Huasco

Huasco
Alministración
País	Chile
Rexón	Rexón d'Atacama
Provincia	Provincia d'Huasco
Tipu d'entidá	comuña de Chile
Xeografía
Coordenaes	28°27′S 71°13′W / 28.45°S 71.22°O
	Huasco Huasco (Chile)
Superficie	1601.4 km²
Altitú	30 m
Más información
Prefixu telefónicu	51
	imhuasco.cl

Pa ver «el Huasco», ver otros usos y Provincia de Huasco.

Huasco ye una ciudá portuaria y comuña chilena, allugada al oeste de la provincia, valle y ríu del mesmu nome.

La comuña de Huasco ta conformada por dieciocho llocalidaes ente elles Huasco, Huasco Bajo, Canto de Agua y Carrizal Bajo. Ye alministrada pola Pernomada Municipalidá de Huasco y llinda al norte cola comuña de Copiapó, al sur cola comuña de Freirina, al este coles comuñes de Freirina y Vallenar; y al oeste col Mar chilenu.^[1]

La ciudá de Huasco, capital comunal, ye un balneariu cercanu a la desaguada del ríu Huasco, que destaca poles sos bellu postales y por caltener entá la so sele vida. Tien una infraestructura portuaria considerada la más importante de la Rexón d'Atacama^[2] y falta 46 km de Vallenar, capital provincial; y 191 km de Copiapó, capital rexonal.

Toponimia

La etimoloxía o orixe de la pallabra «Huasco», nun ta del tou claru. Los historiadores concuerden en que tendría de proceder del idioma quechua clásicu por trés razones. Primero, esta zona recién nel añu 1529 dexa de pertenecer al Imperiu incaicu. Segundu, munches de les pallabres incaiques tienen les sílabes hua o huas, que nun son mesmes d'otros pueblos indíxenes nortinos. Y terceru, dalgunos topónimo del interior del valle del Huasco son netamente llingua incaica, como Los Tambos, Chollay, Chigüinto o Chanchoquín.^[3]

Agora bien, con al respeutive del so significáu, esisten cinco postures, n'orde cronolóxicu.

Según el xeógrafu Filippo Ferrari, nel tratáu «Novum lexicon geographicum» (1697),^[4] la pallabra derivaría de Guasco, que ye una deformación del Euskera ―llingua vasca―, ensin una definición clara. Yá que na páxina 399, atópase esta definición: "Puertu Guasco, Portus Vasci in regno Ciles" (Puertu Guasco, Puertu Vascu nel reinu de Chile).
Según l'historiador Diego Barros Arana, na so obra cume «Historia Xeneral de Chile» (1884), la pallabra Huasco deriva de la pallabra Huaico o Huayco (quechua clásicu: "valle estrechu ente cuetos por onde cuerre agua"), siendo convertida polos primeros españoles a la pallabra Huasco.
Según l'historiador huasquino Luis Joaquín Morales, nel so llibru «Historia del Huasco» (1897), la pallabra taría formada pola sílaba huas (quechua clásicu: "oru") y la sílaba co (mapudungun: "agua" o "ríu"). De lo que s'esprende que Huasco sería una superposición posterior mapuche, de dalguna pallabra quechua. Esta nueva pallabra entós significaría "agua o ríu d'oru". Suxerente denominación pa una zona que los sos venceyos cola minería aurífera daten dende dómines remotes.^[5]^[6]^[7]
Otros historiadores, incluyíu Morales, planteguen que la zona lleva'l so nome n'homenaxe al docenu y penúltimu Inca, Huáscar (quechua clásicu: "Cadena d'oru"), siendo convertida polos primeros españoles a la pallabra Huasco.^[8]
A lo último, l'escritor Luis Márquez Eyzaguirre, nel artículu «Intromisión de la llingua quechua en Chile» (1956),^[9] asegura que la pallabra Huasco (variante: Guasco), deriva de wásk'a (quechua clásicu: "lluria, llátigu" o "lluria llarga y angosta").^[10]^[11]^[12] Impresión que quiciabes-yos dio a los incaicos la forma del ríu Huasco, siendo convertida polos primeros españoles a la pallabra Huasco.^[13]

A pesar d'estes diferencies, anguaño ye más aceptada la postura de Luis Joaquín Morales. Por tanto la pallabra Huasco sería l'encruz de dos idiomes y significaría Ríu d'oru.

Historia

L'Imperiu incaicu, mientres la so máxima espansión ocupó territorios dende'l sur de Colombia hasta'l centru de Chile y el centru occidente d'Arxentina. Les civilizaciones que-y antecedieron o que fueron conquistaes por estos son denominaes cultures preincaiques.

Oríxenes

Periodu Entemediu Tardíu

Ente los años 1000 y 1400 esta mariña taba habitada pola cultura Copiapó, grupu qu'habitó na mariña dende Taltal hasta'l puertu de Huasco.

Periodu Preagroalfarero

Alredor del añu 1470, la cultura Copiapó yá se fundiera cola etnia diaguitas, quien fueron sometíos pol Imperiu incaicu, mientres el reináu del Inca Túpac Yupanqui. Los incaicos fundíen diversos minerales nel área.

Posterior a ello nel añu 1536, hai antecedentes de que la etnia Changos pescaben nesti sector, ellos teníen dellos cabanos escontra la desaguada del ríu Huasco, cuntaben con balses de cueru de llobu y amás alimentábense de frutos monteses. Yeren casi nómades, y treslladábense d'un llugar a otru na mariña del norte, estableciéndose pasaxeramente nes caletas onde había más pesca, o nes proximidaes de los ríos, que más tarde habíen de ser los llugares de predilección pa la so residencia. N'efeutu, los changos, una vegada qu'entendieron la comodidá de la vida agrícola y el cultivu de ceberes y árboles frutales, abandonaron la mariña y estableciéronse nos valles, onde se dedicaron al cultivu del maíz, del poroto pallar, y del ají, que yá se conocía a la llegada de los españoles.^[7]^[14]

Yera Colonial (sieglos XVI, XVII, XVIII, XIX)

Sieglu XVI

En 1554 el segundu galeón del militar español Francisco Pérez de Valenzuela naufragó nesta mariña, intentando asitiar al Exércitu Realista de la monarquía española na Capitanía Xeneral de Chile, mientres les Guerres d'independencia hispanoamericanes.

En 1589 un encomendero de la parte alta del Huasco, Jerónimo de Ramos y Torres, realizó'l primer embarque de cobre al estranxeru pol puertu de Victoria (actual badea Guacolda de Huasco), unviada que fizo en veleru de la so maxestá'l rei d'España. De xuru esti cobre vendría de les riques y antigües mines de Camarones al interior de Vallenar.

Sieglu XVII

Pirata Olivier van Noort

El 1 d'abril de 1600 desembarca na badea huasquina el pirata neerlandés Olivier van Noort, permaneciendo ocho díes na zona onde aprovechó de reabastecer alimentos y robar a los vecinos de Santa Rosa de Lima (Freirina), el 5 d'abril el corsariu llibera al Capitán Francisco de Ibarra, pero retién al pilotu Juan Sandoval y a dos esclavos negros de la fragata española galeón Bon Jesús, que prindaren na isla Santa María, cerca de Concepción. El 6 d'abril xulga y fusila al so marineru Hans Dircksz de Leiden, por robar pan a los sos colegues. El 7 d'abril los marineros holandeses amburaron el barcu Los Picos de 160 tonelaes cola metá de la so carga entá dientro, que fuera sacáu nel ataque a la badea de Valparaíso el 28 de marzu d'esi mesmu añu. Finalmente'l 8 d'abril de 1600, Olivier van Noort y tripulación parte aldu al norte, darréu a ello dan muerte al pilotu Juan Sandoval, ocupándolo solo como guía pa navegar nel Océanu Pacíficu.^[14]

Ilesia en San Francisco de Huasco Bajo

Nel añu 1633 constrúyese la primer ilesia del valle del Huasco, na aldega "San Francisco de Huasco Bajo", que nel añu 1933 foi reemplazada pola actual Ilesia La nuesa Señora del Rosario.

