Valadda do Ponçeivia

ZE
 Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Òrìgine do nómme

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O nómme ciù antîgo conosciûo da valàdda o l'é quéllo che gh'é in sciâ Töa da Ponçéivia (làstra de brónzo scolpîa do 117 prìmma de Crìsto) dond'a l'é ciamâ Porcobera[1][2] nómme fæto de dôe paròlle indoeoropêe, che pêuan voéi dî "sciùmme ch'o pòrta e trûte"[3][4]. Da valàdda pàrla ascì Plìnio o Vêgio (into sò lìbbro Naturalis historia do 77 dòppo de Crìsto)[3] ch'o a ciàmma "Porcifera"; into latìn do Medioêvo se dêuvia o nómme "Pulcifera"; lìbbri di sécoli XVII e XVIII scrîvan "Pozzevera", "Polzevera" ò "Ponzevera". O nómme d'ancheu o l'é do sécolo XIX. Into parlâ comùn a l'é "A Ponçéivia".

Giögrafîa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
O mæximo argoménto in detàggio: Torénte Ponçéivia.

A Ponçèivia a se svilùppa in mòddo perpendicolâre a-a lìnia da costêa a ponénte de Zêna; a l'inclùdde i Comuìn de Canpomón, Çiânexi, Mignànego, Sant'Òrçéize e Særa e i quartê zenéixi (che scìnn-a-o 1926 êan comuìn aotònomi) de Pontedêximo, Bösanæo, Róieu e Sàn Pê d'Ænn-a e Cornìgén fra i quæ sfòccia o Ponçéivia.

A càrta giogràfica o móstra a poxiçión da valàdda rigoàrdo a-a çitæ de Zêna, i céntri urbâni ciù inportànti e o camìn do torénte co-i sò afloénti.

De sòlito se spartìsce a valàdda inte dôe pàrte: a Bàssa Ponçéivia, ch'a l'inclùdde o tòcco da Pontedêximo a-a fôxe, e Èrta Ponçéivia, ch'a l'inclùdde e valàdde di afloénti ciù inportànti. A Ponçéivia a l'é caraterizâ da 'n làrgo lètto aluvionâle (ancheu stréito fra i àrgini costroîi inta meitæ de l'Eutoçénto) ch'o va drîto, perpendicolâre a-a costêa, ma o s'àrve cómme 'na bandêta vèrso e vivàgne di sò afloénti in scî mónti.

O Mónte Tacón vìsto da-a Bochétta

In sciâ crénn-a lìgure-padànn-a ch'a va fra i Cién de Prâgia e a Bochétta, gh'é i mónti Lêco (1071 mêtri) e Tacón, che co-i sò 1113 mêtri o l'é a çìmma ciù èrta da valàdda. A crénn-a fra a Bochétta e Croxétta d'Oê a l'inclùdde i Zôvi (Pàsso di Zôvi); i mónti chi no arîvan a-i 1000 mêtri.

A levànte e a ponénte a valàdda a l'é limitâ da dôe dorsâli che da-a crénn-a de l'Apenìn vàn scinn-a-o mâ.

A dorsâle a levànte, ch'a divìdde a Ponçéivia da-o céntro de Zêna e da-a Valàdda do Bezàgno, a l'é caraterizâ da-e Miâge de Zêna do Seicénto. Da Sàn Pê d'Ænn-a se mónta a-o quartê in colìnn-a de Belvedêre, dónde gh'êa a Baterîa Belvedêre, ancheu sostitoîa da-o cànpo de balón Morgâvi. Sciù pi-â colìnn-a de Belvedêre inte miâge gh'é 'na série de fòrti: un dòppo l'âtro: o Fòrte Croxétta, o Fòrte Tenàggia, i inponénti fòrti Begæ e Sperón, tùtti colegæ da-e miâge che côran in sciâ crésta di mónti. In scê colìnn-e ciù a nòrd, fêua da-a çénta de miâge, gh'é i fòrti Poìn, Doî Fræ e Diamànte.

A dorsâle a ponénte, ch'a divìdde a Ponçèivia da-e valàdde di riæ Ciâvàgna e Varénn-a, da Cornigén a mónta in sciâ colìnn-a de Cônâ, dòppo, pasòu o bàsso pàsso de Bòrzoi a va sciù lóngo i mónti Ròcca di Cröi, Tejeu, Scarpìn, o Mónte de Tórbi e a l'arîva in sciâ crénn-a de l'Apenìn a-a Còlla de Prâgia, co-o lasciâse in sciâ drîta o Mónte Fighéugna, ch'o l'é tùtto inta Ponçéivia e dónde gh'é o Santoâio da Madònna da Goàrdia.

Stöia

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A stöia da Ponçéivia a l'é streitaménte ligâ a quélla de Zêna, perché a l'êa o naturâle retrotæra e a ciù inportànte stràdda con l'entrotæra e a Cianûa Padànn-a.

Da-a preistöia a l'inpêro româno

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Inta Ponçéivia no gh'é stæto di ritrovaménti di ténpi ciù antîghi da preistöia. E prìmme instalaçioìn conosciûe, in bâze a quéllo che s'é trovòu, són de segûo de "l'etæ do færo", che in Ligùria a l'é duâ scinn-a l'arîvo di Români (sécolo II prìmma de Crìsto). E costruçioìn de prìmme popolaçioìn lìguri êan mìsse in poxiçioìn dominànti in scê còste de colìnn-e. A ciù antîga de st'instalaçioìn chi a l'é quélla de Mónte Càrlo, vixìn a Izovèrde, into comùn de Canpomón (sécolo IV prìmma de Crìsto). Âtre instalaçioìn (sécoli III e II prìmma de Crìsto) són stæte trovæ a Sàn Çeprìàn e Cànpoa de Zemignàn, localitæ ch'a l'êa in sciô camìn che za prìmma ancón de Rómma o l'êa o naturâle colegaménto tra a costêa lìgure e o Piemónte e che dòppo o saiæ diventòu a Stràdda de Pòstùmia.

Vèrso o 200 prìmma de Crìsto a Ligùria, e con lê a Ponçéivia ascì, a l'é stæta terén de scóntro fra i Români e i Cartaginéixi e a-a fìn da Segónda Goæra Pùnica (218-201 prìmma de Crìsto) a l'é stæta conquistâ da-i Români.

Ciù o mêno inta meitæ do sécolo II prìmma de Crìsto (149 prìmma e Crìsto) inta Ponçéivia l'é stæto avèrto a Stràdda de Pòstùmia che da Zêna a portâva a-o de la de l'Apenìn a Libàrna, vixìn a l'atoâle Særavàlle (Særavàlle Scréivia).

Into 1506 vixìn a quéllo ch'ancheu o l'é o pàize de Pedemónte de Særa pe câxo l'é stæto trovòu 'n ògètto asæ inportànte, ch'o l'à dæto asæ informaçioìn in scê génte che stâvan inta Ponçéivia inte quéllo perîodo stòrico e a-i rapòrti polìtichi e econòmichi che-e rigoardâvan. A l'êa 'n'inscriçión in sce 'na làstra de brónzo ch'a rigoardâva 'na senténsa do Senâto româno into 117 prìmma de Crìsto pe scistemâ 'na bæga fra e popolaçioìn lìguri di Genuates e di Veiturii Langenses (cómme dî fra génte de Zêna e de Langàsco) che stâvan inta Ponçéivia.

In época inperiâle a Ponçéiva, con Zêna e tùtta a Ligùria, a fâva pàrte da Regio IX - Liguria, ma inte sto perîodo no l'é acapitòu nìnte de interesànte; a Zêna româna, e de consegonsa o sò teritöio, distànte da-e ciù inportànti stràdde de comunicaçión, a no l'àiva 'na grànde inportànsa econòmica e comerciâle, ànche se, pe'n çèrto ténpo, a l'à sentîo i efètti poxitîvi de l'êse sótta Rómma. Cómme inte tùtta a Ligùria, pò-u fàscino da vìtta de çitæ, i pàixi de montàgna e de mêza còsta són stæti abandonæ za a-i ténpi de l'Ougùsto ma se són tórna popolæ da-o sècolo III, a caxón de dificoltæ econòmiche ch'àivan colpîo l'inpêro inte quéllo sècolo. Cómme dimóstran dötréi ritrovaménti archiològichi, i nêuvi abitànti àn comensòu a coltivaçión de castàgne e da séiga, çìbbi pövei ma adàtti a-i terén de montàgna, e stâvan inte di pàixi picìn de câze de légno mìssi inti tòcchi cién de mêza còsta, inti mæximi pòsti dónde za gh'êa stæto i sò antenæ de l'etæ do færo.

O Medioêvo

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Són pöche e notìçie segûe de l'Èrto Medioêvo (da-i sécoli VI a-o IX), into quæ són vegnûi un dòppo l'âtro i Bizantìn (da-o 537), i Longobàrdi (da-o 641) e i Frànchi.

Za da-o ténpo di Longobàrdi i ciù òperôxi són stæti i fràtti da poténte abaçîa de Sàn Conbàn de Bòbio e do sò rìcco féodo reâle e inperiâle monàstico che controlâvan a Stràdda de Pòstùmia atravèrso i vàrri posediménti lìguri e piemontéixi concentræ inte l'abaçîa de Sàn Pê de Preçipiàn[5][6][7].

Dòppo o teritöio o l'é stæto spartîo in "Màrche": a Ponçéivia a l'é stæta mìssa inta Màrca òberténga do Régno d'Itàlia. Into 952 l'Îdo (ò Goîdo) Carmandìn, governatô do Comitâto zenéize da Màrca Òberténga, o s'é instalòu a Cremén (vixìn a l'atoâle Bösanæo) co-o tìtolo de Viscónte. Inti sécoli dòppo i sò discendénti àn avûo inportànti incàreghi into govèrno da Repùblica de Zêna. Da-i Carmandìn són vegnûe âtre inportànti famìgge patrìçie zenéixi, unn-a de quéste són i Spìnoa[8].

