Tiếng Uzbek

Tiếng Uzbek
oʻzbekcha, oʻzbek tili, ўзбек тили, ўзбекча, ئوزبېچه, ئوزبېک تیلی
Sử dụng tại	Uzbekistan, Kyrgyzstan, Afghanistan, Kazakhstan, Thổ Nhĩ Kỳ, Turkmenistan, Tajikistan, Nga, Trung Quốc
Tổng số người nói	27 triệu[1]
Dân tộc	Người Uzbek
Phân loại	Turk Turk thường Karluk[2] Tiếng Uzbek
Ngôn ngữ tiền thân	Turk Khorezm Chagatai Tiếng Uzbek
Hệ chữ viết	Latinh, Kirin, Ả Rập, Hệ chữ nổi tiếng Uzbek
Địa vị chính thức
Ngôn ngữ chính thức tại	Uzbekistan
Mã ngôn ngữ
ISO 639-1	uz
ISO 639-2	uzb
ISO 639-3	cả hai: uzn – Bắc uzs – Nam
Glottolog	uzbe1247[3]
Linguasphere	44-AAB-da, db
Xanh đậm = ngôn ngữ số đông; xanh nhạt = ngôn ngữ thiểu số
Bài viết này có chứa ký tự ngữ âm IPA. Nếu không thích hợp hỗ trợ dựng hình, bạn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì kí tự Unicode. Để biết hướng dẫn giới thiệu về các ký hiệu IPA, xem Trợ giúp:IPA.

Tiếng Uzbek là một ngôn ngữ Turk và là ngôn ngữ chính thức của Uzbekistan. Nó có chừng 27 triệu người bản ngữ và là ngôn ngữ của người Uzbek ở Uzbekistan và những nơi khác tại Trung Á. Tiếng Uzbek thuộc nhóm Turk Đông (còn gọi là nhóm Karluk) của ngữ hệ Turk. Dù một phần lớn khối từ vựng tiếng Uzbek được thừa hưởng từ ngôn ngữ Turk nguyên thủy, nó cũng chịu ảnh hưởng từ tiếng Ba Tư, tiếng Ả Rập và tiếng Nga. Một nét khác biệt nổi bật ở tiếng Uzbek so với các ngôn ngữ Turk khác là sự biến đổi từ nguyên âm /a/ thành /ɒ/.

Tên

Nội danh của tiếng Uzbek là oʻzbek tili hay oʻzbekcha. Khi viết bằng chữ Kirin, cái tên đó trở thành ўзбек тили và ўзбекча; còn khi ghi bằng chữ Ả Rập, ئوزبېک تیلی‎ và ئوزبېچه‎.jg

Số người nói

Ước tính số người nói tiếng Uzbek thiếu nhất quán. Đại từ điển Thụy Điển Nationalencyklopedin ước tính số người nói là 26 triệu,^[4] trong khi CIA World Factbook ước tính 25 triệu. Những nguồn khác ước tính số người nói tiếng Uzbek là 21 triệu ở Uzbekistan,^[5] 3,4 triệu ở Afghanistan,^[6] 900.000 ở Tajikistan,^[7] 800.000 ở Kyrgyzstan,^[8] 500.000 ở Kazakhstan,^[9] 300.000 ở Turkmenistan,^[10] và 300.000 ở Nga.^[11]

Phương ngữ

Tiếng Uzbek có nhiều phương ngữ, biến thiên theo từng vùng.

Ngữ âm

Nguyên âm

Tiếng Uzbek có tám âm vị nguyên âm, tuy chúng chỉ được thể hiện bằng sáu kí tự khi viết. Cả /i/ và /ɨ/ được viết là "i", còn /æ/ và /a/ đều được viết là "a":^[12]

	Trước
		Giữa	Sau
Đóng	i	ɨ	u
Nửa đóng	e		o~ɵ
Mở	æ	a	ɒ~ɔ

Phụ âm

		Môi	Răng	Chân răng	Vòm	Ngạc mềm	Lưỡi gà	Thanh hầu
Mũi		m		n		ŋ
Tắc/Tắc xát	vô thanh	p	t̪	(ts)	tʃ	k	q	(ʔ)
	hữu thanh	b	d̪		dʒ	ɡ
Xát	vô thanh	f		s	ʃ		χ	h
	hữu thanh	v		z	(ʒ)		ʁ
Tiếp cận				l	j
R				r

Ví dụ

Điều 1 của Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền

Tiếng Uzbek dùng mẫu tự Latin	Tiếng Uzbek dùng mẫu tự Cyrill	Tiếng Việt
Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng bo'lib tug'iladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur.	Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари ила биродарларча муомала қилишлари зарур.	Mọi người sinh ra đều được tự do và bình đẳng về nhân phẩm và quyền. Mọi người đều được phú bẩm về lý trí và lương tâm và vì thế phải đối xử với nhau trên tinh thần bác ái.