Primer fundación de la ciudá de Huasco

Alredor del añu 1650 asocede la primer fundación de la ciudá de Huasco, que depués foi visitada por Pedro de Valdivia, los posteriores colonos españoles y los esploradores chilenos de principios del sieglu XIX que siguieron estendiendo la veta minera que siempres predominó na zona.^[15]^[16]^[17]

Censu en Huasco Bajo

1678, realízase'l Censu de la Doctrina en Payantume, más tarde San Francisco de Huasco Bajo, llugar agrícola, onde moraben arrexuntaos, mayor volume poblacional de naturales que'l puertu y el restu del valle interior. Asina lo demuestra esti censu, que refundia 3416 persones.^[18]^[14]

Corsarios Bartolomé Sharp y Charles Davis

A mediaos de marzu de 1681, depués d'amburar la ciudá de La Serena, desembarca nel puertu Huasco, el pirata y corsariu inglés Bartolomé Sharp, quien fizo que los indíxenes y españoles que vivíen equí, retirar al interior del valle. En total roben 120 carneros, 80 cabres y 200 fanegas de trigu.^[7]^[14]

En 1683 permanez, pero nun desembarca nel puertu, el corsariu inglés Charles Davis. Los indíxenes y españoles, medrosos nuevamente fuxen al interior del valle.^[7]^[14]

N'abril de 1692 llegó a Huasco un buque pirata que causó alarma ente la población. A pesar de que nel gobiernu de Tomás Marín de Poveda y dende 1687 los pirates abandonaren les sos correríes pol Pacíficu.^[19]

Sieglu XVIII

1710, L'inxenieru francés, Francisco Amadeo Frézier, quien vieno percorrer América del Sur por encargu del Rei Lluis XIV, asina lo describe, "Percorrimos nel intre a la tardiquina, la badea del Huasco, onde hai bon surgidero a dieciocho o venti braces d'agua, mui cerca de tierra; nada frecuentáu nesti puertu, porque nun tien más movimientu que la esportación de cobre, qu'esporta un namái individuu; ta abiertu al norte, tien d'anchu como una llegua y atópase ellí agua bono".^[14] Ye posible qu'unu de los esportadores de cobre fuera Jerónimo de Ramos y Torres, Juan Cisternes o Pedro Corvalán, nesa dómina, los primeres que se dedicaron a esi negociu o trueque.^[14]
Nos años 1742 y 1744, Jorge Juan y Antonio de Ulloa, célebres xeógrafos españoles, tuvieron de camín nes mariñes ya interior de delles rexones de Chile. Na so obra «Noticies secretes d'América», de la so estancia en Chile, indica "Tamién en Coquimbo trabayábense delles mines d'oru i (sic) de la mesma en Copiapó i nel Huasco, d'esti postreru dan el nome, oru de Capote, siendo'l más sobresaliente que se conoz".^[14]
6 d'abril de 1749, Huasco recibe la reconocencia oficial de la colonia, lo que ratifica la importancia que yá entós tenía'l comerciu de metales. La primitiva caleta Victoria foi reconocida como puertu Huasco, por disposición del gobernador de la Capitanía Xeneral de Chile dn. Domingo Ortiz de Rozas.^[8]^[14]^[20]
20 d'ochobre de 1752, aportó a esta zona'l gobernador del Reinu de Chile, capitán xeneral dn. Domingo Ortiz de Rozas, quien reconoz y percuerre el departamentu del Huasco.
30 de marzu de 1796, la ciudá de Huasco sufre un terremotu y tsunami provocáu por terremotu de Copiapó de 1796 de 7.7 M_S, esti tsunami tendría carauterístiques similares a lo asocedío en terremotu de Vallenar de 1922.^[21]

Yera Republicana

Sieglu XIX

1804 a 1805, treslládase la llocalidá de Huasco dende l'actual escampada y fastera próxima a la desaguada del ríu Huasco, escontra'l puertu Victoria (actual Guacolda), 4 km más al sur, por disposición d'autoridaes realistes del gobiernu central, siendo conocida l'actual allugamientu como Puerto Viejo. Por tanto esprender que l'allugamientu primitivu y casi permanente d'esti puertu foi siempres l'actual.^[14]
16 de febreru de 1817, apostar nestes agües el combate de Huasco, perteneciente a les maniobres del encruz de los Andes de la Reconquista chilena na guerra de la Independencia de Chile. Nesti combate llucharon los arxentíns Francisco Zelada, Evaristo de Uriburu, Benito Villafañe ente otros, contra los escases fuercies realistes que fuxeren dende Copiapó escontra'l sur, depués de la toma de Copiapó el 13 de febreru de 1817. Nesta guerra salieron victorioses les fuercies patriotes que depués sofitaron na Independencia chilena.
Dende 1817 al 1823, el puertu Huasco adquirió mayor movimientu, de resultes del aumentu de la esportación de cobre. Asina lo ratifica l'informe de los Srs. Díaz y San Roque, basaos nes entraes de l'Aduana del puertu, "Pola razón que dieron les tres oficines qu'hai nesta Villa, esto ye, d'aduanes, tesorería y corréu, de los ingresos que tuvo caúna respeutivamente nos siete años corríos dende 1817 hasta 1823, resulta que la entrada nésti, perteneciente a la soberanía nacional, xubió a la suma de $44.205, 3 1/2 reales, notándose que si la tesorería y correos hubo delles diferencies d'un añu a otru, na aduana foi amontando rápido, como s'alvertía na nota qu'acompañamos de dichu alministrador, tando los estremos tan distantes qu'en 1817 namái hubo ingresos de $4.786, y que'l de 1822 llegó a la exorbitante suma de $35.926, 2 1/2 reales; bien l'aumentu de derechos que cobra esta oficina, y la mayor esportación de cobre qu'hubo nel citáu añu 1823 fadría xubir la entrada a tanta suma, la que procediendo en parte de causes eventuales y contingentes, nun tien de cuntar se cierta no asocedío". Mientres el final del periodu realista, la oficina d'Aduana foi atendida en Vallenar pol alministrador Demetrio Antonio Reygadas y darréu asoceder nel puertu Huasco, Rafael Olaguier Feliú.^[14] Esti movimientu de expotación de cobre foi principalmente escontra a la India, al traviés de la empresa «Compañía de Calcuta» de dn Agustín de Eyzaguirre. El so goleta «Stammore» en 1821, según curtia información, "...volvió zarpar de Huasco camín de Calcuta con un cargamentu de cobre".^[22]
11 d'abril de 1819, la ciudá de Huasco sufre un terremotu y tsunami provocáu por Terremotu de Copiapó de 1819 de 8.3 M_S. L'área na cual anicióse'l terremotu dio llugar a un tsunami que foi rexistráu a lo llargo de 800 km de la mariña del área, incluyendo Huasco y Caldera.^[23]^[24]

El viaxeru y filántropu inglés Peter Schmidtmeyer visitó Huasco en 1820 y nel so llibru Travels into Chile, over the Andes, in the years 1820 and 1821 (London: Longman, Hurst, Rees, Orme, Brown and Green, 1824) describir de la siguiente manera: "La ciudá de Guasco puede contener dos mil habitantes, de los cualos, los más importantes, tienen tiendes y ocúpense la estracción d'oru, plata y cobre. Esta, col Asientu y puertu constitúin la población principal d'esti valle, qu'en xunto quiciabes seya un pocu más de trés mil almes. Entá nun s'estableció ellí escuela dalguna, pero tener# cuenta de crear un sobre'l plan d'instrucción mutua".^[25]
17 de marzu de 1825, en correspondencia oficial el cónsul inglés en Valparaíso C. R. Nuget, diz: "Mientres los años 1817-1825, esportáronse alredor de 61 000 quintales de cobre añalmente de los puertos de Coquimbo, Huasco, Copiapó y Valparaíso, d'esta cantidá, trés cuartes partes taben destinaes a la India y el restu, en partes iguales, a los Estaos Xuníos, Xibraltar y Gran Bretaña"^[26]^[14]
1824-1825, lamentablemente esti intensu y prósperu comerciu internacional tuvo sópita declinación nos años 1824-1825. Nesta dómina españó la primer guerra anglu-birmana qu'obligó a cerrar la badea de Bengala al navegación comercial, casi trés años duró'l conflictu, la India empezó a recibir cargamentu de cinc de los países escandinavos, y esi metal reemplazó al cobre na metalurxa d'esa rexón asiática.^[14]
25 d'abril de 1833, asocede un fuerte temblón en Huasco.^[27]^[28]