Vèrso a fìn do sécolo X a Zêna l'é nasciûo a Repùblica. L'economîa da çitæ a l'êa tùtta in scî fiorénti tràfeghi comerciâli inte tùtto o Mediterànio, dónde êan bén bén atîvi i mercànti ponçeviàschi. Inte sto perîodo chi tànte personalitæ da valàdda àn avûo incàreghi inportànti inte instituçioìn da Repùblica de Zêna (fra quésti o cronìsta Càfaro do Rùstego da Caschifelón, nasciûo inte l'Èrta Ponçéivia, o fa i nómmi de l'Amîgo Brùsco, de l'Ansâdo de Braxî e do Bonamòu de Méurgo).

Into sécolo XII i Zenéixi, p'aseguâse 'n pasàggio segûo vèrso i pàssi in sce l'Apenìn e p'avardâse da-i scignôri feodâli e da-i bregànti, àn òcupòu tùtta a Ponçéivia con l'espàndise a-o de là de l'Apenìn scinn-a-a Ötàggio e Gâvi. O personàggio polìtico ciù inportànte da Ponçéivia inte sto perîodo o l'é stæto o Dûxe Gioâne da Mùrta.

I céntri ciù inportànti êan ancón i pàixi vegnûi sciù lóngo e stràdde che unîvan Zêna co-a cianûa padànn-a lóngo e crénn-e de colìnn-e, méntre into canâ, quæxi do tùtto òcupòu da-o Ponçéivia e-espòsto a-e aluvioìn caxonæ da-e pìnn-e inprovîze do torénte, no ghe stâva quæxi nisciùn.

Da-o sécolo XIII l'é comensòu, pe l'ativitæ di órdini religiôxi, 'na prìmma colonizaçión do canâ. Con l'agiùtto econòmico de rìcche famìgge patrìçie zenéixi l'é vegnûo sciù de nêuve instalaçioìn de fràtti, che quàrche vòtta gh'àivan l'uspiâ pe-i maròtti, pövei, pelegrìn e génte de pasàggio. Inte 'na dexénn-a d'ànni l'é vegnûo sciù o Convénto Françescàn da Ciapétta Bösanæo (famìggia di Lercæ, 1291), quéllo Certozìn de Sàn Bertomê a-a Certôza de Ròieu (famìggia di Dinéigro, 1927), quéllo Benedetìn do Boschétto (famìggia di Grimàldi, 1410), a-o confìn fra Cornigén e Ròieu, e i scentæ uspiæ de Sàn Giâxo do Borghétto[9] (famìggia di Lecavéia, 1178) e de Sànta Margàita de Moigàllo (sécolo XII)[10][11]. Ciù avànti a quésti se són azónti into 1612 o convénto françescàn de N.S, da Mizeicòrdia a Ròieu (diventòu uspiâ – ancheu dîto o "Celézia" – inte l'Eutoçénto) e into 1640 quéllo di Capuçìn a Pontedêximo.

Da-i sécoli XIII e XIV a Zêna gh'é stæto 'n mùggio de lòtte pò-u domìnio da çitæ tra e façioìn dîte di Ranpìn (Goèlfi) e di Mascheræ (Ghibelìn). Scóntri sangoinôxi fra ste dôe façioìn són acapitæ into 1318 e into 1367, e inte sti scóntri l'é stæto deruòu i castélli de Pontedêximo, Sant'Òrçéize e Bösanæo (quésto l'àn dòppo tórna tiòu sciù into 1380).

Into sècolo XVI tra e famìgge nòbili da valàdda s'é distìnta a famìggia De Ciànn-e, da quæ asæ esponénti àn avûo incàreghi inportànti into govèrno da Repùblica de Zêna. O nómme da famìggia De Ciànn-e o ne vén da-e ciànn-e da Ponçéivia.

Into sécolo XV gh'é stæto 'n mùggio de ribelioìn e rivòlte fra a popolaçión da Ponçéivia. Into 1440, vixìn a Sàn Çepriàn i contadìn ponçeviàschi àn scorîo i sordàtti ghibelìn do Bàrnaba Adórno.

A-i 29 d'Agósto do 1490 in sciô Mónte Fighéugna gh'é stæta l'apariçión da Madònna a-o contadìn Benéito Parêto. O santoâio (ch'o pigiâ o nómme de Madònna da Goàrdia) tiòu sciù in sciô mónte p'aregordâ l'avegniménto da alôa o l'é stæto 'n pónto de riferiménto pe-i fedêli da Ponçéivia, e co-o ténpo o l'é diventòu o ciù inportànte santoâio da Madònna de tùtta a Ligùria.

A Ponçéivia into tòcco da Bösanæo a-a fôxe, vìsta da-o Santoâio da Madònna da Goàrdia

Da-o Rinasciménto a-o Sèteçénto

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Da-o sécolo XV inta valàdda s'êa fæto de lóngo ciù fòrte a prezénsa de famìgge patrìçie zenéixi, ch'àivan tiòu sciù i sò palàççi de vilezatûa in scê sò tegnûe agrìcole, che pe tànti sécoli són stæte a caraterìstica do paisàggio da valàdda e n'àn ligòu streitaménte l'economîa a quélla da vixìnn-a çitæ. O fenòmeno de vìlle de canpàgna o l'à avûo o sò pónto ciù èrto fra o Seiçénto e o Sèteçénto[12].

Da-o sécolo XVI a Ponçéivia a l'é stæta o terén de scóntro fra i difensoî de Zêna e i ezèrciti foestê invazoî. Into 1507 o rè de Frànsa Loîgi XII, chinòu inta Ponçéivia co-in fòrte ezèrcito pe conquistâ tórna Zêna (de dónde i françéixi êan stæti scorîi doî ànni prìmma), o l'à pigiòu alögio inta Badîa do Boschètto, cómme cónta o Guicciardini ascì inta Stöia d'Itàlia[13].

Into 1625 o Dùcca de Savöia, o Càrlo Manoælo I, con l'agiùtto di sordàtti françéixi, o l'é vegnûo zu da Torìn pe conquistâ Zêna. A despêto da fòrte sproporçión fra e fòrse in cànpo, i sordàtti zenéixi goidæ da-o Stêva Spìnoa, con l'agiùtto di volontâi ponçeviàschi, àn afrontòu l'ezèrcito piemontéize vixìn a-o Pàsso do Pertûzo e l'àn batûo. Tréi ànni dòppo, p'aregordâ l'avegnimènto, dâ-arénte a-o pòsto da batàggia l'é stæto tiòu sciù o Santoâio de Nòstra Scignôa da Vitöia.

Into Sèteçénto a Repùblica de Zêna, aleâ da Frànsa, a s'é trovâ tiâ drénto inta goæra de sucesción aostrìaca. A Ponçéivia into 1746 a l'é stæta òcupâ da 'n ezèrcito aostro-piemontéize, a-o comàndo do generâle Bòtta-Adórno, ch'o l'é arivòu scinn-a-a Zêna, de dónde o l'é stæto scorîo a caxón de l'insureçión popolâre di 5-10 de Dexénbre 1746, comensâ.da-a prionâ do Balìlla.

A stöia a cónta che inte quélla goæra l'ezèrcito invazô acanpòu in sciô lètto sciûto do Ponçéivia, tra Ròieu e Bösanæo, a-i 6 de Seténbre do 1746 o l'é stæto investîo da 'n'inprovîza pìnn-a do torénte ch'a l'à destrûto l'acanpaménto e provocòu a mòrte de tànti sordàtti[14].

I rèsti de postaçioìn difensîve da goæra do 1746-1747 in scê artûe de Bösanæo

A-i 11 d'Arvî do 1747 'n âtro ezèrcito aostrìaco a-o comàndo do cónte de Schulenberg, o l'à tórna provòu a òcupâ Zêna. I invazoî, vegnûi zu da nòrd atravèrso i pàssi de l'Apenìn, àn òcupòu tùtta a Ponçéivia ch'àn sachezòu e destrûto prìmma d'asediâ Zêna. Gh'é stæto di fêi conbatiménti fra i aostrìachi da 'na pàrte e i volontâi da Ponçéivia (spartîi in conpagnîe pe paròchie) e sordàtti da Repùblica de Zêna da l'âtra. A-i 19 de Lùggio do 1747 i aostrìachi àn lasciòu a Ponçéivia e són stæti in sciâ fìn scorîi a-o de la de l'Apenìn into Frevâ do 1748 ma àn lasciòu 'na scîa de mòrte e distruçión. Sénsa levâ nìnte a-o valô di rexisténti ponçeviàschi, i aostrìachi se són retiæ ascì pe-i altèrni fæti da goæra che òrmâi a l'êa arivâ a-a fìn sénsa vincitoî ni vìnti.

Chi a pagòu de ciù inte quèllo trìste perîodo són stæti sorviatùtto i pàixi in scê colìnn-e, prìmma, into 1746, quànde i aostrìachi són arivæ, dòppo, into 1747, quànde se ne són andæti ascì. Tànte són e stöie de violénse e de distruçioìn fæte da-i sordàtti aostrìachi àvidi de botìn. De protèste da popolaçión se ne són fæti càrego i pàrechi, ch'àivan vìsto e sò gêxe despugiæ de tùtto e danezæ ascì. Dòppo che i invazoî se se són andæti, tànti pàixi, distrûti e co-a popolaçión decimâ, són stæti abandonæ (e crònache do ténpo contàn chi-â ciù pàrte da popolaçión da Ponçéivia a l'é mòrta pe-i conbatiménti, ma sorviatùtto pe-e privaçioìn patîe inte quélli terìbili méixi). A consegoénte diminuçión de nàscite a s'é fæta sentî pe tùtto o sécolo XVIII, e sôlo into sécolo dòppo gh'é stæto 'n repìggio.

Into 1796 l'é arivòu in Itàlia o Napolión: ancón 'na vòtta a génte da Ponçèiva, che no se fiâvan de idêe rivoluçionâie che portâvan i françèixi perché metéivan in discusción e sò sòlide tradiçioìn, a l'à provòu a rexìste, ma a no l'à posciûo fâ nìnte cóntra o potentìscimo ezèrcito do Napolión; l'é coscì finîo a stöia da Repùblia de Zêna che, ciamâ "Repùblica Lìgure" a l'é diventâ 'na colònia françéize.