Tiếng Uzbek	Tiếng Việt	Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ
Uning akasi bu yil universitetni bitirdi.	Năm nay anh trai cậu ấy tốt nghiệp đại học.	Onun ağabeyi bu yıl üniversiteyi bitirdi.
Uning yuzi qizardi.	Cậu ta đỏ mặt.	Onun yüzü kızardı.
Men har haftada ikki soat dars olaman.	Mỗi tuần tôi học bài hai giờ.	Ben her hafta iki saat ders alıyorum.
Bu mamlakatning aholisi baxtiyordir.	Người dân nước này rất hạnh phúc.	Bu memleketin ahalisi bahtiyardır.
Bu ishni men muddatidan oldin bajardim.	Tôi xong việc trước thời gian quy định.	Bu işi ben müddetinden önce başardım.

Tham khảo

1. Tiếng Uzbek tại Ethnologue. 18th ed., 2015.
2. Scott Newton (ngày 20 tháng 11 năm 2014). Law and the Making of the Soviet World: The Red Demiurge. Routledge. tr. 232–. ISBN 978-1-317-92978-9.
3. Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Uzbek”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
4. "Världens 100 största språk 2007" ("The World's 100 Largest Languages in 2007"), Nationalencyklopedin
5. “Uzbekistan”. CIA. Bản gốc lưu trữ ngày 9 tháng 7 năm 2016. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2012.
6. “Languages of Afghanistan”. Ethnologue. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2012.
7. “Languages of Tajikistan”. Ethnologue. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2012.
8. “Ethnic Makeup of the Population” (PDF). National Statistics Committee of the Kyrgyz Republic (bằng tiếng Nga). Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 13 tháng 11 năm 2013. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2012.
9. “National Census 2009” (PDF). Statistics Agency of Kazakhstan (bằng tiếng Nga). Bản gốc (PDF) lưu trữ ngày 12 tháng 12 năm 2010. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2010.
10. “Languages of Turkmenistan”. Ethnologue. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2012.
11. “National Census 2010”. Federal State Statistics Service (bằng tiếng Nga). Bản gốc lưu trữ ngày 6 tháng 10 năm 2021. Truy cập ngày 7 tháng 12 năm 2012.
12. Sjoberg, Andrée F. (1963). Uzbek Structural Grammar. Uralic and Altaic Series. 18. Bloomington: Indiana University. tr. 16–18.

Xem thêm

• Danh sách ngôn ngữ
• Danh sách các nước theo ngôn ngữ nói
• Lars Johanson (1998) The History of Turkic. In Lars Johanson & Éva Ágnes Csató (eds) The Turkic Languages. London, New York: Rouiden & London, 1934, các trang 175–6
• Yuri Bregel "The Sarts in the Khanate of Khiva" Journal of Asian History Vol.12 (1978) các trang 146–9
• András J. E. Bodrogligeti: Modern Literary Uzbek – A Manual for Intensive Elementary, Intermediate, and Advanced Courses (München, Lincom 2002), 2 vols.
• William Fierman: Language planning and national development. The Uzbek experience (Berlin etc., de Gruyter 1991).
• Khayrulla Ismatulla: Modern literary Uzbek (Bloomington, Indiana University Press 1995).
• Karl A. Krippes: Uzbek–English dictionary (Kensington, Dunwoody 1996).
• Andrée F. Sjoberg: Uzbek Structural Grammar (The Hague, 1963).
• A. Shermatov "A New Stage in the Development of Uzbek Dialectology" Essays on Uzbek History, Culture and Language Ed. Bakhtiyar A. Nazarov & Denis Sinor (Bloomington, Indiana) 1993 các trang 101–9
• Natalie Waterson (ed.): Uzbek–English dictionary (Oxford etc., Oxford University Press 1980).

Liên kết ngoài

• Ethnologue: Uzbek, Northern, Uzbek, Southern
• Classification of Turkic Languages: [1]
• English-Uzbek online, wap translator http://tr2.uz Lưu trữ 2011-09-26 tại Wayback Machine
• Mark Dickens: Introduction to the Uzbek Language Lưu trữ 2006-04-09 tại Wayback Machine (Oxus Communications)
• The Republic of Uzbekistan Cabinet of Ministers Resolution Concerning the Ratification of the Principal Orthographic Rules of the Uzbek Language (ngày 24 tháng 8 năm 1995)
• Uzbek alphabet (Omniglot)
• Paul Rodrigues: Uzbek language Materials Lưu trữ 2011-09-29 tại Wayback Machine
• Uzbek Teachionary Word Sets
• Nigora Azimova: Language Materials/Teaching/Learning Uzbek Lưu trữ 2006-06-30 tại Wayback Machine
• English-Uzbek, Uzbek-English mobile dictionary http://tr2.uz/abc.jar Lưu trữ 2011-09-25 tại Wayback Machine
• Uzbek English online dictionary http://zangorikema.com
• Uzbek English online Dictionary http://www.ismanov.com
• A short English Uzbek Japanese phrasebook(renewal) incl. sound file
• Uzbek Cyrillic–Latin converter
• Uzbek to Turkish Translation Lưu trữ 2011-11-19 tại Wayback Machine (Beta)