Tiếng Dukha

Tiếng Dukha
Tsaatan
тyъһа тыл Tuha tıl
Sử dụng tại	Mông Cổ
Khu vực	Khövsgöl
Tổng số người nói	500
Dân tộc	Người Dukha
Phân loại	Turk Turk chung Turk Xibia Nam Xibia Turk Sayan Tiếng Dukha
Mã ngôn ngữ
ISO 639-3	Không
Glottolog	dukh1234[1]
ELP	Dukha

Tiếng Dukha (тyъһа тыл, Tuha tıl) là một ngôn ngữ Turk có nguy cơ tuyệt chủng được nói bởi khoảng 500 người Dukha (hay còn gọi là Tsaatan)^[2][3] ở huyện Tsagaannuur thuộc tỉnh Khövsgöl, miền bắc Mông Cổ.^[4] Tiếng Dukha thuộc phân nhóm Taiga của ngữ chi Turk Sayan (cũng bao gồm tiếng Tuva và tiếng Tofa).^[5] Ngôn ngữ này gần như tuyệt chủng và chỉ được nói như ngôn ngữ thứ hai. Mã đề xuất ISO 639-3 của tiếng Dukha là dkh,^[6] nhưng đã bị từ chối bởi SIL.^[7]

Tiếng Dukha chủ yếu liên quan đến ngôn ngữ Soyot của Buryatia.^[8] Ngoài ra, nó có liên quan đến tiếng Tuva Tozhu và tiếng Tofa. Ngày nay, nó được sử dụng cùng với tiếng Mông Cổ.^[9]

Các đơn vị hình thái tiếng Dukha được viết bằng chữ in hoa, tương tự như các ngôn ngữ chị em và ngữ pháp chuẩn.^[5]

Âm vị học

Huyện Tsagaannuur của tỉnh Khövsgöl, nơi tiếng Dukha được sử dụng.

Âm vị học tiếng Dukha cho thấy nhiều điểm tương đồng với tiếng Tuva. Sự khác biệt lớn nhất với tiếng Tuva nằm ở hệ thống phụ âm, mà trong tiếng Dukha, cũng chứa các âm lưỡi gà và thanh hầu.

Hệ nguyên âm của tiếng Dukha giống với tiếng Tuva, ngoại trừ âm [ɨ].^[10]

	Trước		Sau
Cao	i	y	ɯ	u
Trung	e	ø		o
Thấp			a

Hệ phụ âm của tiếng Dukha có các phụ âm lưỡi gà và hầu họng, không có trong tiếng Tuva. Âm /r/ chỉ có thể được tìm thấy ở đầu các từ mượn; những từ mượn này thường có một nguyên âm đứng trước. Ví dụ: ə-rayoon ("tơ nhân tạo").

Bên cạnh sự hài hòa về nguyên âm, tiếng Dukha còn có sự hài hòa về phụ âm, được tìm thấy ở phần đầu của các hậu tố.^[10]

Hình thái học

Số nhiều được đánh dấu bằng hậu tố -LEr (Ragagnin 2011: 121). Nguyên âm của hậu tố thay đổi theo dạng đối lập trước-sau. Phụ âm vẫn còn [l] khi gốc danh nghĩa kết thúc bằng một nguyên âm hoặc một phụ âm hữu thanh. Hậu tố thay đổi thành -tEr sau phụ âm vô thanh và -nEr sau âm mũi.^[10]

Số ít	Số nhiều	Nghĩa
aŋ	aŋ-nar	"động vật hoang dã"
aššak	aššak-ter	"ông già"
žarə	žarə-lar	"tuần lộc"
ir	ir-lar	"bài hát"

Cú pháp

Tiếng Dukha có cú pháp SOV (chủ–tân–động).^[10] Ví dụ:

sen

PRO:2SG

chủ

žarə

cưỡi.tuần-lộc

tân

mun-əp

lên-GER

động

gör-ɣen

thấy-REM

 

sen

2SG

 

iyen

PTCL

 

sen žarə mun-əp gör-ɣen sen iyen

PRO:2SG cưỡi.tuần-lộc lên-GER thấy-REM 2SG PTCL

chủ tân động

"Rõ ràng bạn đã thử cưỡi tuần lộc." Mismatch in the number of words between lines: 6 word(s) in line 1, 6 word(s) in line 2, 3 word(s) in line 3 (help);

Ngữ pháp

Số đếm

Tiếng Dukha sử dụng hệ thống đếm cơ số 10. Các con số của tiếng Dukha chủ yếu cho thấy sự khác biệt về âm vị học hơn là từ vựng với những con số tiếng Tuva.^[5][10]

1	pir	10	on
2	iʰx̃ə	20	žeerbi
3	üš	30	üžon
4	tört	40	törton
5	peš	50	pežon
6	alʰtə	60	alʰton
7	žedə	70	žedon
8	ses	80	seson
9	tʰos	90	tʰoson
100	žüs

Danh từ theo sau một số không có hậu tố số nhiều.

Xem thêm

• Tiếng Soyot-Tsaatan
• Người Dukha

Tham khảo

1. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Tiếng Dukha”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
2. Agency, Anadolu (26 tháng 3 năm 2019). “The Dukha Turks: Living deep in Central Asia”. Daily Sabah (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 12 tháng 3 năm 2023.
3. Weidman, Dene-Hern Chen and Taylor. “The tiny tribe where work is life”. BBC (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 12 tháng 3 năm 2023.
4. “Did you know Dukha is endangered?”. Endangered Languages (bằng tiếng Anh). Truy cập ngày 12 tháng 3 năm 2023.
5. ^ Elisabetta Ragagnin (2011), Dukhan, a Turkic Variety of Northern Mongolia, Description and Analysis, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden
6. Ted Bergman 2011. Request for New Language Code Element in ISO 639-3
7. Comments received for ISO 639-3 Change Request 2011-057
8. Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia: The Soyot Language
9. “Archived copy” (PDF). Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 6 tháng 7 năm 2013. Truy cập ngày 10 tháng 4 năm 2014.
10. ^ “A comparative study on the Sayan languages (Turkic; Russia and Mongolia) | Student Repository”. studenttheses.universiteitleiden.nl. Truy cập ngày 2 tháng 1 năm 2021.

Liên kết ngoài

• Video tiếng Dukha