L'Eutoçénto

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Into 1800, inta goæra fra a Frànsa e e poténse eoropêe (Àostria, Inghiltæra, Rùscia e Prùscia), Zêna a l'à patîo 'n dûo asèdio pe mâ e pe tæra da pàrte di aostrìachi e di ingléixi. A diféiza de Zêna a l'é stæta mìssa inte màn do generâle françéize Andrîa Masêna (a Zêna o ciamâvan "Amassa-Zêna") ch'o l'à rexistîo pe ciù de doî méixi, e inte sto perîodo Zêna a l'à patîo 'na terìbile carestîa, pe trategnî e fòrse aostrìache, aspêtàndo i rinfòrsci. A Ponçèivia ascì, cómme tùtti i contórni de Zêna, a l'é stæta tiâtro de fêi scóntri (ma che no àn coinvòlto a popolaçión) fra i aostrìachi e i françéixi, scìnn-a quànde o Masêna o l'à dovûo aréndise: a-i 4 de Zùgno do 1800 l'é stæto firmòu a réiza di françéixi inta capelétta da Madònna in sciô pónte de Cornigén (alôa a l'êa ciù grànde de quélla che gh'é ancheu). I aostrìachi són intræ a Zêna, ma vìnti giórni dòppo, batûi da-o Napolón a Maréngo, se ne són tórna andæti e sta vòtta chi pe de lóngo. Ascì se no se pêuan paragonâ a-i patiménti da goæra do 1747, i ponçeviàschi àn patîo bén bén de dezâxi sorviatùtto pi-a mancànsa de röba da mangiâ a caxón de l'asédio anglo-aostrìaco.

A Ponçéivia a l'à segoîo a sciòrte da Repùblica Lìgure che into 1805 a l'é stæta unîa a l'inpêro françéize e, dòppo a chéita do Napolión, dæta da-o Congrèsso de VIénna, a-o Régno Sabàodo (1815)

O svilùppo industriâle

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dötræ picìnn-e ativitæ industriâli êan vegnûe sciù inta valàdda scìnn-a da-o prinçìpio do sécolo, ma l'é stæto sôlo co-a costruçión da ferovîa pe Torìn e a costruçión de àrgini do torénte, tra o 1849 e o 1853, che dötræ grénde indùstrie àn trovòu pòsto dónde prìmma gh'êa o létto do torénte, e quésto o l'à portòu 'n'aoménto de nàscite ascì: o censciménto do 1881 o l'à constatòu chi-â popolaçión dovûa a l'inmigraçión a l'àiva superòu quélla do pòsto inte quæxi tùtti i pàixi.

A caxón do svilùppo industriâle inta segónda meitæ do sécolo se són moltiplicæ e Socjêtæ de Mótoo Socórso òperâie, agregaçioìn de louànti, de inspiraçión socialìsta e catòlica, che són stæte e bâze da futûra òrganizaçión scindacâle zenéize.

O Neuveçénto

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Con l'espansción urbanìstica inta pàrte bàssa da valàdda s'êa formòu de agregaçioìn industriâli che into 1926 són stæte unîe a Zêna pe voentæ do regìmme fascìsta. I comuìn da bàssa Ponçéivia (Sàn Pê d'Ænn-a, Cornigén, Ròieu, Bòrzoi, Bösanæo, Sàn Chîgo e Pontedêximo) insémme a âtri 17 comuìn da Valàdda do Bezàgno, do Ponénte e do Levànte són diventæ pàrte da "Grànde Zêna".

Inta Segónda Goæra Mondiâle, segóndo a tradiçión stòrica d'òpónn-e rexisténsa a tùtti i invazoî, dòppo l'8 de Seténbre do 1943 tànti çitadìn ponçeviàschi àn dæto 'n fòrte agiùtto a-a Rexisténsa cóntra i tedéschi. Tànti zóveni da Ponçéivia, a-i quæ ancheu són dedicæ tànta stràdde di quartê da valàdda, àn pagòu co-a vìtta l'avéi parteçipòu a-a lòtta de liberaçión.

Panoràmma da Bàssa Ponçéivia. In sciâ drîta o Pónte Ponçéivia de l'aotostràdda A10 ch'o l'êa èrto sórva o Ponçéivia prìmma de deruâ a-i 14 d'Agósto do 2018

Into dopogoæra dötræ zöne (Sàn Chîgo e Fegìn in mòddo particolâre) són stæte òcupæ, in mòddo asæ pezànte, da l'instalaçión de indùstrie e depòxiti petrolìferi a-o pòsto de antîghe indùstrie nasciûe a-a fìn de l'Eutoçénto; e gh'é stæto ascì 'n svilùppo urbanìstico sénsa nisciùn contròllo. Da-i ànni òtànta i inpiànti petrolìferi són stæti desmantelæ e a-o sò pòsto s'é instalòu de indùstrie de médie dimenscioìn che no inquìnn-an e di céntri comerciâli e de servìççi. Tùtto quésto o l'é servîo a 'n riòrdino urbanìstico ciù equilibròu e l'é stæto recuperòu a ûzo produtîvo e rescidençiâle in teritöio prìmma òcupòu da industrie che són stæte abandonæ.

Viabilitæ

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Pàssi

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A nòrd a valàdda a l'é limitâ da-a crénn-a de l'Apenìn, dónde gh'é 'na série de pàssi che métan in comunicaçión a costêa lìgure co-a Valàdda do Scréivia, tùtti frequentæ scìn da-i ténpi ciù antîghi, fêua chò-u Pàsso di Zôvi, avèrto inte l'Eutoçénto:

Pöco lontàn da-a Còlla de Prâgia gh'é o Zôvo de Pâvànego (789 mêtri), pàsso antigaménte de 'na çèrta inportànsa perché o l'é in sciô camìn da muatêa ch'a portâva a-e Cabànne de Marcaieu e a pasâva pi-â valàdda do Gorzénte. Ancheu o l'é atraversòu da-a stràdda de servìçio, no asfaltâ, ch'a pòrta a-i Lâghi do Gorzénte (i lâghi che dàn l'ægoa a Zêna).

Óltre i pàssi in sciâ crénn-a de l'Apenìn, ghe n'é di âtri, inportànti sôlo in sciô pòsto, che métan in comunicaçión a Ponçéivia co-e valàdde dâ-arénte:

  • Pàsso de Lencîza (569 mêtri) ch'o l'unìsce Çiânexi con Pêgi atravèrso a Voêna.
  • Pàsso de Bòrzoi (86 mêtri), in sciâ stràdda çitadìnn-a co-o mæximo nómme, ch'o métte in comunicaçión a Ponçéivia co-a valàdda do Ciâvàgna. tra Ròieu e Séstri Ponénte.
  • Pàsso de Trenzàsco (390 mêtri), in sciâ stràdda provinsâ SP80, tra Cazanêuva de Sant'Òrçéize e Sàn Gotàrdo, o l'unìsce a Ponçéivia co-a Valàdda do Bezàgno.
  • Galerîa de Pìn (340 mêtri), pöco distànte da-o Pàsso de Trenzàsco, in sciâ stràdda provinsâ SP43, a l'unìsce a fraçión de Toràssa de Sant'Òrçéize con Moasànn-a, inta Valàdda do Bezàgno.

Stràdde

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Stöia

In época româna (into sécolo II prìmma de Crìsto) l'é stæto fæto a Stràdda de Pòstùmia (da-o nómme do cónsole româno Aulo Postumio). Sta stràdda chi a passava pe Pons ad decimum (Pontedêximo) e o Ciàn de Rèste ciù ò mêno dond'ancheu gh'é o Pàsso da Bochétta e a portâva da Zêna a Libàrna (çitæ româna da quæ se védde quéllo che ghe rèsta vixìn a Særavàlle), e da chi a l'andâva scinn-a-a Aquileia, in sciô Mâ Adriàtico. De sta stràdda no gh'é ciù nìnte into tòcco lìgure; i stòrichi àn fæto vàrie ipòtexi in sciô sò camìn, che se pénsa ch'o sciortîva da Zêna e o caminâva a mêza còsta tra e colìnn-e in sciâ mancìnn-a da Ponçéivia, dòppo a chinâva zu e a l'atraversâva o torénte a Pontedêximo e a montâva dòppo a-o Pàsso da Bochétta[15]. O camìn de l'antîga stràdda o l'é stæto arangiòu da-a Repùblica de Zêna into 1583.

Da Pontedêximo 'n'âtro camìn, pasàndo pò-u Zôvo de Pâvànego e-e Cabànne de Marcaieu (antîgo pòsto de càngi comerciâli fra mercànti lìguri e piemontéixi) o portâva scinn-a-a cianûa da-e pàrte de Lisciàndria. Âtro camìn asæ frequentòu o l'êa, a-o mànco da-o Mediêvo, a coscidîta "stràdda da sâ", ch'a partîva da-a valàdda do Bezàgno a l'arivâva inta l'Èrta Ponçéivia atravèro o Pàsso de Trenzàsco e a scavarcâva l'Apenìn a-a Croxétta d'Oê[16].

Into 1771 o Dûxe Gian Batìsta Cangiâxo o l'à fæto fâ, a sò spéize, a prìmma stràdda inta canâ, in càngio de benefìççi fiscâli, ma sorviatùtto p'avéi 'n camìn ciù còmodo pe arivâ a-a sò câza de canpàgna a Cremén, vixìn a Bösanæo. L'avertûa de sta stràdda chi, dîta Camblasia da-o nómme do Dûxe, a l'à dæto o prìmmo sponción a-a svilùppo econòmico da valàdda.

