Eratsun

Eratsun
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Eratsungo irudia Iruñarri mendiaren magaletik.
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Iruñea
Eskualdea	Malerreka
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Eratsun
Alkatea	Iñaki Estanga Mitxelena (Dagona])
Posta kodea	31748
INE kodea	31090
Herritarra	eratsundar
Geografia
Koordenatuak	43°05′00″N 1°47′48″W / 43.083333333333°N 1.7966666666667°W / 43.083333333333; -1.7966666666667
Azalera	26 km²
Garaiera	532 metro
Distantzia	62 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	153 (2024:  −2)
59 (%38,6) (2019)  (%60,1) 92
Dentsitatea	5,88 bizt/km²
Zahartzea[1]	% 13,51
Ugalkortasuna[1]	‰ 37,04
Ekonomia
Jarduera[1]	% 0 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 0 (2011)
Langabezia[1]	% 10,83 (2013)
Euskara
Euskaldunak[2]	% 64.3 + % 14.2 hartzaile (2021)
Kaleko erabilera [3]	%

Eratsun^[4] ([eɾats̺un]; Eatsune [eats̺une] Malerrekako hizkeraz) Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldeko udalerria da, Malerreka ibarrean dagoena, 532 metroko garaieran. Ezkurra ibaiak zeharkatzen du. 25,54 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 151 biztanle zituen 2019 hasieran.^[5]

Bertakoak eratsundarrak dira, eatsundarrak bertakoen hizkeran; eskualdean "txingurri gorriak" ezizena ematen zaie.

Geografia

Kokapena

Iruñeko merindadearen iparraldean dago, Iruñetik 62 kilometro ipar-mendebaldera. Goizuetarekin du muga iparraldean, Ezkurrarekin mendebaldean, Saldias eta Beintza-Labaienekin ekialdean, eta Basaburuarekin hegoaldean.^[6]

Herrira iristeko NA-170 errepidea hartu behar da, eta Zubieta eta Ezkurra herrien arteko bidegurutze batetik ateratzen den NA-4031 herri-errepidean sartu; errepide hori herriko plazan edo pilotaleku zaharrean amaitzen da.

Klima eta landaredia

Klima atlantiar ozeaniko epela da, anplitude termiko txikia eta prezipitazio ugariak dituena. Hilabete guztietan egiten du euri ugari, baita udan ere. Urteko batez besteko tenperatura 12-13 gradukoa da, eta prezipitazioak 1.600-2.000 mm bitartekoak. Urteko euri-egunak 180 inguru dira.^[6]

Pagadi zabalak daude udalerriaren hegoaldean eta Zumarrezta errekaren arroan. Horrez gain, herritik hurbilago, hariztiak eta gaztainadiakak daude. Kareharrizko lurzoru idorrenetan ametz ilaunduna hazten da.^[7]

Ezkurra errekak zeharkatzen du udal dermioaren hegoaldea, eta Zumarrezta errekak iparraldea. Ezkurra Bidaso ibaiaren adarra da, eta Zumarrezta Urumearena.

Mendiak

• Iruñarri
• Uztartza
• Zuperrori
• Irumugarrieta

Historia

1192an, Eratsungo, Saldiasko eta Beintza-Labaiengo gizonezko petxero bakoitzak urtean 4 soldata ordain zezan erabaki zuen Antso VI.a Jakituna Nafarroako erregeak; alargunek, etxean senarrik ez izanik, soldata bakarra; txerriak izanez gero, bakarra eman zezaten, bai gizonek, bai alargunek; eta ez zezaten beste inolako petxarik ordaindu. Herriak eiurdea ("eyurdea") izeneko petxa ordaindu zuen 1431 arte mendian bazkatzen ziren zerriengatik, baina urte hartan erregeak ordainsaria kendu eta behin betiko zentsu bilakatu zuen. 1460an, Martin Azpilikuetari eman zion erregeak Eratsunek ordaintzen zion behin betiko zentsua. 1633an, herriak hiru dukateko zentsua ordaintzen zion urtean errege ondareari, eta 170 dukaturen truke luditu zuen.^[8]