Ente fines d'abril y el 5 xunetu de 1835, Charles Darwin percuerre esta rexón minera visitando les llocalidaes de Huasco, Carrizal, Freirina, Vallenar y Copiapó. El naturalista venía de Valparaíso, onde ordenó les sos muestres de flora y fauna recoyíes.^[29]

Guerra contra la Confederación Perú-Boliviana

28 de payares de 1837, depués del ataque a Talcahuano, los confederaos recalaron nel puertu de Huasco onde la población indefensa foi víctima de dellos disparos.
15 d'avientu de 1837, la escuadra confederada na Guerra contra la Confederación Perú-Boliviana hostilizó les defenses del puertu de Huasco, tres la toma de les islles Juan Fernández, los soldaos huasquinos que combatieron y cayeron, tán soterraos nel campusantu municipal.

Sieglu XIX

1838, A partir de 1830 Huasco ta emburriando fuertemente'l desenvolvimientu industrial de la Rexón d'Atacama, una muestra d'ello ye qu'en 1838 salen 31 barcos con carga minera dende'l puertu, 4 barcos provienen de Hamburgu, La minería nos sectores cercanos provoquen una fuerte crecedera del puertu.^[30]
1842, la empresa naviera Pacific Steam Navigation Company, más conocida como Compañía Inglesa de Vapores, incorpora na so ruta pal corréu postal el puertu de Huasco, con dos vapores de propulsión a rueda, el «Chile» y el «Perú» que xuníen Valparaíso y Callao, nos que tamién se tresportaben cargues y pasaxeros. Esta empresa empecipió les sos operaciones en Suramérica l'añu 1840. La ruta completa de los navíos yeren los puertos de Valparaíso, Coquimbo, Huasco, puertu de Copiapó, Acovez, Iquique, Arica, Islay, Pisco y Callao. Pa depués en 1846 espandir la so ruta a Huanchaco, Lambayeque, Paita, Guayaquil, Buenaventura y Panamá.^[14]

1845, la empresa naviera Pacific Steam Navigation Company, noma al ciudadanu inglés Jhon Hunter Craig Robertson el so representante y alministrador na zona, quien dende entós s'afincó xunto a la so familia nel Huasco. En reconocencia a los sos servicios a la comunidá porteña, la cai principal de la ciudá lleva'l so apellíu. Esi mesmu añu Craig acomuñar con Tomás Vance constituyendo la razón social «Craig y Vance», la primer axencia marítima de Huasco.^[14]

Refundación de la ciudá de Huasco

25 de xunu de 1847, el diputáu de Vallenar y Freirina (departamentu de Huasco), José María Montt Goyenechea unvia una carta al gobernador del departamentu, Ambrosio Campusano,^[14] por que solicite al presidente Manuel Bulnes l'autorización de treslláu del puertu Victoria (actual Guacolda), 4 km más al norte, na actual escampada y fastera próxima a la desaguada del ríu Huasco, que yera conocida como puerto Viejo, yá que antes esta yera l'allugamientu de la llocalidá (1804). Depués a partir d'anguaño'l puertu Victoria pasó a conocese como puerto Viejo. Envalórase qu'esti parllamentariu nel so pidimientu interpretaba los intereses de les autoridaes llocales y l'informe emitíu pol capitán de navío, Roberto Simpson, quien presentaron los inconvenientes y dificultaes qu'ostentaba'l puertu Victoria. Magar yera ciertu ufiertaba mayor abrigu de los vientos pel llau del Castru, el so fondu yera relativamente baxu; más d'una vegada, los barcos que recalaben ellí, llancaron o perdieron les sos ancles ente los petones.
1848, quedó definitivamente establecíu'l treslláu ensin mayores dificultaes del puertu.^[14]
1849, l'inxenieru belga Eugenio Crooy, funcionariu de la Intendencia d'Atacama, por encargu del intendente Manuel José Cerda, llevantó'l planu urbanísticu del puertu. El conceyu de Freirina atayó al inxenieru por esti trabayu 15 tomes d'oru. Trabayu que darréu foi refugáu aduciendo que "nun tomaba'l terrén más fayadizu pa una población".^[14]
16 d'abril de 1850, el presidente Bulnes respuende positivamente la solicitú realizada en 1847, y robla el decretu supremu de fundación de Puertu Huasco, nel departamentu de Freirina, provincia d'Atacama.^[14]

Sieglu XIX, segunda metá

1850, eslleir l'orfeón municipal.
26 de mayu de 1851, Copiapó, Huasco, Freirina y Vallenar tuvieron munchos daños pol terremotu de Huasco de 1851 asocedíu a les 13:15 hores. Esti terremotu de 7 a 7,5 M_S, xeneró un tsunami de 3 m que provocó daños en Huasco.^[31]^[32]
25 de setiembre de 1851, espediciones chilenes nel norte teníen por oxetivos apoderase de 2000 fusiles de propiedá del xeneral bolivianu José Ballivián, que se suponíen taben ocultos nel puertu de Huasco, y de $ 30 000 que creía atopase na tesorería de l'aduana del mesmu puertu.^[33]
15 de setiembre de 1853, el presidente Manuel Montt y el so ministru de interior Antonio Varas en decretu Nº 314, determinen seccionar de la comuña de Freirina, de la que dependíen alministrativamente, les subdelegaciones 3ª. Huasco Bajo y 4ª. Puertu Huasco. Confirmando les mesmes llendes territoriales de los distritos que correspuenden, y apurren mayor autonomía alministrativa a puertu Huasco y el so vecín Huasco Bajo. Esto considerando l'aumentu de población del sector baxu del valle Huasco, del so aumentu de comerciu y del vastu territoriu d'estes subdelegaciones. Estes subdelegaciones taben subordinaes a un subdelegáu, el que xeneralmente, na so primer etapa, moraba en Huasco Bajo, nun podía por tanto atender eficientemente el serviciu públicu, l'orde alministrativu y xudicial.^[14]
31 d'avientu de 1853, el ministru d'Interior, Antonio Varas, diz "N'usu d'autorización que me confier la lei (sic) de 21 de payares de 1846, decreta con fecha actual, l'aprobación de planos y condiciones pal repartimientu de sitios. Esti documentu en primer términu aprueba'l planu llevantáu pol inxenieru Santiago F. Roberts y dispón que se destinen sitios pa escuela, cárcel, edificios públicos, aduanes y resguardu, encamiéntase qu'estos postreros allugar en llugar próximu al muelle".^[14]
1859, na revolución de 1859, Enrique Simpson Baeza a bordu de la corbeta Esmeralda, como teniente 1°, foi unviáu al cargu de dos embarcaciones con 8 soldaos caúna qu'esvalixaron a unos remontaos nel puertu de Huasco.
8 de xineru de 1862, el presidente José Joaquín Pérez Mascayano y el so ministru Manuel Renjifo decreten el respeutivu permisu a la Casa Sewell y Patrickson», pa construyir un muelle particular nel puertu de Huasco, en sitios de la so propiedá. D'esta forma facilítense los embarques de metales, cobre fundíu de les sos xeres, fundiciones y receición de materiales y carbón de piedra pa la mesma, al interior del valle.^[14]

Guerra del Pacíficu

1879, foi construyíu'l Fuerte sur o Esmeralda,^{[ensin referencies]} que ye unu de los tres fuertes construyíos nesi añu. Este apodera la badea y ta llenu de calter históricu, yá que, mientres la Guerra del Pacíficu foi utilizáu como puntu de vixilancia.^[34]
21 de xunetu 1879, na primer correría del monitor blindáu peruanu Huáscar enriba a Huasco y destrúi los cuatro llanches presentes na badea. La corbeta Unión fondia a les 6:30 am del mesmu día en Carrizal Bajo, ambura 17 llanches y axúntase col Huáscar, retirándose escontra Chañaral a les 6 pm.
4 d'ochobre de 1879, el monitor peruanu Huáscar atopar nel so quinta espedición sobre les mariñes chilenes xunto cola corbeta Unión cuando fueron vistos a les 11 am al sur de Huasco con direición sur, la noticia llegó rápido a Antofagasta y a Santiago vía telégrafu. A la llegada del convói a Tongoy (rexón de Coquimbo), onde'l Huáscar reparó una válvula de vapor y saleen de vuelta escontra'l norte.
Depués d'ello, la nueche del 7 d'ochobre de 1879, Juan José Latorre comandante del blindáu Cochrane, recibió a bordu una telegrama del ministru de Guerra Rafael Sotomayor Baeza onde lu informaba del avistamiento del monitor Huáscar al altor de Huasco con direición norte. Finalmente'l día 8 d'ochobre de 1879 nel Combate naval de Angamos dambos buques peruanos enfrentar contra los buques chilenos Cochrane, Blanco Encalada, Lloa y Cuadonga.
del 10 al 20 d'ochobre de 1879, depués de la captura del Huáscar per parte de la Escuadra chilena y de la muerte del so comandante Miguel Grau Seminario, el monitor saleó dende Antofagasta hasta Valparaíso, previa escala en Chañaral, Caldera, Huasco y Coquimbo. La captura del Huáscar foi decisiva pal llogru del dominiu marítimu y marca el fin de la campaña naval de la Guerra del Pacíficu.

Sieglu XIX, finales

1880, instálase una cruz sobre la torre d'un templu construyíu pola familia Craig, siendo esta la primer construcción de lo que ye güei la Ilesia de San Pedro.
25 d'avientu de 1892, inaugúrase la vía ferrial ente Huasco y Vallenar, de casi 50 quilómetros de llargor. Na actualidá foi casi removida.^[35]^[36]
1894, foi construyida casar habitación del Xefe d'estación de ferrocarril del Estáu. Anguaño alluga la Biblioteca José Santos Ossa de Huasco.
29 de xunu de 1899, ye alzada como parroquia la Ilesia de San Pedro Apóstol, bendicida por Monseñor Florencio Fontecilla, obispu de La Serena.

Sieglu XX

1909, concretóse la llinia telefónica ente Huasco y San Félix.
7 de setiembre de 1910, promúlgase la Llei 2391 del Ministeriu de Facienda qu'habilita como puertu mayor el puertu menor de Huasco y afita el personal que va tener l'Aduana. Y suprímese l'Aduana de Carrizal Bajo puertu que rebaxa de la categoría mayor a menor.^[37]
1912, alzóse l'edificiu d'estilu inglés Gran Hotel Holanda por José Guillermo Zuleta Sotomayor y el so padre, nel sector centro de Huasco. El so dueñu yera José de la Cruz Núñez. Na actualidá esta construcción ta vencida a Carabineros de Chile.^[38]
10 de payares de 1922, la ciudá de Huasco sufre un terremotu y depués un tsunami causáu pol terremotu de Vallenar de 1922 de 8,39 M_S, les foles nel puertu algamaron de 5 a 7 m, avanzando hasta 1 km tierra adientro. La destrucción del puertu foi casi total, provocando la muerte nestes mariñes de 14 persones.^[39]^[40]^[41]
1923, instálase l'allumáu llétricu en Huasco.
18 de payares de 1932, fundación del sindicatu profesional d'obreros marítimos.
1933, apurrir a la comunidá la Ilesia La nuesa Señora del Rosariu de Huasco Bajo, que reemplaza a l'anterior ilesia que s'apurrió a la comunidá nel añu 1633 y que foi la primer ilesia del valle del Huasco.
20 de xunu de 1938, violentu ábanu cai sobre Huasco.
20 d'abril de 1940, quema nes dependencies de Socoma (Sociedá Comercial Marítima).^[42]
3 d'avientu de 1959, la isla Guacolda foi xunida al continente pola Compañía d'Aceru del Pacíficu (CAP), tresformándose en península Guacolda, col propósitu de crear una badea artificial.^[42]
Década de 1960, en Huasco la eletricidá yera suministrada pola familia Bruzzone, y l'agua yera vendida en pollín. L'actividá casi obligada nes nueches de branu yera pasiar a la "hora del parlante", que la so música yera puesta nes antigües dependencies de la municipalidá. El paséu en cai Craig yera pola sienda alta, única pavimentada, dende la esquina del bucaneru (actual pub Esquina Clave) hasta Thiele (actual pub Guyana). La ramada "Les Totoras" y la fonte de soda de la "familia Rojas" (familia Rojas Pérez) yeren similares a los actuales pub.
1976, empecípiase'l proyeutu de construcción de la nueva Ilesia Parroquial San Pedro Apóstol sobre'l mesmu llugar onde taba l'anterior.
finales de 1978, empecipia les sos operaciones la Planta de Pellets, perteneciente a la CAP Minería (reestructuración orgánica de la CAP), que produz tremaos de minerales de fierro.
1980, foi bendicida y consagrada la segunda edificación de la Ilesia Parroquial San Pedro Apóstol construcción n'aceru y formigón tuvo a cargu del arquiteutu Hugo Chacaltana y la so esposa Lucy Sims.
1986, internación d'armes de Carrizal Bajo el grupu subversivu Frente Patrióticu Manuel Rodríguez ingresó illegalmente un cargamentu d'armes de guerra pola caleta de Carrizal Bajo, na comuña de Huasco.
febreru de 1989, realízase la primer edición del Festival del Veleru.
2 d'abril de 1992, empecipia les sos operaciones la Central termoeléctrica Guacolda, cola cuenta d'apurrir al suministru llétricu nel sector norte del Sistema Interconectáu Central (SIC).
agostu de 1996, inaugúrase'l Faru Monumental de Huasco, construcción allugada en punta Escorial.

Sieglu XXI

2004, constrúyese'l naguáu Paséu Avenida Costanera o a cencielles Costanera, vía y piatonal que percuerre tol cantu costeru de Huasco, xuniendo'l Muelle Fiscal cola sablera Grande.
30 de xineru de 2013, rexístrase'l terremotu de Vallenar de 2013, que la so magnitú foi de 6,7 M_W. El so epicentru alcontróse 46 quilómetros al noroeste de Huasco, onde se percibió con una magnitú d'IV MM, rexistráronse cortes parciales de suministru llétricu y una corte na ruta costera cerca del Parque nacional Llanos de Challe.

Personaxes nacíos en Huasco

Categoría principal: Huasquinos

Huasquinos n'orde cronolóxicu:

José Santos Ossa Vega (1827-1878), mineru, esplorador y empresariu, descubridor del salitre en Antofagasta.
Alejo Barrios Contreras (1845-1909), comerciante, rexidor y alcalde de Valparaíso.
Luis Joaquín Morales (1861-1915), médicu, historiador, políticu y poeta, nacíu en Huasco Bajo.
Carlos Roberto Martínez (1889-1962), diputáu y rexidor de Freirina, acomuñáu al Partíu Radical.
Hermógenes Murúa, foi un futbolista y médicu.
René Llargu Farías (1928-1992), llocutor de radio, animador cultural y promotor de les espresiones musicales de raigañu folclóricu.
Clodomiro Marticorena Pairoa (1929-2013), botánicu, destacáu na descripción y clasificación científica de los vexetales.
Julia Antivilo (1974), artista feminista ya investigadora, les sos investigaciones enfocar nel rol cultural de la muyer n'América Llatina.

Xeografía

La ciudá ta allugada nel hemisferiu sur de Suramérica na llamada Zona norte de Chile, a 28º 27' 59" S de llatitú y 71º 13' 09" O de llargor, y una elevación permediu de 19 msnm, ta cercana a la desaguada del ríu Huasco qu'escurre pol valle del mesmu nome.