Ciù ò mêno into 1820, dòppo l'anesción da Repùblica Lìgure napoliònica a-o Stâto Sabàodo, l'é stæto avèrto a "Stràdda Reâle" pe Turìn, no ciù pò-u Pàsso da Bochétta ma pe quéllo di Zôvi, ciù bàsso e còmodo. Sta stràdda chi, dîta ascì "Stràdda Naçionâle", a l'é stæta o colegaménto ciù inportànte tra Zêna e o Nòrd d'Itàlia scinn-a quànde l'é stæto costroîo a "Camionâle" (Aotostràdda Zêna-Særavàlle) inaogurâ into 1935 e vìsta cómme 'n cangiaménto epocâle. A "Camionâle", con 'na sôla carezâ, a l'é stæta dopiâ inti ànni sciusciànta e integrâ inte l'Aotostràdda A7 Zêna-Milàn. O prìmmo camìn, tùtto biscezànte, o l'é ancheu o tòcco ch'o chìnn-a fra i cazélli de Buzàlla e Zêna-Bösanæo.

Scitoaçión atoâle
O tòcco finâle do Ponçéivia - a-a mancìnn-a o Pónte Moràndi prìmma do scròllo, in sciâ drîta o quartê de Sàn Pê d'Ænn-a

A Ponçéivia a l'é atraversâ da quélla ch'à l'êa a Stràdda Statâle 35 di Zôvi, òua provinsâ SP35, che into tòcco d'ancheu a l'é pi-â ciù pàrte a vêgia “Stràdda Naçionâle” e da l'Aotostràdda A7, Zêna-Milàn da quæ a gh'à 'n inportànte cazéllo a Bösanæo.

Quæxi 'n chilòmetro prìmma da fôxe, a valàdda a l'êa scavarcâ da-o Pónte Ponçéivia de l'Aotostràdda A10 Zêna-Vintimìggia, lóngo 1.182 mêtri e tegnûo sciù da tréi tiànti de ciuménto armòu èrti quæxi 90 mêtri, fæto da-a Socjêtæ Italiànn-a Condûte d'Ægoa e progetâ da l'inzegnê Ricàrdo Moràndi.

Inaoguròu into 1967, deruòu in pàrte a-i 14 d'Agósto do 2018, tiòu zu do tùtto inte stæ do 2019 e sostitoîo da-o nêuvo pónte dîto Zêna Sàn Zòrzo, fæto da Salini Impregilo e Fincantieri in sciô progètto do Rénso Piâno e inaoguròu a-i 3 d'Agósto do 2020[17].

Da Bösanæo a Pontedêximo gh'é vàrie stràdde provinsæ che unìscian o canâ co-i céntri de l'Èrta Ponçéivia (Canpomón, Çiânexi, Sant'Òrçéize, Særa e o Santoâio da Madònna da Goàrdia)

A Grónda de Ponénte

A soluçión trovâ da Aotostràdde pe l'Itàlia a-i fìn do dibàtito polìtico vosciûo da-o Comùn de Zêna rigoàrdo o progètto da Grónda de Ponénte pe fâ 'n nêuvo colegaménto fra e Aotostràdde A7, A10 e A12 o tîa drénto a zöna de Bösanæo, co-o prevédde 'n pónte in sciô Ponçéivia a-a fìn da lónga galerîa ch'a ne vén da Ôtri, ch'a pasiéiva sott'a-a colìnn-a de Mùrta, e i colegaménti da nêuva stràdda inte l'A12, pò-u ciù in galerîa, inta zöna de Zemignàn[18]. O progètto, no ancón ofiçialménte aprovòu a tànti ànni da-o dibàtito, o l'à vìsto 'na fòrte òpoxiçión de génte che stàn inte zöne interesæ, ch'àn formòu i comitâti “no grónda” bén decîzi a inpedî a realizaçión de l'òpera.

Ferovîe

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A Ponçéivia a l'é atraversâ da-a lìnia feroviària di Zôvi Zêna-Sàn Pê d'Ænn-a - Rónco (Rónco Scréivia) pasàndo pe Buzàlla, inaogorâ into 1853. Ancheu sta lìnia chi a fàn sôlo i trêni regionâli che ne vêgnan da Lisciàndria, Arquâ (Arquâ Scréivia), Nêuve e Buzàlla, pe Zêna-Brìgnole e a-o contrâio ascì. E staçioìn inta Ponçéivia són Ròieu, Bösanæo, Sàn Chîgo-Sàn Giâxo, Pontedêximo e Ciàn Òrizontâle di Zôvi, vixìn a-a fraçión Bârêa into comùn de Mignànego (ma a staçión a l'é into teritöio de Særa).

I trêni spedîi pe Milàn e Turìn, in càngio, fàn a stràdda socorsâle di Zôvi, fæta pöchi ànni dòppo a prìmma e ch'a l'atravèrsa a Ponçèivia paralêla a quésta ma con sôlo e staçioìn de Sàn Pê d'Ænn-a e Rónco, fêua che quélla de Mignànego (localitæ Ponterósso) che da-o 2015 a no l'é ciù dêuviâ pò-u tràfego di pasagê.

A ferovîa Zêna-Cazélla

A pàrte òrientâle da Ponçéivia a l'é atraversâ da-a lìnia feroviària secondâia Zêna-Cazélla. Sta lìnia, ch’a l'atravèrsa o teritöio de Sant'Òrçéize e 'na pàrte picìnn-a de quéllo de Særa, a-o Pàsso de Croxétta d'Oê, a gh'à 'n interèsse ciufîto turìstico, ma a l'é dêuviâ ascì da-i pendolæ.

Monuménti e pòsti d'interèsse

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Architetûe civîli

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Palàççi de vilezatûa

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Vìlla Særa de Chéumago

A Ponçéivia, in quànte coscì vixìnn-a a-a çitæ, a l'é stæta fra e localitæ preferîe pe pasâghe a stæ da bén bén de famìgge patrìçie, che gh'à fæto costroî sontôxi palàççi de vilezatûa, de spésso inte sò tegnûe agrìcole. O svilùppo de vìlle de canpàgna, comensòu vèrso o sécolo XVI o l'à avûo o sò pónto ciù èrto tra o Seiçénto e o Sèteçénto, ma o l'é continoòu ancón inte l'Eutoçénto, gràçie a l'avertûa da ferovîa ch'a l'à ascurtîo bén bén i ténpi pe arivâ da Zêna in scê colìnn-e da Ponçéivia. Tànte de ste vìlle chi ghe són ancón, de spésso ristruturæ dòppo êse stæte vêue pe ànni, e inte tànti câxi incorporæ into tesciûo urbâno che, con l'espàndise o gh'à levòu i sò gréndi pàrchi. Tra e tànte poêmo parlâ da:

  • Vìlla Duràsso Bonbrìn a Cornigén, vixìn a-a fôxe do Ponçéivia, in sciâ rîva drîta. Into sécolo XX a l'é stæta incorporâ inte aciaierîe de l'Italsider e coscì a l'à pèrso o grànde giardìn ch'o l'arivâva scinn-a-o mâ. Dòppo che l'aciaierîa a l'é stæta serâ a l'é stæta, insémme a tùtta l'àrea, bonificâ e riqualificâ.
  • Vìlla Catànio Deciànn-e, dîta "de l'Órmo", inta zöna industriâle de Cànpi (Cornigén), dâ-arénte a l'Abaçîa do Boschétto. Za de proprietæ di Grìmàldi, ch'àn tiòu sciù l'Abaçîa, into sécolo XVII a l'é diventâ de proprietâ da famìggia Catànio. Da-o 1978 a l'é de l'Ansâdo, che dòppo avéila ristruturâ a l'à destinâ cómme sêde da Fondaçión Ansâdo, ch'a l'arechéugge papê, fotografîe e pelìcole d'época che ne vêgnan da âtre stòriche dìtte zenéixi.
  • Vìlla Prævexìn a Ròieu, a s'avànsa in sciâ ciàssa co-o mæximo nómme. Tiâ sciù into Sèteçénto, ancheu a l'é do tùtto abandonâ dòppo êse stæta pe bén bén de ténpo scàgno di ofìççi comunâli. A vìlla a l'é stæta asæ danezâ da-i pónti feroviàrri fæti into Nêuveçénto e a l'à pèrso o grànde pàrco ch'a l'àiva tùtto in gîo[12].
  • Castéllo Foltzer. Tiòu sciù into Sèteçénto, dâ-arénte a-o Riâ Torbélla a Ròieu, o l'êa 'na sâla da bàllo e da zêugo pe-i rìcchi scignôri zenéixi. In òrìgine a l'àiva in grànde giardìn ch'o l'arivâva scìnn-a-o Ponçéivia. Falîo o "Casìnò Cavaliêri" (ciamòu coscì da-o nómme do scìndico de Ròieu ch'ò l'àiva acatòu e ristruturòu), o l'é stæto acatòu da-a famìggia di Foltzer, d'òrìgine tedésca, proprietâia de 'na dìtta ch'a rafinâva l'êuio. Da-o 1932 o l'é stæto "Câza do Fàscio" e into dòppogoæra sêde do P.C.I. Acatòu da-o Comùn de Zêna into 1995, ancheu o l'é sêde da Bibliotêca Cìvica Çervétto.
  • Vìlla Ghèrsci-Carêga (sécolo XVII), a l'é a-o prìnçìpio de Bösanæo vegnìndo da Ròieu. Into "Gîo do vénto" cómme ghe dîxan chi. O pitô fiamìngo Antoon van Dick, quand'o l'é vegnûo a Zêna (1624-1627) o gh'é stæto òspitòu. Ancheu a l'é sêde do Municìpio V-Ponçéivia
  • Vìlla Clorìnda, in sciâ colìnn-a de Mùrta, da famìggia Bonaröta, Döia e Còsta. Inte l'òcupaçión aostrìàca (Arvî- Lùggio 1747), chi gh'êa o sò Stâto Magiô de l'armâ aostrìaca. Ancheu a l'é 'n condomìnio.
  • Vìlla Cangiâxo (sécolo XVIII), a Cremén (fraçión de Bösanæo), a l'é stæta câza de canpàgna do Gianbatìsta Cangiâxo, dûxe da-o 1771 a-o 1773, che, pròpio pe poéighe andâ, o l'à fæto fâ a stràdda inta canâ da Ponçéivia. Ancheu a l'é 'n condomìnio.
  • Vìlla Særa, inta fraçión de Chéumago (Sant'Òrçéize), pöco lontàn da-o Sécca, a l'é tra e ciù frequentæ, perché sêde de vàrie manifestaçioìn; i cazaménti chi-â conpónn-an són o rizultâto da trasformaçión da Vìlla Særa-Pinélli, a-a quæ gh'é stæto azónto a palaçìnn-a neogòtico fæta tiâ sciù da-o marchéize Órso Særa. A vìlla a l'é circondâ da 'n grànde pàrco a l'ingléize, fæto inta meitæ do sécolo XIX. Dòppo êse stæta abandonâ pe bén bén de ànni, inta segónda meitæ do Nêuveçénto, dòppo i travàggi de restàoro duæ quæxi dêx'ànni, o pàrco o l'é tórna stæto avèrto a-o pùblico into 1992.
  • Palàçio Bàlbi. Tiòu sciù a-a fìn do sécolo XVI ancheu o l'é sêde do Municìpio de Campomón e de doî muzêi. 'Na làpide, atacâ in sciâ faciâta, a l'aregòrda che gh'é stæto òspitòu o Pàppa Pîo VII a-i 18 de màzzo do 1815 into sò viâgio da Rómma a Torìn (in sciâ làpide gh'é scrîto "... into sò viâgio trionfâle..." ma, pe dîla tùtta, o scapâva da Rómma pe no êse fæto prexonê da-i Aostrìachi)[19].
  • A Vìlla Duràsso Bonbrìn, a Cornigén
    A Vìlla Duràsso Bonbrìn, a Cornigén
  • A Vìlla Catànio Deciànn-e, dîta "de l'Órmo", a Cànpi de Cornigén
    A Vìlla Catànio Deciànn-e, dîta "de l'Órmo", a Cànpi de Cornigén
  • Vìlla Prævexìn, a Ròieu
    Vìlla Prævexìn, a Ròieu
  • Vìlla Ghèrsci-Carêga, a Bösanæo
    Vìlla Ghèrsci-Carêga, a Bösanæo
  • A Vìlla Clorìnda, in sciâ colìnn-a de Mùrta
    A Vìlla Clorìnda, in sciâ colìnn-a de Mùrta
  • A Vìlla Cangiâxo, a Cremén
    A Vìlla Cangiâxo, a Cremén
  • O Palàçio Bàlbi de Campomón
    O Palàçio Bàlbi de Campomón

Architetûe religiôze

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Santoâi

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • Santoâio da Madònna da Goàrdia. O l'é into comùn de Çiânexi, in çìmma a-o Mónte Fighéugna, a 804 mêtri d'artéssa e o l'é a mêta turìstica ciù conosciûa inta Ponçèiva, frequentâ no sólo pe divoçión da 'n turìsmo religiôzo, ma da sénplici turìsti ascì, pò-u bèllo panoràmma che se peu védde da-o ciasâ da gêxa. O santoâio o l'é stæto tiòu sciù dòppo l'apariçión da Madònna, a-i 29 d'Agósto do 1490, a-o contadìn Benéito Parêto, ch'a gh'à domandòu de fâ costroî 'na capélla in sciô mónte[20]. O prìmmo santoâio, tiòu sciù, into 1530, o l'é stæto sostituîo inte l'Eutoçénto da l'atoâle cazamènto, inaoguròu into 1890. Inte sò vìxite a-a çitæ de Zêna són montæ a-o santoâio i pàppi Gioâne Pòulo II (a-i 22 de Seténbre do 1985) e Benéito XVI (a-i 18 de Màzzo do 2008).
  • Santoâio de Nòstra Scignôa da Vitöia. O l'é into comùn de Mignànego, in sciô Pàsso do Pertûzo, a 650 mêtri d'artéssa. O l'é stæto tiòu sciù, pe ringraçiâ a Madònna pe l'agiùtto dæto, in sciô pòsto dónde a-i 10 de Màzzo do 1625 pöchi sordàtti da Repùblica de Zêna, co-a-o fiànco i volontâi da Ponçéivia, àn scorîo l'ezèrcito do Dùcca Càrlo Manoælo I de Savöia che, dòppo sta batòsta, o l'à dovûo renonçiâ a-e sò intençioìn de conquistâ Zêna. Da-o ciasâ gh'é 'na grànde vìsta in sciâ Ponçéivia, da-o Pàsso di Zôvi scìnn-a-o mâ. Distrûto inta Goæra de sucesción aostrìaca, tra o 1746 e o 1747, o santoâio o l'é stæto tórna costroîo into 1751.
  • Santoâio de N.S. Incoronâ. A gêxa de Sànta Màia e Sàn Michê Arcàngiòu, ciù conosciûa cómme Santoâio de Cônâ a l'é in sciâ colìnn-a co-o mæximo nómme, into quartê de Cornigén. A gêxa picìnn-a dedicâ a Sàn Michê, chi-â tradiçión a veu ch'a ségge do sécolo VIII, a l'é diventâ Santoâio mariâno quànde 'na stàtoa de lêgno da Madònna co-o Banbìn, trovâ in sciâ mænn-a de Sàn Pê d'Ænn-a dòppo 'n naofràggio, segóndo a lezénda a l'é stæta portâ in mòddo miâcôzo inta gêxa. Refæta a-a fìn do sécolo XV, ciù vòtte rimanezâ, a l'é stæta quæxi do tùtto caciâ zu da-i bonbardaménti da Segónda Goæra Mondiâle e refæta inti ànni çinquànta. Into santoâio gh'é dôe stàtoe de légno, dîte o Paciûgo e a Paciûga, 'na cóbia de spozoéi in costùmmi zenéixi do Sèteçénto, a-i quæ l'é ligòu 'na lezénda popolâre do sécolo XI.
  • Santoâio de Nòstra Scignôa do Gàrbo. A gêxa da Madònna do Gàrbo inta Ponçéivia, ancheu paròchia da fraçión do Gàrbo into quartê de Ròieu, o l'é o ciù antîgo santoâio da Ponçéivia e a l'é mensonâ pi-â prìmma vòtta inte 'n papê do 1365. A l'é stæta costroîa inti prìmmi ànni do sécolo XIV dòppo ch'àn trovòu inte 'n "gàrbo" de 'n èrbo de castàgne 'n'inmàgine da Madònna scolpîa in sce 'n tòcco de légno. A gêxa, refæta into 1631 e ristruturâ do tùtto into 1881, a l'é stæta fæta paròchia into 1931[21].
  • Santoâio de Sàn Ròcco. Probabilménte do sécolo XVI, o l'é a Pedemónte, fraçión capolêugo do comùn de Særa, dónde se unìscian o riâ Pernècco e o torénte Sécca, into pòsto dónde, segónda a tradiçión, inte un di sò viâgi, Sàn Ròcco a s'êa fermòu pe pregâ.
  • O Santoâio da Madònna da Goàrdia, a Çiânexi
    O Santoâio da Madònna da Goàrdia, a Çiânexi
  • Santoâio de Nòstra Scignôa da Vitöia a Mignànego
    Santoâio de Nòstra Scignôa da Vitöia a Mignànego
  • O Santoâio de N.S. Incoronâ, a Cônâ
    O Santoâio de N.S. Incoronâ, a Cônâ
  • Santoâio de Nòstra Scignôa do Gàrbo, a Ròieu
    Santoâio de Nòstra Scignôa do Gàrbo, a Ròieu
  • Santoâio de Sàn Ròcco a Pedemónte, Særa
    Santoâio de Sàn Ròcco a Pedemónte, Særa

Convénti

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  • Convénto de Sàn Bertomê da Certôza ò convénto certozìn, ch'o da o nómme a-o quartê de Certôza (Ròieu), o l'é stæto fondòu a-a fìn do sécolo XIII da Bertomê (Bardolìn) Denéigro: a gêxa dâ-arénte in sò önô a l'é stæta dedicâ a-o Bertomê apòstolo. O convénto picìn o l'é stæto ingrandîo into Çinqueçénto, co-e palànche de famìgge Denéigro, Döia e Spìnoa. Into 1801, abandonòu da-i certozìn pe-e lézze de sospresción di órdini religiôxi, a gêxa a l'é pasâ a-o clêro secolâ e a l'é diventâ paròchia. Gh'é conservòu dötræ òpere d'àrte, tra e quæ 'n'Incoronaçió de spìnn-e, da pöco atriboîa a-o Caravàggio[22][23].
  • Abaçîa de Sàn Nicolò do Boschétto. A s'avànsa in sce Córso Perón, in sciâ zìnn-a de l'àrea industriâle de Cànpi (Cornigén). Chi, in sce quélla che probabilménte a l'êa l'antîga Stràdda Aorélia, into 1311 o patrìçio zenéize Magnón Grimàldi o l'à fæto tiâ sciù 'na capélla che 'n sécolo dòppo a famìggia Grimàldi a l'à regalòu a-i fràtti Benedetìn (ò Beneitìn), finançiàndo a costruçión do covénto. Inta gêxa gh'é e tónbe di Grimàldi e de âtre famìgge patrìçie zenéixi. O convénto o l'é stæto abandonòu da-i fràtti a-o prinçìpio do sécolo XIX, a caxón de lézze ch'abolîvan i órdini religiôxi, e o l'é diventòu proprietæ privâ da famìggia Deciànn-e. I fràtti ghe són tornæ into 1912 e ghe són restæ scinn-a-o 1958, quànde o convénto o l'é stæto dæto a l'Òpera Dòn Òrión.
  • Gêxa de Sàn Françésco a-a Ciapétta, a Bösanæo. Dîta coscì perché costroîa in sce 'n izoöto (apónto a "ciapétta") into mêzo do Ponçéivia; co-a costruçión da ferovîa Zêna-Torìn, e o spostaménto da cùrva do Ponçèivia a l'é finîa in sciâ rîva mancìnn-a do torénte. A l'é stæta tiâ sciù con dâ-arénte o convénto, gràçie a 'na donaçión di nòbili Lercæ e dotùtto refæta inta segónda meitæ do Seiçénto, co-a costruçión do ciòstro e a trasformaçión drénto in stîle baròcco. Abandonòu o convénto da-i fràtti françeschén into 1798 a caxón de lézze ch'abolîvan i órdini religiôxi, a gêxa a l'é stæta dæta a-o clêro diocezàn scinn-a-o 1896, quànde ghe són tornæ i fràtti fraçeschén. Into 1961 a gêxa a l'é diventâ paròchia.
  • Convénto di Capuçìn. O l'é pròpio into mêzo do bórgo de Pontedêximo e o l'é stæto fondòu into 1640. Pe bén dôe vòtte o l'é stæto abandonòu da-i fràtti a caxón de lézze ch'abolîvan i órdini religiôxi: 'na prìmma vòtta into 1810, ghe són tornæ into 1814 e tórna into 1866 quànde o convénto o l'é stæto mìsso a-a caæga e acatòu da 'n benefatô, ch'o l'à tórna dæto a-i Capuçìn, che ghe són ancón òua.
  • O convénto de Sàn Bertomê da Certôza
    O convénto de Sàn Bertomê da Certôza
  • L'abaçîa de Sàn Nicolò do Boschétto, a Cornigén
    L'abaçîa de Sàn Nicolò do Boschétto, a Cornigén
  • Gêxa de Sàn Françésco a-a Ciapétta a Bösanæo
    Gêxa de Sàn Françésco a-a Ciapétta a Bösanæo