1562an, Altxortegiko Liburuaren arabera, hiru burdinola zeuden Eratsunen: Ollingoa, Zumarreztakoa eta Asurakoa.^[9] 1688an, Juan Bautista Alduntzin zen Zumarreztako eta Asurako burdinolen nagusia;^[10] 1713-1725 bitartean, berriz, Miguel Arizkun baztandarrak erosi zituen.^[11] Lehen Karlistaldia hasi baino lehen, Jose Antonio Muñagorrik errentan hartua zuen Zumarreztako ola (Herrería y fabrica de Bombas y Balas de Zumarrista).^[12] Gerran parte hartze garrantzisua izan ondoren -"Bakea eta Foruak" aldarriaren sortzailea izan zen-, gerraondoan buru-belarri lotu zitzaion burdinola ustiatzeari. 1841eko urrian, Esparteroren jarraitzaile amorratua zen Ramon Elorrio txapelgorrien teniente izandakoak soldadu batzuekin agertu eta atxilotu egin zuen. Berehala fusilatu zuten, Zumarreztatik hurbil dagoen Pillotasoro mendatean. Muñagorri erail zuten lekuan harrizko gurutze bat ezarri zuten oroigarri gisa.^[13]

1855eko maiatzaren 1eko desamortizazioaren legearen ondorioz, irina egiteko errota bat saldu zen 1863an.^[14].

• 
  Leitza eta Doneztebe arteko NA-170 errepidea. Ezkerretara, NA-4031 herri-errepideko bidegurutzea.
• 
  San Estanislao eliza.
• 
  San Joan eta San Paulo baseliza eta hilerria.
• 
  Iruñarriko zutarria; atzean Iruñarriko gailurra eta antenak.

Demografia

Eratsungo biztanleria
Datu-iturria: www.ine.es

2008ko erroldaren arabera, ez zen etorkinik bizi herrian.

2013ko biztanleria[15]
Izendapena	Kategoria	Biztanleria
ERATSUN		159
Eratsun	Herrigunea	159
Urrutiña		Herri hustua

Politika

Udal hauteskundeak

2007an Pedro Antonio Deskarga Lizalde independentea aukeratu zuten alkate. Baliogabeko botoak zazpi izan ziren (emandako guztien %9,09) eta boto zuriak hamaika (%15,71). Abstentzioa %56,74koa izan zen.

Erasungo Udala (2007)

Alderdia	Botoak	Aukeratua?
Pedro Antonio Deskarga Elizalde (I)	42	Bai
Francisco Mitxelena Bazterrika (I)	38	Bai
Juan Fermin Grazenea Aldaia (I)	35	Bai
Francisco Maria Telletxea Kerexeta (I)	31	Bai
Manuel Retegi Arana (I)	27	Bai

2011n ere zerrenda bakarra aurkeztu zen, Latargi izenekoa. Alkate kargurako Francisco María Retegi Deskarga hautatu zuten; beste lau lagunekin batera udalbatza osatu zuen. Latargi izan zen zerrenda bakarra 2015ean ere, eta 56 boto jaso zituen. 2019an, Dagona Eratsun taldeko Iñaki Estanga Mitxelena hautatu zuten alkate.^[16]

Udaletxea

• HELBIDEA: San Millan kalea z/g

Alkateak

2007-2011	Pedro Antonio Deskarga Lizalde	Indep.
2011-2015	Francisco María Retegi Deskarga	Latargi
2015-2019	Francisco María Retegi Deskarga	Latargi
2019-2023	Iñaki Estanga Mitxelena	Dagona Eratsun

Azpiegitura eta garraioak

Leizaran Mariezcurrena autobus konpainiaren Doneztebe, Leitza eta Iruñea bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

• Doneztebe - Elgorriaga - Ituren - Saldias - Eratsun - Ezkurra - Areso - Leitza - Lekunberri - Larraun - Irurtzun - Berriobeiti eta Iruñea

Jaiak eta ospakizunak

San Estanislao eliza 1958an.