Climatoloxía

La comuña de Huasco según la clasificación climática de Köppen ye BWk (grebu fríu) y según el Esquema de clasificación climática de Trewartha ye BWn o BM (desértico costeru con nubosidad abondosu).^[43]^[44] La temperatura medio añal ta per debaxo de los 18 °C y tien abondosos borrinosos.^[45]^[46]^[47]^[48]

Nel añu 1997 sobre Huasco cayó una agua intenso, l'agua que cayó nun día foi de 84,2 mm, ye dicir 3,5 mm/per hora.^{[ensin referencies]}

El 8 d'agostu del 2015 cayeron 29,7 mm d'agua nun día.^{[ensin referencies]}

El 13 d'ochobre del 2015 un sistema fronteru azotó gran parte del país, dende'l sur de la Rexón d'Atacama hasta la Rexón del Bio-Bio. Esi día en Huasco bastiaron dende aproximao les 5:00 am hasta les 13:00, ye dicir 8 hores 9.4 mm^{[ensin referencies]}

La cifra d'agua cayida hasta'l momentu 2017: Xineru: 0mm, Febreru: 0mm, Marzu: 0mm, Abril: 0mm, Mayu: 58.7mm, Xunu: Hasta'l momentu

Parámetros climáticos permediu de Huasco
Mes	Xin	Feb	Mar	Abr	May	Xun	Xnt	Ago	Set	Och	Pay	Avi	añal
Temperatura máxima media (°C)	24.5	24.5	23.5	21.0	19.5								21.0
Temperatura mínima media (°C)	14.0	14.0	13.0	11.0	9.5								10.5
Precipitación total (mm)	1	1	1										Error d'espresión: Operador < inesperáu
Fonte: MSN^[49] 2008

Hidrografía

Nesta comuña ta la desaguada del ríu Huasco, estuariu allugáu 3 km al norte de la ciudá de Huasco, que la so corriente natural d'agua naz 230 km escontra l'interior y ye la unión de los ríos El Carmen, El Tránsitu y otros menores. El so caudal mediu añal ye de 6,7 m³/s.

Xeomorfoloxía

Dalgunos de los accidentes xeográficos más importantes de la comuña son detallaos de siguío.

Puntes, castros y penínsules

Los ocho puntes más conocíes de norte a sur na comuña son, la punta de Llobos (allugamientu); la punta Blanca allugada al norte de la sablera Grande de Huasco; la punta Escorial, que ye onde ta allugáu'l Faru Monumental de Huasco y lleva esti nome porque d'antiguo yera'l vertideru de les escories mineres de la fundición de cobre Estelleru del Huasco, tamién a esta punta conózse-y como Puntilla; la punta Llarga que ta allugada 50 m al oeste del Muelle Fiscal de Huasco; la punta Loros^[50] onde s'atopa'l puertu Les Lloses na badea Santa Bárbara; la punta Caparina (allugamientu) allugada al sur de la península Guacolda; un pocu más al sur la punta Huasco Sur (allugamientu); y la punta Alcalde (allugamientu) allugada na llende sur de la comuña, onde se pretende emplazar el proyeutu enerxéticu central termoeléctrica Punta Alcalde.

Los dos castros más conocíos de la comuña son el castru Ballena que s'alluga al oeste, cerca del Muelle Fiscal de Huasco, y el castru Piqueros onde s'aprecia gran cantidá de llobos marinos, pelícanos y otres aves. Enantes sumábase-yos la isla Guacolda pero en 1960 y col propósitu de crear una badea artificial la Compañía d'Aceru del Pacíficu xunir al continente formáu l'actual península Guacolda, onde ta allugada la central termoeléctrica Guacolda.

Badees

Los dos badees más importantes de la comuña son la badea de Huasco que s'atopa ente punta Escorial y punta Llarga; y la badea Santa Bárbara o badea Guacolda que ta allugada 5 km al suroeste de la ciudá de Huasco ente punta Llarga y península Guacolda, conocida por tener unu de los calaos (fondura) más grande de Suramérica.^{[ensin referencies]}

Cuetos

Los cuatro cuetos más importantes de la comuña son el cuetu Negru, pol color de les sos roques, que ta allugáu 5 km al sur de la ciudá de Huasco; el cuetu Coloriáu, pol so color acoloratáu que ta allugáu a los pies del anterior; el cuetu Centinela allugáu al sureste de la ciudá de Huasco, que destaca pol so gran pendiente y peligrosos arena-yos; y el cuetu La Cruz allugada al sur de la llocalidá de Huasco Bajo que se caracteriza por contener nel so visu les antenes repetidores de les canales de televisión abierta.

	Huasco	Huasco Baxu	Canto d'Agua	Carrizal Baxu	TOTAL Comunal
1678		3416
1813
1834
1843
1854
1865	1774
1875	353	436	383	1042	1535?
1885
1895	757	491	557	771
1907	1567
1920	417			271
1940	1537
1952	1148	365	233	87
1960	2432
1970	4449
1982	5646
1992	6072	668			7516
2002	6445	776	140	129	7945
2012	* 7113				* 9015

Demografía y vivienda

Según los datos demográficos arrexuntaos nel censu de 2012 aplicáu pol INE, la comuña nuna superficie de 1601,4 km² tien una población de 9015 habitantes, de los cualos 4525 son homes y 4490 son muyeres.^{[ensin referencies]} El porcentaxe de variación intercensal ente 2002 y 2012 ye d'un 13,47 % (1070 nuevos habitantes).^{[ensin referencies]}

Según el censu de 2002, la comuña acueye'l 3,12 % de la población total de la rexón, de la cual un 81,12 % correspuende a población urbana y un 18,88 % a población rural. Con un total de 3113 viviendes na comuña, y 2104 urbanes.^[51]

Política

Alministración comunal

La comuña ye alministrada pola Pernomada Municipalidá de Huasco, que la so máxima autoridá ye l'alcalde Rodrigo Loyola Morenilla (PPD),^[52] el cual ye asesoráu pol Conceyu municipal, integráu polos conceyales: Daniel Desiderio Díaz Tirado (Ind. PRSD), Rafael Ernesto Vega Peralta (PRSD), Carmen Orolinda Fidalgu Carrielles (PPD), Víctor Hugo Caballero Alcayaga (RN), Adriana Clarisa Cárdenas Rodríguez (PRSD) y Luis Alberto Trigu Rojas (Ind. PDC)^[53]^[54]

Representación parllamentaria

La comuña de Huasco pertenez al 6° distritu eleutoral —xunto a Caldera, Tierra Mariella, Freirina, Vallenar y Alto del Carmen— el cual ye representáu na Cámara de Diputaos del Congresu Nacional polos diputaos Yasna Provoste Campillay (PDC) y Alberto Carbayos Pantoja (PRSD).^[55] De la mesma, la comuña pertenez a la 3° circunscripción senatorial (III rexón - Atacama), que ye representada nel Senáu del Congresu Nacional polos senadores Baldo Prokurica (RN) y María Isabel Allende (PS).^[56]

Turismu

Fora de la ciudá de Huasco pero ensin salir de les llendes comunales, esisten sitios d'altu interés turísticu. El más cercanu ye'l perantiguu pobláu de Huasco Bajo famosu poles sos aceitunes de sabor único y les sos olivares de más de 400 años.^[57] Dende ellí tómase la ruta costera C-470 que conducen a sableres que tán allugaes al norte de Huasco qu'amuesen una guapura única, sables finos, agües ensin contaminar, poco aguaxe y escasa rimada.

Festividaes y celebraciones urbanes

Les fiestes y celebraciones de la ciudá de Huasco n'orde cronolóxicu son.

Festival del Veleru, ye un certame musical que se realiza la segunda selmana del mes de febreru de cada añu, nel anfiteatru costanera. Na competencia de Meyor Intérprete participen representantes d'una docena de comuñes de Chile, siendo'l so máximu gallardón ye'l Veleru». Ye entamáu pola Pernomada Municipalidá de Huasco y ye catalogáu, pelos medios de comunicación, como'l de más altu nivel na rexón d'Atacama.^[58] Ye tresmitíu nes comuñes de Huasco, Freirina y Vallenar por Huasco Televisión. Este ye una reedición gratuita del eventu que se realizó de cutio por 20 años nel Estadiu René Hermosilla, y que cuntó ente otres figures con Gondwana y Illapu.

1ª reedición (2009): Denisse Malebrán, Américo y la Nueva Allegría, Chancho en Piedra y otros.^[59]
2ª reedición (2010): María Jimena Pereyra, La Nueche, Los Tres y Inti-Illimani Históricu.^[60]
3ª reedición (2011): Los Bunkers, Los Jaivas, Luis Jara, Carolina Soto y otros.^[61]
4ª reedición (2012): Anita Tijoux, Javiera y Los Imposibles, Lucybell, Álvaro Véliz, Daniela Castillo, Villa Cariño y otros.^[62]
5ª reedición (2013): Manuel García, Carolina Soto, Mario Guerrero, Los Vásquez y otros.^[63]
6ª reedición (2014): Myriam Hernández, Leo Rey y La Nueche, Los Bunkers, María Jimena Pereyra, Marisela y otros.^[64]
7ª reedición (2015): Kevin Johansen, Ella Baila Sola, Amistades Peligrosas, Los Vikings 5, Francisca Valenzuela, Nueche de Bruxes y Montesa.^[65]
8ª reedición (2016): Franco Simone, María José Quintanilla, Nano Stern, Jordan, Nicole y Megapuesta.^[66]
9ª reedición (2017): Denise Rosenthal, Los Jaivas y Américo.^[67]
10ª reedición (2018): Beto Cuevas, Santaferia, Andrés de Lleón, Narea y Tapia (ex Los Prisioneros) y Congresu^[68]

North Fest, ye una muestra y celebración del arte urbano, que se realiza nel Skate Park comunal, la segunda selmana de febreru dende l'añu 2009. Nella axúntense esponentes chilenos de los cuatro elementos de la cultura hip hop: rap (oral), turntablism o DJing (auditiva), breakdance (físicu) y graffiti (visual).^[69]^[70]

Noche corso d'embarcaciones, ye una celebración que se realiza dende l'añu 2009 na badea de Huasco, pal Día de los namoraos, el 14 de febreru de cada añu. La ventena y más embarcaciones participantes son afataes con colores y lluces, tou rellacionáu cola celebración del amor. Col fin d'incentivar dicha actividá'l conceyu llocal premia a los meyores con CLP$ 750.000 a partir.

Cume del Rock Huasco, ye un festival en direuto de música punk, metal, grunge, reggae y funk, que tien una duración d'ocho hores. Realizar nel mes de febreru de cada añu, na costanera de Huasco y ye totalmente gratuitu.^[71]

1ᵉʳ edición ()
2ª edición (31 de xineru de 2010) Sinergia y otros.^[72]^[73]
3ᵉʳ edición (29 de xineru de 2011) Chancho en Piedra y otros.^[74]
4ª edición (28 de xineru de 2012) De Saloon y otros^[75]
5ª edición (26 de xineru de 2013) Les Tetes y otros.^[76]^[77]
6ª edición (22 de febreru de 2014) Los Miserables, Machuca y otros.^[78]

Aniversariu de Huasco, ye una festividá realizada en víspora del 16 d'abril, día de la fundación de Huasco. Mientres tola selmana realícense diverses actividaes entamaes poles Xuntes de vecinos, ente elles destaquen un coloríu desfile de carros alegóricos y la coronación de la Reina de Huasco».

Día de les Glories Navales en Huasco, ye la celebración el día 21 de mayu de les Glories Navales chilenes. Empecipiar col desfile de representantes de l'Armada de Chile, Clubes de huasos y establecimientos educativos. Prosiguiendo cola visita ordenada de quien lo deseye a los buques bélicos instalaos na badea de Huasco.

Fiesta de San Pedro, ye una festividá relixosa católica especial pol fervor que causa nesti pueblu pescador. Efectúase'l día anterior del llunes más próximu al 29 de xunu de cada añu.^[79] y la so finalidá ye celebrar y honrar a San Pedro, patronu de los pescadores. Efectuar na Plaza de Arma Arturo Prat de Huasco, y en distintos sectores de la ciudá onde la figura del apóstol ye treslladada en procesión, escoltada por gran cantidá de pintorescos bailles relixosos.^[80] Especialmente coloríu ye'l percorríu marín de la figura pola badea de Huasco, en que ye homenaxada y vitoreada polos pescadores de la zona y les sos families, qu'engalanen les sos embarcaciones pa la ocasión.

Quema de monos en Huasco, la quema de monos nesta ciudá ye un costume popular de fin d'añu, que la so escurre ye quemar lo malo del añu recién pasáu pa recibir el nuevu añu. Esto realízase xusto a medianueche y los monigotes a quemar son realizaos con material de refugaya, principalmente ropa vieya y cartón. En Huasco son famosos pol so arte los realizaos poles families Agüero, Triviño ente otres. N'otros países a esta quema conózse-y como quema del moñecu o añu vieyu.^[81]

Festividaes y celebraciones rurales

Pampilla de Huasco So, ye la celebración de Fiestes Patries los díes 18 y 19 de setiembre de cada añu nesta llocalidá. Ye entamáu pol Club de Huasos de Huasco Bajo. Ente les sos actividaes tán el movimientu de riendes, les carreres a la chilena y otres mañes ecuestres. La ramada principal ye La Goyita.

Fiesta de la Bonaventurada Virxe María del Santísimu Rosario o Fiesta de la Virxe del Rosario, ye una festividá católica que se realiza'l segundu domingu del mes ochobre de cada añu, pos el 7 d'ochobre ye la celebración de la Virxe del Rosario. Esta festividá realizar con una procesión de la virxe que percuerre la cai principal del pueblu rematando nes contornes de la Ilesia La nuesa Señora del Rosariu de Huasco Bajo, apurrida a la comunidá nel añu 1933.

Rodiu de pollinos na comuña

Fiesta de la tría a yegua suelta, ye una allegre y perantigua costume campestre realizada por delles families de Huasco Bajo, na que se comparte tragos típicos de la llocalidá, siendo amenizada por cuecas y otros bailles llabradores.

Aniversariu de Huasco So,

Sableres urbanes

Sablera Chica, ye la primera de los dos sableres de la ciudá de Huasco, por problemes de marexaes ye solu sablera solanera, tien una estensión de 200 metros y ausencia de vientu.

Sablera Grande, ye una sablera de gran estensión con aguaxe sele, ideal pa práctica de deportes acuáticos como bodyboard o pesca deportiva. Tien un ampliu estacionamiento y nos primeres 300 metros proteición del cuerpu de socorristas. Amás hai comerciu establecíu, paseos a caballu y arriendu de kayaks. Según los paisanos cuando'l día amanez estenu, a partir de les 15:00 hores el vientu empieza a soplar fuertemente, llevantando incómodamente los sos sables. D'alcuerdu a un estudiu de la Universidá Católica del Norte esta sablera ye la más llimpia de Chile con 0,3 basures/m².^[82]

Sableres d'accesu rural

Fuera de la ciudá de Huasco, tomando dende Huasco Bajo la ruta C-470 que la xune con Carrizal Bajo, esisten sableres munches d'elles casi vírxenes y solitaries d'escasa rimada, d'agües seles y tibies.^[83]^[84] Les principales sableres d'accesu rural de sur a norte son:

Sablera Brava, allugada 7 km al sur de Huasco, ye una sablera de sables blancos y d'agües cristalines, color turquesa. Ye ideal para tomar el sol, relaxase, folgar y recrease nos sos sables. Lamentablemente pol so aguaxe, nun ye apta pal bañu. (allugamientu)

Trés Playitas, son tres sableres allugaes 8 km al norte de Huasco Bajo, la primera d'estes tien un relieve qu'apanga l'acción del vientu, aumentando asina la sensación térmica nella. Esta primer sablera tien amás tol equipamientu p'acampar (retretes, duches, lluminaria pública, discoteca, estacionamientos, almacén, xuegos recreativos y socorristas) y una capacidá p'agospiar mil persones en carpes. (allugamientu)

Sablera de les Formiguines, ye una pequeña sablera en que les sos cercanía instalar profesores y personal de la Pernomada Municipalidá de Freirina. (allugamientu)

Sablera de Les Monxes, sector predresu que d'antiguo yera visitáu poles monxes de Vallenar. (allugamientu)

Sablera Los Toyos, ye una sablera apta pal bañu, pesca y deportes náuticos, perteneciente a la llocalidá de Los Toyos que ta allugada 12 km al norte de Huasco Bajo y que tien un ampliu sector de viviendes de veranéu. (allugamientu)

Sablera La Posita, perteneciente al pobláu de Lo Castillo que s'alluga al norte de Los Toyos. (allugamientu)

Sablera Baratillo, tien una estensa sablera de finos sables allugada 15 km al norte de Huasco Bajo. Ye Ideal pa caminar y pescar, la so agües dacuando tienen proteición de socorristas. (allugamientu)

Sablera Pozuelo, ye una sablera pequeña llindada por grandes roqueríos, ideal pa mariscar. Tien amás una gran perspeutiva de les sableres d'esti sector, sobremanera de sablera Baratillo. (allugamientu)

Sablera Agua de Lluna, sele sablera 18 km al norte de Huasco Bajo, ideal pa pescar y caminar. (allugamientu)

Les Porotas,

Caleta Punta de Llobos, (allugamientu)

Sablera La Poza, con agües color turquesa y arenes tipu conchilla ye una sablera alministrada pola Comunidá Ecolóxica San Franciscu d'Asís de Vallenar. (allugamientu)

Caleta Angosta, pobláu 28 km al norte de Huasco Bajo, que cunta con siquier 20 pescadores, que viven permanentemente nesti sector. Dedicar a la estracción de huiro. (allugamientu)

Sablera Blanca, ye una sablera protexida por CONAF, que pertenez al Parque nacional Llanos de Challe). Cuenta con un camping y bellos senderos d'escursión. (allugamientu)

Sablera Arellano, (allugamientu)

Sablera Los Pozos, (allugamientu)

Sablera Les Gualtatas, (allugamientu)

Sablera La Ferradura, ye una sablera al sur de Carrizal Bajo onde esiste un criadoriu d'ostiones. (allugamientu)

Playa Carrizal So, ye la sablera de la caleta Carrizal Bajo, d'agües seles y con toles comodidaes que brinda una ciudá centenaria.

Piscines rurales

Piscines Les Pircas, estes piscines tán allugaes nel sector del El Pino xunto a la ruta C-46 a 10 km de Huasco. Ye un llugar apacible, d'un ambiente natural pa esfrutar y folgar. Llugar con árees verdes, piscines, servicios básicos y quinchos.^[85]

Piscines Les Aguaes, son tres piscines p'adultos y neños, allugaes en sector Les Tables, que cunten con instalación pa realizar paseos y camping, ideal pa paseos familiares. Les instalaciones tán provistes de meses, parrilles y cuatro pérgolas, amás cunta con billar, bolos, esguilada, xuegos de videu y de mesa. El so horariu d'atención ye de llunes a domingu de 09:00 a 19:30 hores.^[86] (allugamientu)

Naturaleza urbana

Güelga estuariu del ríu Huasco, ye un güelga estuariu allugáu na desaguada d'esti ríu al rematar la sablera Grande, aproximao 3 km al nordeste de Huasco. Abarca alredor de 1000 há y ye equí onde s'alluguen importantes focos de biodiversidá, ente ellos gran cantidá d'aves residentes y migratories, como taguas, garces, yecos, gaviluetes, bandurries y delles especies de patos como'l patu coloráu, el patu jergón y el coríu real. Dacuando tamién puede trate flamencos chilenos y cisnes de pescuezu negru.

Güelga de Quebrada Grande, ye un ecosistema allugáu nel ingresu a Huasco, compuestu por coríos, gaviotines, llebres, caballos y mules.^{[ensin referencies]}

Paséu pola mariña, ye un percorríu marítimu en bote o falucho, que se contrata informalmente polos comenenciudos nel muelle Fiscal de Huasco, inclúi una ruta estándar qu'inclúi la badea de Huasco, sector Conchería y la badea Santa Bárbara, pasando polos castros Ballena y Piqueros, onde s'aprecia gran cantidá de llobos marinos, pelícanos y otres aves. Paséu ideal pa los amantes de la vida marina y la fotografía.^[87]

Naturaleza rural

Desiertu floríu, ye un fenómenu climáticu que consiste na apaición d'una gran diversidá de flores ente los meses de setiembre y payares, nos años en que les precipitaciones tán por sobre'l rangu normal pa la rexón. Ye apreciable en distintos sectores de la comuña de Huasco, como nel cuetu Centinela y nes cercaníes de Carrizal Bajo, onde la especie endémica garra de lleón brota provocando gran interés turísticu.

Parque nacional Llanos de Challe, ye una área natural protexida alcontrada 37 km al norte de Huasco. Tien 45.708 há y foi creada por decretu'l 29 de xunetu de 1994 tando anguaño alministrada pola CONAF. Esti parque presenta un ecosistema desértico costeru. El so flora cuenta con una gran variedá d'especies cactácees, munches d'elles endémiques. Otres son geófites, plantes que cunten con un órganu soterrañu que-yos dexa almacenar sustancies de reserva. Una de les flores más representatives del llugar ye la garra de lleón que ta n'estáu vulnerable, pa munchos la más vistosa y rara de Chile, qu'amás de ser endémica ye la más protexida del parque. La fauna del parque ta acomuñada a comunidaes de carba desértico. Les aves son les que presenten un mayor númberu d'especies, ente les que s'atopen el canastero, la turca, el ferre pelegrín y el cóndor. Pela so parte, los mamíferos tán constituyíos principalmente por guanacos y foinos glaya y culpeo.^[88]

Humedal Laguna Carrizal So, ye una área costera detrás de la sablera principal d'esa llocalidá, nél puédense apreciar flamencos, cisne de pescuezu negru, patu jergón grande, tagua frente colorada, tagua, tagua chica, pitotoy, garza cuca, jotes, yecos, rayadores, zarapitos, pilpilenes, gavilueta de Franklin y playeru de Baird.^[89](allugamientu)

Parques urbanos

Parque San Francisco, ye una esperimentación escultórica de módulos creaos en piedra y madera d'eucalyptus, col propósitu de xenerar un espaciu recreativu de llibre accesu, tranquil y con formosa vista al mar. Ta allugáu nel sector Conchería de Huasco y foi abiertu al públicu n'ochobre del 2003.^[90] Los sos creadores con recursos Fondart fueron los escultores Luis Alberto Triviño Charlin y el so fíu Lorenzo Carlos Triviño González, por cuenta de ellos ye conocíu llocalmente como Trivilandia. La obra naz del rescate d'un rellenu de basura y escombros, primeramente con pequeños xardinos, pa depués el roquerío ser interveníu creando un llugar aparente pa la instalación de nueves estructures.^[91]

Parque Huasco, ye una área verde inaugurada'l 31 de xunetu de 2013, allugada nun terrenal aledaño a la población Coopermín de Huasco. Cuenta con una superficie de 1,88 há y ye alministrada pol grupu scout Chapaq Likan-Antai (Vigías d'Atacama) de Huasco. La idea paisaxística desenvuelta contempla sectores pa scouts, xuegos infantiles, anfiteatru, ente otres atraiciones. Esti parque reemplaza a un antiguu monte en desusu que contenía gran cantidá d'eucalyptus, que por baxos nutrientes y estrés hídricu viéronse afeutaos pola plaga escarabayu taladrador del eucaliptus, esistiendo un riego potencial de cayida d'estos. L'estudiu fitosanitariu realizáu, foi revisáu y ratificáu pola CONAF de la Rexón d'Atacama, que coordinó'l procesu de renovación d'árboles, plantíu de nuevos arbustos y cubresuelos, que s'afaen meyor al clima del valle del Huasco. Ente los 400 árboles y arbustos que tán en crecedera destaquen los árboles: acacia saligna, albizia algarrobo, jacarandá, paraserianthes lophantha, pimientu, melia azedarach, carbonillo, quebracho y tara; y los arbustos: aloe vera, bougainvillea, hibiscus coloraos, hipericum arbustu, poinciana, romeru rastreru, solanu, veróniques y acer japonicum.^[92]^[93]

Interés arquiteutónicu urbanu

Les principales atraiciones arquiteutóniques de la ciudá de Huasco n'orde cronolóxicu son:

Biblioteca Pública N° 221 José Santos Ossa, ye un edificiu construyíu en pinu Oregón y adobe, materiales traíos dende Inglaterra.^[42] Foi alzáu'l 17 de febreru de 1891^[42] col fin de sirvir como casa habitación del Xefe d'estación de ferrocarril del Estáu. Dende'l 16 de setiembre de 1996 nes sos dependencies funciona la biblioteca pública municipal, qu'amás del so sofitu bibliotecariu, ufierta información al turista.