Gêxe

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Tànte e antîghe són e gêxe catòliche inta Ponçéivia. Bèn bén de quéste se dîxe che són stæte tiæ sciù inti prìmmi sécoli do Crestianêximo, ma pi-â ciù pàrte no gh'é de notìçie documentæ prìmma do 1143, quànde són stæte mensonæ, insémme a tànte âtre gêxe zenéixi, into "Regìstro de Décime" vosciûo da l'arçivéscovo de Zêna o Scîro II. Quæxi tùtte són stæte fæte e refæte inti sécoli, e ancheu se prezéntan generalménte into stîle baròcco pe-i travàggi che gh'àn fæto into Seiçénto. Chi gh'é a lìsta de quélle ciù inportànti pe raxoìn stòriche ò artìstiche. Óltre quéste ghe n'é tànte âtre, tiæ sciù inte l'Eutoçénto e o Nêuveçénto pe fâ frónte a l'aoménto da popolaçión.

Róieu
Sànta Màia Asónta, Róieu
Bösanæo
Sàn Pê, Cremén (Bösanæo)
  • Gêxa de Nòstra Scignôa da Néive. A l'é into céntro do quartê (into Prión). O prìmmo cazaménto o l'êa do sécolo XIV e a l'é stæta refæta ciù vòtte. Into 1856 gh'é stæto trasferîo o tìtolo parochiâle da Sàn Felîçe de Braxî. Inti anni çìnquànta do Nêuveçénto a l'é stæta refæta inte 'n âtro pòsto, no goæi distànte da-a prìmma, ma ciù dâ-arénte a-o modèrno céntro do quartê.
  • Gêxa de Sàn Martìn de Mùrta. A gh'êa za into 1143; a l'é stæta fæta paròchia into 1201; refæta do tùtto into sécolo XVIII.
  • Gêxa de Sàn Pê Apòstolo de Cremén. Mensonâ pi-â prìmma vòtta into 1254, a l'é stæta refæta e a l'é diventâ paròchia into 1642.
  • Gêxa de Sant'Andrîa Apòstolo de Méurgo. Mensonâ a prìmma vòtta into "Regìstro Arçivescovîle" do 1143, into ténpo a l'é stæta refæta træ vòtte; quélla d'ancheu a l'é do 1659.
  • Gêxa de Sàn Stêva a Zeminiàn. Tiâ sciù into sécolo X cómme sepùrto da famìggia Canpofregôzo, a l'é diventâ paròchia into sécolo XVI; rifæta vèrso o 1760 e ingrandîa tra a fìn de l'Eutoçénto e o 1904.
  • Gêxa de Nòstra Scignôa do Bón Conséggio, inta localitæ de Braxî. Segóndo a tradiçión a l'é do sécolo VI. 'Na vòtta a l'êa 'na paròchia dedicâ a Sàn Felîçe Pàppa. Da-o 1856, dòppo chò-u tìtolo o l'é pasòu a-a gêxa de N.S. da Néive, a l'é dedicâ a-a Nòstro Segnô do bón Consèggio. A l'é stæta do tùtto refæta inti ànni vìnti do Nêuveçénto[24].
Pontedêximo
Sàn Giàcomo Magiô, Pontedêximo
  • Gêxa de Sàn Giàcomo Magiô. Costroîa into sécolo XII, a l'é stæta ristruturâ da-o 1750 a-o 1755 e o stîle baròcco o l'à sostitoîo o prìmmo stîle romànico. Diventâ paròchia into 1857, a l'é stæta refæta do tùtto fra o 1869 e o 1872.
  • Gêxa de Sant'Antonìn Màrtire a Çexìn. Dedicâ a Sant'Antonìn de Piaxénsa, a l'é mensonâ into "Regìstro Arçivescovîle" do 1143, ma a l'é de 'n'època prìmma. L'àn refæta do tùtto inta meitæ do Seiçénto, in stîle Barochétto zenéize.
  • Gêxa di Sànti Chîgo e Giulìtta. Se pénsa che 'na capélla, dedicâ a-i Sànti Chîgo e Giulìtta, a ghe fîse za inte l'ànno mìlle, ma a l'é mensonâ pi-â prìmma vòtta into 1143 in sciô "Regìstro Arçivescovîle", cómme Capélla sott'a-a céive de Sàn Çepriàn. Refæta into sécolo XVII e ancón inta meitæ do sécolo XIX.
  • Gêxa de Sàn Giâxo. Tiâ sciù dónde gh'êa 'na fortéssa, lê ascì a l'é mensonâ pi-â prìmma vòtta into 1143 in sciô "Regìstro Arçivescovîle" cómme capélla dipendénte da-a céive de Sàn Çepriàn; a l'é diventâ paròchia aotònoma into Duxénto.
Canpomón
Sant'Andrîa, Îzovèrde (Canpomón)
  • Gêxa de Sàn Benàrdo. A l'é in sciâ ciàssa prinçipâ do capolêugo e a l'é ascì sêde do vicariâto de Canpomón de l'arcidiòcexi de Zêna. A prìmma gêxa a l'é do sécolo XVI in sciô mæximo pòsto dónde gh'êa 'na capèlla dedicâ a-a Sànta Catænn-a de Lisciàndria e mensonâ inte 'n papê do 1490. Fæta paròchia into 1832, a l'é stæta refæta do tùtto tra o 1887 e o 1893.
  • Gêxa de Sàn Bertomê, inta fraçión de Cravàsco. Se pàrla de sta gêxa chi inte 'n papê do 1631; a l'é stæta ingrandîa e restaorâ inti sécoli XVIII e XIX e a l'é diventâ paròchia into 1890.
  • Gêxa de Sàn Michê Arcàngiou inta fraçión de Galanæo. A sò existénsa a l'é testimoniâ da di papê stòrichi di prìmmi ànni do sécolo XIII; ciù vòtte restaorâ e ingrandîa tra i sécoli XVII e XIX.
  • Gêxa de Sant'Andrîa inta fraçión de Îzovèrde. Mensonâ in sce 'n àtto notarîle do 1197, a l'é diventâ paròchia into sécolo XVI. A l'é stæta refæta into 1609 e ancón inta meitæ do sécoloXVIII.
  • Gêxa de Sàn Scî inta fraçión de Langàsco. A gêxa a l'é mensonâ inte 'n papê do 1003; distrûta do tùtto pe càoze sconosciûe, a l'é tórna stæta tiâ sciù into sécolo XVI. Paròchia da-o 1898, a l'é stæta restaorâ e decorâ into 1934.
  • Gêxa de Sàn Stêva inta fraçión de Sàn Stêva de Làrvego, antîga sêde do comùn. A l'é unn-a de céive ciù antîghe da zöna, mensonâ inte 'n papê do 1004; do tùtto refæta into 1771, dòppo i grâvi dànni patîi inta goæra do 1747.
  • Gêxa de l'Ascensión de Nòstro Segnô inta fraçión de Prælêzêa. A gêxa a l'é mensonâ pi-â prìmma vòtta inti papê scrîti inta vìxita de monscignór Françésco Bòsci into 1582. Ingrandîa into 1609 (inte quélla òcaxón a l'é stæta decorâ con màrmi vèrdi de câve do pòsto) e tórna into 1878. A l'é diventâ paròchia into 1896.
Çiânexi
Sànta Màia Asónta, Çiânexi
  • Gêxa de Sànta Màia Asónta. A prìmma notìçia stòrica da gêxa a l'é 'na làpide mìssa fêua da mæxima, ch'a l'aregòrda i travàggi pe refâla into 1209: gh'é da pensâ, dónca, ch'a l'é stæta tiâ sciù prìmma de quélla dæta. A gêxa d'ancheu o l'é o rizultâto di restàori do 1580, quànde o portón o l'é stæto spostòu dónde gh'êa l'àbside, inversàndo coscì a strutûa.
  • Gêxa de Sàn Bertomê, inta fraçión de Sàn Martìn de Pâvànego. Mensonâ pi-â prìmma vòtta into 1088, a l'é stæta refæta into sécolo XVI, restaorâ into 1743 e ancón che l'é pöco, inti ànni òtànta do Nêuveçénto.
  • Gêxa de Sàn Loénso inta fraçión de Tórbi. L'atoâle cazaménto o l'é stæto tiòu sciù inti prìmmi ànni do sècolo XVII, ma dötréi papê ne testimònian l'existénsa za da-o 1311. A l'é stæta restaorâ into sécolo XIX pe reparâ i dànni fæti da 'n trón.
Mignànego
Sant'Anbrêuxo, Mignànego
  • Gêxa de Sant'Anbrêuxo into capolêugo (localitæ Vetrerie). Mensonâ inte 'n papê do 1210, a l'é stæta ingrandîa into sécolo XVI (into XVII segóndo âtri papê) e refæta do tùtto into 1886. O canpanìn l'àn tiòu sciù into sécolo XV dónde gh'êa 'na tôre pe diféiza medievâle.
  • Gêxa de Sàn Frutôzo inta fraçión Fumêri (ò Fumæri). Mensonâ pi-â prìmma vòtta into 1222, a l'é stæta do tùtto refæta vèrso a meitæ do sécolo XVIII e a l'à avûo bén bén di restàori into sécolo XIX.
  • Gêxa de l'Ascensión de Nòstro Segnô Gêxo Crìsto inta fraçión Zôvi. A l'é stæta tiâ sciù into 1637 e diventâ paròchia l'ànno dòppo. Do tùtto refæta into 1736 a l'é stæta danezâ e sachezâ inta goæra do 1747; a l'é stæta ingrandîa e ristruturâ into sécolo XIX.
  • Gêxa de Sant'Andrîa inta fraçión de Montànexi. A l'é mensonâ pi-â prìmma vòtta inte di papê do 1270. O teritöio da paròchia o l'inclùdde o Santoâio da Vitöia. A l'é diventâ paròchia into 1593.
  • Gêxa de Sànta Màia Asónta inta fraçión de Pavéi. Mensonâ in sce di papê do 1203 e do 1232, a l'é diventâ paròchia into sécolo XVI; danezâ in mòddo grâve inta goæra do 1747, dòppo a l'é bruxâ ascì e a l'é stæta serâ a-o cùlto, e a paròchia a l'é stæta trasferîa da-o 1776 inte l'ötöio dâ-arémte. A gêxa a l'é stæta tórna costroîa into 1873.
Sant'Òrçéize
Sant'Òrçéize, gêxa de Sant'Òrçéize
  • Gêxa de Sant'Òrçéize inta fraçión co-o mæximo nómme, ch'a da o nómme a-o comùn ascì. Tiâ sciù, segóndo a tradiçión, into sécolo V da-o Sànto mæximo, do quæ a consèrva o cadàvere, a l'é mensonâ pi-â prìmma vòtta into "Regìstro de décime" do 1143. Distrûta into 1367 inte lòtte fra e façioìn che insangoinâvan Zêna into sécolo XIV, a l'é stæta tórna tiâ sciù into 1387 e ancón into 1635. Inta goæra do 1747 a l'à patîo grâvi dànni e sachézzi. Âtri restàori són stæti fæti inti ànni trénta do Nêuveçénto, quànde àn costroîo ascì o nêuvo canpanìn.
  • Gêxa de Sànta Margàita inta fraçión de Cazanêuva. Se crédde chi-â gêxa a l'é do 1100, ma a prìmma vòtta ch'a l'é mensonâ de segûo l'é into 1212. Into sécolo XIII a l'é stæta fæta paròchia. Travàggi pe ingrandîla e restaorâla ghe n'é stæto into 1336, tra a fìn do Seiçènto e o prinçìpio do Sèteçénto e ancón vèrso a fìn de l'Eutoçénto. Pe córpa de l'aluvión do 1970 a l'é stæta serâ e fra o 1975 e o 1980 gh'é stæto fæto di travàggi de consolidaçión.
  • Gêxa de Sànta Màia Asónta inta fraçión de Chéumago. Costroîa, segóndo a tradiçión, da Sàn Clâro into sécolo V, ma a l'é mensonâ pi-â prìmma vòtta inte 'n papê do 1191. Ingrandîa e restaorâ a-o prinçìpio do sècolo XVII, a l'é diventâ paròchia into 1639.
  • Gêxa de Sàn Martìn inta fraçión de Manesén. Mensonâ inte 'n àtto notarîle do 1188, a fa pàrte da comunitæ de Sant'Òrçéize; a l'é diventâ paròchia into 1639.
Særa
Nativitæ de Màia Santìscima, Voiæ (Særa)
  • Gêxa da Santìscima Nonçiâ inta fraçión capolêugo, Pedemónte. Mensonâ pi-â prìmma vòtta inte 'n papê do 1251 cómme capélla dedicâ a-a Sànta Màia Manêna, a-a fìn do sécolo XVI a l'é stæta dedicâ a-a Santìscima Nonçiâ. Refæta do tùtto into 1660 e ancón into 1771 dòppo i dànni patîi inta goæra do 1747. O teritöio da paròchia o l'inclùdde o Santoâio de Sàn Ròcco.
  • Gêxa de Sàn Loénso Màrtire inta fraçión de Oê. Mensonâ into "Regìstro Arçivescovîle" do 1143 cómme dipendénsa da céive de Sànt'Òrçéize a l'é stæta refæta into sécolo XV ò into sécolo XVI; a l'é diventâ paròchia inta prìmma meitæ do sécolo XVII.
  • Gêxa di Sànti Cornélio e Çepriàn inta fraçión de Sàn Çeprìan. Segóndo a tradiçIón a l'é do sécolo IX, ma a l'é mensonâ pi-â prìmma vòtta into "Regìstro Arçivescovîle" do 1143. Inti ànni a l'é stæta ciù vòtte restaorâ e ingrandîa (i travàggi ciù inportànti són stæti fæti into sécolo XVII). O canpanìn in stîle romànico-gòtico o l'é do sécolo XI e o l'é stæto tiòu sciù dónde gh'êa 'na tôre d'avistaménto d'época de l'èrto medioêvo.
  • Gêxa de Sànta Màia Asónta inta fraçión de Særa, antîga sêde comunâle. A l'é mensonâ cómme céive into "Regìstro Arçivescovîle" do 1143, ma fòscia a l'existéiva za da quàrche sécolo. Scibén ch'a l'avésse giurisdiçIón in scê tànte âtre paròchie, a gêxa a l'êa 'n cazaménto pövou e dizadórno e sôlo into Sèteçénto, dòppo i dànni fæti da-a goæra do 1747, a l'é stæta refæta e abelia. Refæta do tùtto tra o 1885 e o 1888.
  • Gêxa da Nativitæ de Màia Santìscima inta fraçión de Voiæ. E prìmme notìçie són inte 'n documénto do 1191, dond'a l'é mensonâ cómme paròchia. Segóndo a tradiçión a saiæ stæta fondâ da Sàn Clâro, do quæ a consèrva e relìche. A gêxa a l'é stæta refæta into sécolo XVII.
  • Gêxa de Sàn Martìn into bórgo de Magnæri, inta fraçión de Voiæ. A l'é consciderâ unn-a de ciù antîghe gêxe da Ligùria; fòscia fondâ da Sàn Clâro a-o prinçìpio do sécolo V. Paròchia scìn da-o 1387, a l'é diventâ dipendénsa da paròchia de Voiæ dòppo che i sordàtti françéixi àn distrûto o bórgo into 1507.
  • Capélla de Sàn Michê de Castrofìn into bórgo de Favæo, vixìn a Sàn Çeprìàn, do sècolo VI. I prìmmi aregòrdi de sto cazaménto religiôzo són adreitûa do 506, dæta ch'a l'é in sce 'na tónba trovâ inte quéllo pòsto. Za paròchia da-o sécolo XIV a l'é dòppo diventâ dipendénsa da paròchia de Sàn Çeprìàn. A capélla che gh'é ancheu a l'é stæta tiâ sciù into 1861 in scê rovìnn-e de 'n âtro cazaménto.