Eratsungo jaiak irailaren 8an ospatzen dira, Ama Birjinaren egunean.

Ondasun nabarmenak

• San Estanislao eliza. Estilo gotiko berantiarreko eraikina da. Latindar gurutzearen oinplanoa du, aurrealde zuzena, eta oinarri biribileko kanpandorrea.
• San Joan eta San Paulo baseliza. Erromaniko garaian datatua, gerora aski zaharberritua. Ez da erromeriarik egiten.

Eratsundar ezagunak

• Juan Inazio Retegi edo Retegi I.a (1943-), pilotaria.
• Julian Retegi edo Retegi II.a (1954-), garai guztietako pilotaririk onenetakoa.
• Iosu Baleztena (1982-), pilotaria.
• Iñaki Eskudero (1983-), pilotaria.
• Julen Retegi (1985-) edo Retegi Bi, pilotaria, Retegi II.aren semea.
• José María Retegi, pilotaria.

Erreferentziak

1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
2. Euskararen Adierazle Sistema. Euskara-gaitasuna adinaren eta sexuaren arabera. EAE (eskualdeka/udalerrika). Eusko Jaurlaritza.
3. «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
4. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
5. Navarra, población por municipios y sexo: Eratsun. ine.es (Noiz kontsultatua: 2020-10-28).
6. ↑ Eratsun. Gran Enciclopedia de Navarra, enciclopedianavarra.com (Noiz kontsultatua: 2020-10-28).
7. Loidi, Javier; Báscones, Juan Carlos. Memoria del mapa de series de vegetación de Navarra. Gobierno de Navarra, 2006, studylib.es (Noiz kontsultatua: 2020-10-28).
8. Arozamena Ayala, Ainhoa, Castaño García, Manu. Eratsun. Enciclopedia Auñamendi [en línea], 2020, aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-10-28).
9. Idoate, Florencio. Notas para el Estudio de la Economía Navarra y su contribución a la Real Hacienda (1500-1650). Príncipe de Viana, ISSN 0032-8472, 21. urtea, 78-79. zenbakia, 1960,77-130. orrialdeak, dialnet.unirioja.es (Noiz kontsultatua: 2020-10-28).
10. Urrizola Hualde, Ricardo. Tres cartas en euskara escritas por un ferrón de Bera. Fontes linguae vasconum: Studia et documenta, ISSN 0046-435X, 38. urtea, 102. zenbakia, 2006, 255-270. orrialdeak, dialnet.unirioja.es (Noiz kontsultatua: 2020-10-28).
11. Mitxelena, Antton Mari. Goizueta inguruko burdinolak. Xapo, 19. zenbakia, 2020ko maiatza, goizueta.eus (Noiz kontsultatua: 2020-10-28).
12. Jose Antonio Muñagorri Otaegi. berastegi-eta-inguruak.blogspot.com (Noiz kontsultatua: 2020-10-27).
13. Jose Antonio Muñagorri. XIX. mendeko historia militarra Euskal Herrian, zumalakarregimuseoa.eus (Noiz kontsultatua: 2020-10-28).
14. "La Desamortización civil en Navarra", Rafael Gómez Chaparro
15. http://www.euskomedia.org/aunamendi/46542/27473?q=iru%F1arri&numreg=2&start=0 Euskomedia.org, Eusko Ikaskuntzaren webgunea
16. Iñaki Estanga Mitxelena aukeratu dute Eratsunen alkate. Ttipi-Ttapa aldizkaria, 2019ko azaroak 18, erran.eus (Noiz kontsultatua: 2020-10-29).

Ikus, gainera

• Nafarroako udalerrien zerrenda

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa