար
Դ․ Նաամե	Flag of Syria (1930–1958, 1961–1963).svg	Սիրիայի կոմկուսի կենտկոմի քաղբյուրոյի անդամ
Մանզուրուլ Ահսան Խան	Բանգլադեշ	Բանգլադեշի կոմկուսի կենտկոմի քարտուղար	ծնվ․ 1945 թվականին
Բալիեստերոս Պուլիդո Խ.	Իսպանիա	Իսպանիայի կոմկուսի գլխավոր քարտուղարի տեղակալ
Բու Համմեր	Շվեդիա	Շվեդիայի կոմկուսի կառավարման գործադիր կոմիտեի անդամ
Մ․ Սեպեդա	Կոլումբիա	Կոլումբիայի կոմկուսի կենտկոմի գործադիր մարմնի և քարտուղարության անդամ
Անանիաս Մայդանա	Պարագվայ	Պարագվայի կոմկուսի կենտկոմի քաղկոմիտեի անդամ	1923 — 2010
Մարիո Ռոլանդ Ագինյադ Կարանս	Սալվադոր	Սալվադորի կոմկուսի կենտկոմի քաղկոմիտեի անդամ
Ա․Դանսոկո	Սենեգալ	Սենեգալի կոմկուսի գլխավոր քարտուղարի տեղակալ
Մ․Քյամել	Եգիպտոս	Եգիպտոսի կոմկուսի կենտկոմի քաղբյուրոյի անդամ
Ն․ Ալ Աշհաբ	Պաղեստին	Պաղեստինի կոմկուսի կենտկոմի քաղբյուրոյի անդամ
Միցուխիրո Կանեկո	Ճապոնիա	Ճապոնիայի կոմկուսի կենտկոմի քարտուղարության նախագահ	ծնվ․ 1924 թվականին
Իտիո Ասուկատա	Ճապոնիա	Ճապոնիայի սոցիալիստական կուսակցության նախագահության ղեկավար	1915 — 1990
Ֆ․Դյուֆեալ	Մարտինիկա	Մարտինիկայի կոմկուսի քաղբյուրոյի անդամ
Ֆ․ Լոպես Ռեալ	Իսպանիա	Իսպանիայի սոցիալիստական բանվորական կուսակցության գործադիր կոմիտեի անդամ
Ա․Մահմուդ	Բահրեյն	Բահրեյնի ազատագրման ազգային ճակատի ղեկավար կոմիտեի անդամ
Մ․Շ․ Մեսադիա	Ալժիր	Ալժիրի ազգային ազատագրման ճակատի մշտական քարտուղար

Այլ պատվիրակությունների ղեկավարների ցանկ

Անուն-ազգանուն	Պետություն	Պաշտոն (թաղման պահին)	Կյանքի տևողություն
Մարինի Բետոլո Ջ․Բ․	Վատիկան	Հովհաննես Պողոս II պապի անձնական ներկայացուցիչ
Մամդուխ Սալեմ	Եգիպտոս	Եգիպտոսի նախագահի օգնական
Սիզինո Պոնտես Նոգեյրա	Բրազիլիա	ԽՍՀՄ-ում Բրազիլիայի դեսպան
Ս․Ա․ Մպուչանե	Բոտսվանա	ԽՍՀՄ-ում Բոթսվանայի դեսպան
Ու Չժո Կին	Մյանմա	ԽՍՀՄ-ում Բիրմայի դեսպան
Խ․ Կրեյեր	Իսլանդիա	ԽՍՀՄ-ում Իսլանդիայի դեսպան
Մ․ Միր Սալիմ	Իրան	Իրանի նախագահի հատուկ ներկայացուցիչ
Չ․ Սեմպեր	Կոլումբիա	ՄԱԿ-ում Կոլումբիայի մշտական ներկայացուցիչ
Խավիեր Պերես դե Կուելյար	ՄԱԿ	ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղար	ծնվ․ 1920 թվականին
Բեկրի	ՅՈւՆԵՍԿՕ	ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի գլխավոր տնօրենի առաջին տեղակալ
Յասեր Արաֆաթ	Պաղեստին	Պաղեստինի ազատագրման կազմակերպության գործկոմի ներկայացուցիչ	1929 — 2004

Հետագա իրադարձություններ

1982 թվականի նոյեմբերի 15-ին Մոսկվայի Կրեմլում տեղի են ունեցել միջազգային պատվիրակությունների ղեկավարների հանդիպումները խորհրդային ղեկավարության ներկայացուցիչների հետ։ Նրանք Բրեժնևի իրավահաջորդ Յուրի Անդրոպովին, Տիխոնովին, Գրոմիկոյին և Կուզնեցովին հայտնել են իրենց ցավակցությունները՝ կապված ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղարի մահվան հետ։ Ի պատասխան խորհրդային ղեկավարությունը իր շնորհակալությունն է հայտնել բոլոր այն պատվիրակություններին, ովքեր ժամանել են թաղման արարողությանը^[11]։

1982 թվականի նոյեմբերի 15-ին Անդրոպովը անձնական հանդիպումներ է ունեցել Ինդիրա Գանդիի, Ջորջ Բուշ Ավագի, Ջորջ Շուլցի, Բաբրաք Քարմալի, Մուհամեդ Զիա ուլ Հաքի և Կառլ Կարստենի հետ։ Միևնույն ժամանակ Տիխոնովը հանդիպել է Պիեռ Մորուայի, Անդրեաս Պապանդրեուի, Ադամ Մալիկի, Պիեռ Տրյուդոյի հետ^[11]։

Հենց նույն օրը Մոսկվայից մեկնել են ԳԴՀ-ի, Լեհաստանի ժողովրդական հանրապետության, Ռումինիայի սոցիալիստական հանրապետության և Չեխոսլովակիայի սոցիալիստական հանրապետության պատվիրակությունները։ Այդ պատվիրակություններին ճանապարհել են ԽՄԿԿ կենտկոմի քաղբյուրոյի անդամներ Գորբաչովը, Գրիշինը, Կունաևը և Ուստինովը։ Նոյեմբերի 15-ին Մոսկվայից մեկնել են նաև Բելգիայի, Վատիկանի, Մեծ Բրիտանիայի, Վենեսուելայի, ԳՖՀ-ի, Դանիայի, Հնդկաստանի, Հորդանանի, Իտալիայի, Եմենի, Կիպրոսի, Քուվեյթի, Լիբանանի, Լյուքսեմբուրգի, Մարոկկոյի, Նիգերիայի, Նիդերլանդների, Նորվեգիայի, ԱՄՆ-ի, Ֆինլանդիայի, Ֆրանսիայի և Շրի Լանկայի պատվիրակությունները, ինչպես նաև ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարը և ՅՈւնԵՍԿՕ-ի գլխավոր տնօրենի առաջին տեղակալը։ Պատվիրակություններին ճանապարհել են ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահության փոխղեկավարներ Ստրաուտմանիսը և Յասնովը, ԽՍՀՄ նախարարների խորհրդի առաջին տեղակալ Արխիխովը և պետական այլ դեմքեր^[11]։

Նոյեմբերի 16-ի խորհրդային թերթերում հրապարակվել են Բրեժնևի մահվան կապակցությամբ միջազգային պատվիրակությունների ղեկավարների հայտարարությունների ամբողջական տեքստերը^[11]։

Ծանոթագրություններ

1. «The Soviets: A Mix of Caution and Opportunism» (անգլերեն). Time. Monday, Nov. 22, 1982. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 20-ին.
2. Византийские интриги в Кремле
3. Павел Котляр (2017 թ․ նոյեմբերի 10). «35 лет назад умер Леонид Брежнев». Gazeta.ru. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
4. НТВ. Смерть эпохи
5. «1982: смерть Леонида Брежнева» (ռուսերեն). ИноСМИ. 12/11/2008. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 20-ին.
6. Телепередача «|Время» — выпуск за 15 ноября 1982 года на Smotri.Com
7. Гонки на лафетах
8. «Похороны Леонида Ильича Брежнева» (ռուսերեն). Смена. №1332, Ноябрь 1982. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 20-ին.
9. «Провинция: Дорогой Леонид Ильич» (ռուսերեն). Эврика. №45 (698) 9.11.2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 20-ին.
10. Ցանկը կազմվել է ըստ «Պրավդա» թերթի 1982 թվականի նոյեմբերի 16-ի համարի նյութերի
11. Газета «Правда» за 16 ноября 1982 года