Architetûe militâri

[modìfica | modìfica wikitèsto]
O mæximo argoménto in detàggio: Miâge de Zêna.

Miâge nêuve

[modìfica | modìfica wikitèsto]

A lìnia de Miâge Nêuve tiæ sciù into Seiçénto da-a Repùblica de Zêna e ingrandîa inte l'Eutoçénto da-o Génio Militâre Sabàodo, a fa da cornîxe a-e colìnn-e in sciâ drîta da Ponçéivia. Inte miâge gh'é incorporòu dötræ fortésse. Partìndo da-o Fòrte Belvedêre se mónta sciù a-o Fòrte Croxétta ch'o l'é sórvia Certôza, vêgna dòppo o Fòrte Tenàggia, e miâge de Mónte Möo, e Miâge de Granaieu co-a pòrta co-o mæximo nómme, e Miâge de Begæ, o Fòrte Begæ e o Fòrte Sperón.

Fòrti

[modìfica | modìfica wikitèsto]

In scê crénn-e a nòrd de Miâge, che sepâran a Ponçéivia da-a Valàdda do Bezàgno, gh'é de âtre fortificaçioìn tiæ sciù tra i sécoli XVIII e XIX cómme proteçión difensîva in ciù da çitæ de Zêna: contórnan a valàdda do Torbélla o Fòrte Poìn, quéllo che rèsta do Fòrte Fræ Magiô e o Fòrte Fræ Minô. Ciù inderê, in poxiçión dominànte, o Fòrte Diamànte.

I doî fòrti costroîi in sciâ çìmma do mónte dîto di "Doî Fræ", êan ciamæ, segóndo a sò poxiçión "Fræ Magiô" e "Fræ Minô". L'à fæti costroî o govèrno sabàodo inta prìmma meitæ de l'Eutoçénto, sùbito dòppo l'anesción da Repùblica Lìgure (nómme vosciûo da-o Napolión pi-â vêgia Repùblica de Zêna) a-o régno de Sardégna. O prìmmo, co-a fórma de 'n torión, o l'é stæto tiòu zu inti ànni trénta do Nêuveçénto pe fâghe 'na postaçión antiaéria, o segóndo o l'é ancón quæxi tùtto intrêgo e o dòmina a valàdda da-o mónte Spìn (622 mêtri).

O "Fòrte Diamànte", costroîo in çìmma a-o mónte co-o mæximo nómme, into teritöio de Sant'Òrçéize, o l'é 'n pitìn ciù inderê di Doî Fræ. Tra i fòrti zenéixi o l'é un di mêgio conservæ; o l'é stæto fæto into Sèteçénto da-a Repùblica de Zêna e finîo e ingrandîo inta prìmma meitæ de l'Eutoçénto da-o govèrno sabàodo.

A sti fòrti se ghe peu arivâ con di cùrti camìn escorscionìstichi (ciù ò mêno 'n ôa de camìn) da-a Ponçèivia, partìndo da Begæ ò da Zemignàn, da Trenzàsco (fraçión de Sant'Òrçéize) ò da Zêna, partìndo da-o Rîghi: inte sto câxo o camìn o l'é ciù lóngo ma tùtto in ciàn a mêza còsta.

  • O "Fòrte Croxétta"
    O "Fòrte Croxétta"
  • Vìsta di "Doî Fræ"
    Vìsta di "Doî Fræ"
  • O fòrte "Fræ Minô"
    O fòrte "Fræ Minô"
  • O "Fòrte Diamànte"
    O "Fòrte Diamànte"

Tôre de l'Eutoçénto

[modìfica | modìfica wikitèsto]

Dâ-arénte a Fregôzo (quartê de Ròieu) gh'é træ tôre de diféiza, mâi finîe, a quæ costruçión a l'é comensâ inti ànni vìnti de l'Eutoçénto. Scìmili a-e Tôre Martéllo ingléixi, dovéivan servî cómme postaçioìn a-o de fêua de miâge. I travàggi són stæti fîto fermæ, perché costâvan tròppo e perché ritegnûe inùtili pò-u cangiaménto da scitoaçión polìtica e militâre[25]. De træ tôre costroîe a-o de fêua de Miâge de Granaieu, tra i fòrti Tenàggia e Begæ, dite do Mónte Möo, de Granaieu e do Montexèllo, són stæti fæti sôlo i ciàn sott'a-a stràdda e o ciàn terén. A tôre de Mónte Möo, ch'a se védde da-a Stràdda de B.Giànco, e quélla de Granaieu, in sciâ stràdda a-i Cién de Fregôzo, lóngo a muatêa cha da-a pòrta de Granaieu a chìnn-a a-o Gàrbo, són quélle mêgio conservæ, A tôre de Montexéllo, vixìn a-e câze de Fregôzo, a l'é do tùtto ascôza da 'na spéssa vegetaçión[26].

  • A tôre de Mónte Möo
    A tôre de Mónte Möo
  • A tôre de Granaieu
    A tôre de Granaieu
  • A tôre do Montexèllo
    A tôre do Montexèllo

Castéllo de Bösanæo

[modìfica | modìfica wikitèsto]
O Castéllo de Bösanæo

O Castéllo de Bösanæo, in òrìgine fortificaçión militâre, o l'é pöco distànte da-o cazéllo de l'Aotostràdda de Bösanæo. Ciù vòtte distrûto, refæto e rimanezòu, o l'é diventòu a-i prìmmi do Nêuveçénto 'n'elegànte rescidénsa scignorîle, e ancheu o l'é dêuviòu cómme strutûa sanitâia. In òrìgine in poxiçión stratégica pò-u contròllo do teritöio, dónde o Sécca o se càccia into Ponçéivia o l'é stæto tiòu sciù da-a famìggia di Adórno a-o prinçìpio do sécolo XIV. Distrûto tra o 1336 e o 1337, inte lòtte fra façioìn goèlfe e ghibelìnn-e, o l'é tórna stæto costroîo da-a Repùblica de Zêna into 1380. Into 1435, inta goæra fra a Repùblica de Zêna e o Ducàtto de Milàn, con l'arénbo da façión ghibelìnn-a, o l'é chéito inte màn di sordàtti do Féipo Màia Viscónti, che se són aréixi a-a fìn de quéllo mæximo ànno, quànde 'na ribelión popolâre a l'à scorîo i Viscónti da Zêna. Dòppo quélli fæti o fortìn o no l'é ciù stæto a-o céntro de fæti d'àrme inportànti; inta goæra do 1746-1747 e ancón into 1800 o l'é stæto òcupòu da-i sordàtti aostrìachi, ma no se gh'à notìçia s'o l'é stæto coinvòlto in scóntri armæ[27].

Abandonòu pe bén bén de ténpo, a-i prìmmi do Nêuveçénto o l'é stæto trasformòu in câza de canpàgna e dòppo in uspiâ, atîvo scinn-a-i ànni òtànta do Nêuvecénto. Da-o 2000 o l'é 'na câza de ripözo pe vêgi e 'n òspìçio pe maròtti terminâli gestîo da l'Asociaçión Gìggi Ghiròtti Onlus Zêna[28].

Nòtte

[modìfica | modìfica wikitèsto]
  1. ↑ (IT) Luigi Persoglio, Memorie della parrocchia di Murta in Polcevera, Genova, 1873, Zêna, Tipografia dello Stendardo Cattolico, 1873.
  2. ↑ (IT) Aostìn Giustinién, Castigatissimi annali [...], Zêna, 1537.
  3. ↑ 3,0 3,1 (IT) G.B. Pellegrini, Toponomastica italiana, Milàn, Ulrico Hoepli, 2008, ISBN 88-20-34217-0.
  4. ↑ (IT) La mia gente: uomini e donne della Liguria tra storia e vita quotidiana, Zêna, O Sécolo, 1983.
  5. ↑ (IT) Valeria Polonio, Il monastero di San Colombano di Bobbio dalla fondazione all'epoca carolingia, Zêna, Palatio archiepiscopali Ianuensi, 1962.
  6. ↑ (IT) Eleonora Destefanis, Il Monastero Di Bobbio in Eta Altomedievale, Firénse, All’Insegna del Giglio, 2002, ISBN 88-78-14207-7.
  7. ↑ (IT) Carlo Cipolla, Codice diplomatico del monastero di S. Colombano di Bobbio fino all'anno MCCVIII, vol. I-II-III, Rómma, Tipografia del Senato, 1918.
  8. ↑ [...] il cui padre fu Guido [...], che signoreggiava in la valle di Pocevera, & habitava in la villa nominata Carmen, o sia Carmandino, & in questo Guido riferiscono i nobili Spinoli l'origine loro [...] Aostìn Giustinién, Castigatissimi annali [...], Car. XXXII, Zêna, 1537.
  9. ↑ L'uspiâ de Sàn Giâxo o l'êa dónde d'ancheu a gh'é a gêxa do Santìscimo Nómme de Gexù do Borghétto
  10. ↑ A Morigallo esisteva nel 1222 un Monastero con spedale attiguo pei pellegrini: di quell'edifizio or non resta che la Chiesuola di S. Margherita, posseduta dai Canonici di S. Maria delle Vigne. In altri tempi ivi aiutarono promiscuamente alcuni religiosi di ambo i sessi; e sembra che fossero dell'ordine degli Umiliati, poiché nei primi anni del secolo XIII, certa Agnesina, secondo l'uso di quelle suore, erane la Ministra, e nominava il rettore della Chiesa.(IT) Attilio Zuccagni-Orlandini, Corografia fisica, storica e statistica dell'Italia e delle sue Isole, vol. 3, 1839.
  11. ↑ A gêxa do convénto, ancón prezénte into 1839, a l'é stæta caciâ zu ascì, aprêuvo a-a realizaçión de nêuve indùstrie.
  12. ↑ 12,0 12,1 (IT) Touring Club Italiano, Liguria, 2021, ISBN 88-36-57738-5.
  13. ↑ (IT) Francesco Guicciardini, Storia d'Italia, vol. VII, cap. II, Milàn, Ernesto Oliva, 1851, p. 459.
  14. ↑ (IT) Goffredo Casalis, Dizionario geografico storico-statistico-commerciale degli stati di S. M. il Re di Sardegna, vol. 2, Bològna, Forni Editore, 1834, p. 522.
  15. ↑ (IT) Corinna Praga, A proposito di antica viabilità genovese, Zêna, Frilli, 2008, ISBN 88-75-63428-9.
  16. ↑ Camìn pi-â ciù pàrte pægio a quéllo da ferovîa Zêna-Cazélla d'ancheu.
  17. ↑ (IT) Viadotto Polcevera - Progetto esecutivo di 1º livello (PDF), in sce commissario.ricostruzione.genova.it. URL consultòu o 1º frevâ 2022.
  18. ↑ (IT) Presentaçión da Grónda (PDF), in sce urbancenter.comune.genova.it. URL consultòu o 1º frevâ 2022.
  19. ↑ (IT) Marina Peirano, Guida ai colori della Valpolcevera, Zêna, De Ferrari, 2008, ISBN 978-88-71-72887-2.
  20. ↑ Pe aprofondî o ligàmme tra Zêna e a Madònna védde 'sta pàgina chi ascì.
  21. ↑ (IT) S. Maria del Garbo - Chiesa di Genova, in sce chiesadigenova.it. URL consultòu o 1º frevâ 2022.
  22. ↑ (IT) San Bartolomeo della Certosa, in sce stoarte.unige.it. URL consultòu o 1º frevâ 2022.
  23. ↑ (IT) San Bartolomeo della Certosa - Chiesa di Genova, in sce chiesadigenova.it. URL consultòu o 1º frevâ 2022.
  24. ↑ (IT) Maurizio Lamponi, Bolzaneto, ieri, oggi e…, Zêna, Riccardo Rossi Editore, 2008.
  25. ↑ A-a fìn a l'é stæta costroîa sôlo a Tôre de Sàn Benardìn e quélla de Quéssi, inta Valàdda do Bezàgno.
  26. ↑ (IT) Stefano Finauri, Forti di Genova. Storia, tecnica e architettura dei fortini difensivi, Zêna, Ligurpress, 2020, ISBN 88-64-06088-X.
  27. ↑ (IT) Attilio Zuccagni-Orlandini, Corografia fisica, storica e statistica dell'Italia e delle sue Isole, vol. 3, Firénse, 1836.
  28. ↑ (IT) Gigi Ghirotti Onlus Genova - Stöia, in sce gigighirotti.it. URL consultòu o 1º frevâ 2022.

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæVIAF (EN) 246801478 · LCCN (EN) sh2010007704 · GND (DE) 7708073-7 · WorldCat Identities (EN) 246801478