Subcomisaría Huasco (M), 3° Comisaría Vallenar, ex Gran Hotel Holanda, ye un edificiu d'estilu inglés construyíu con maderes de churqui y cubierta de folla. Foi alzáu nel añu 1912^[42] por José Guillermo Zuleta Sotomayor y el so padre, nel sitiu más altu de la cai Arturo Prat, sector centro de Huasco. El so dueñu yera José de la Cruz Núñez qu'implementó nes sos dependencies el yá desapaecíu Gran Hotel Holanda, que se proclamaba por tolos medios escritos de la dómina como un hotel con escelente calidá de serviciu y que recibía turistes tol añu a módicos precios. Anguaño esta construcción ta vencida pol conceyu a Carabineros de Chile.^[38]

Ilesia Parroquial San Pedro Apóstol, ye un templu católicu con forma de proa de barcu, d'estilu únicu en Chile, homenaxando al pueblu pescador huasquino. Esta edificación ye parte de la parroquia San Pedro y la so construcción nel añu 1976,^[42] con materiales aceru y formigón tuvo a cargu del arquiteutu Hugo Chacaltana y la so esposa Lucy Sims, pa depués ser apurrida nel añu 1980.^[94]El so financiamiento foi gracies a la comunidá católica huasquina^[95]encabezada pola so cura párrocu Manuel Amboú Montero^[96] (padre Manolo) y reemplazó a l'antigua ilesia construyida en adobe y madera, financiada y realizada pola familia Craig^[97] l'añu 1890.

Faru Monumental de Huasco, ye una edificación allugada en punta Escorial que foi construyida en 1995^[42] ya inaugurada n'agostu de 1996, tien una forma octagonal y tien 22 metros d'altor. Foi implementada en formigón con enfierradura, y el so cúpula tien un aniellu de fierro forxáu revistíu en cobre avieyáu, con un tratamientu anticorrosivo, apurríu por CAP Minería.^[98]El so color orixinal blancu, pasó a colloráu blancu en 2004, volviendo al so color orixinal en 2009.

Edificiu Pernomáu Municipalidá de Huasco, ye l'edificiu consistorial de la comuña, destaca pola so forma similar a un barcu acorde cola so redolada costera. La so construcción en payares del 2000, tuvo al cargu de los arquiteutos Mario Altamirano y Juan Montoya, siendo inauguráu'l 16 de payares de 2001.

Paséu Avenida Costanera o a cencielles Costanera, ye una vía y piatonal que percuerre tol cantu costeru de Huasco, xuniendo'l Muelle Fiscal cola sablera Grande. Foi construyíu n'agostu de 2004 con un costu de 853.416.000 CLP. Esti ampliu espaciu cunta con estacionamientos, puestos artesanales, zones d'esparcimientu, descansu, picnic y un ampliu anfiteatru nel cual constantemente realizar presentaciones gratuites.^[99]

Escultura Viento Norte o Iconu de Huasco, ye una escultura astracta allugada na parte alta de la sablera Chica de Huasco, nel Paséu Costanera. Foi realizada n'agostu de 2004 pol escultor Lorenzo Carlos Triviño González sofitáu por recursos del Fondart; y ta ellaboráu de fibra de vidriu cubierta de conchilla y escoria de carbón molíu. Según el so autor esta obra "ye l'astracción de la figura humana, una muyer mirando al mar". Delles persones aprecien —amás d'ello— un guajacho, una jaiba o hasta un surfista.

Centru Cultural padre Luis Gil S., ye l'edificiu en que se realicen les actividaes culturales de la comuña, foi inauguráu'l 6 de xunetu de 2007^[100] con una inversión de $227.117.000,^[101] el so nome ye n'homenaxe al párrocu valencianon Luis Gil Salelles, quien construyó cola ayuda de la comunidá, nesti mesmu terrén l'ex Cine Valencia nos años 1960.

Fuerte Sur o Esmeralda,^{[ensin referencies]} ye unu de los tres fuertes construyíos en 1879, y apodera la badea de Huasco. Foi calificáu de calter históricu y cumplió el llabor de fuerte de vixilancia, mientres la Guerra del Pacíficu.^{[ensin referencies]}

Interés arquiteutónicu rural

Huasco Bajo, ye un antiguu asentamientu indíxena que sirvió mientres la Colonia pa sofitar al puertu de Huasco, facilitando asina la colonización y evanxelización. Anguaño ye un pobláu rural que tien una perantigua ilesia y cases esvalixaes ente plantíos d'olivar.

Carrizal Bajo, ye una caleta de pescadores allugada a 50 km al norte de Huasco Bajo. Tien una sablera d'escasu aguaxe y un pequeñu pero modernu muelle. La so antigua Ilesia ye patrimoniu comunal.^[102]

Canto de Agua, ye una pequeña llocalidá casi despoblada que s'alluga 28 km al interior de Carrizal Bajo. Nesti sector instalóse una cantidá considerable d'industries rellacionaes al tratamientu de minerales, una y bones esta foi una zona de peralta producción de cobre a mediaos del sieglu XIX. Tres la decadencia de l'actividá minera hacia 1900, estes llocalidaes fueron quedando abandonaes. Les ruines qu'inda se caltienen de pies son el rexistru foliao y desdexao de llocalidaes qu'a pesar d'una pasada rellumanza quedaron nel olvidu.^[103]

Economía

Les principales fontes de recursos de los habitantes de la comuña de Huasco son l'agricultura, la minería, la pesca, y el turismu. D'elles destaquen les siguientes empreses o servicios:

Sector agrícola, esti sector sofítase principalmente nes masives y perantiguos plantíos d'olivares na llocalidá de Huasco Bajo y na so contorna con más de 1.100 há de güertos d'olivares, representando la mayor estensión d'esti cultivu en Chile. El frutu d'esti árbol, l'aceituna, ye llargamente conocíu a nivel nacional como Aceituna del Huasco, la que se preparar davezu con agua carbonatao o soda, pero ye más reconocida con esta denominación la que ye macerada cola tradicional salmoria, bien espublizada ente los pequeños llabradores de la zona. Amás d'esti consumu en frescu, destaca la puxante industria del aceite d'oliva que yá ta asitiando los sos productos nel estranxeru.

Sector pesqueru y acuícola, esti sector ta basáu principalmente pola pesca artesanal, esplotada al traviés de diversos botes y faluchos que tán dispuestos alredor del Muelle fiscal de Huasco. Hai de solliñar qu'esti trabayadores entamáronse so la Asociación gremial de pescadores artesanales y buzos mariscador de Huasco. Dada la importancia d'esta actividá na zona, en Huasco esiste una oficina comunal del Serviciu Nacional de Pesca.

Industria minero

Planta de Pellets, ye una empresa perteneciente a la CAP Minería (reestructuración orgánica de la CAP), produz tremaos de minerales de fierro. Ta allugada 5 km al suroeste del centru de la ciudá de Huasco pola ruta C-468 y la so puesta en marcha foi a finales de 1978. La so finalidá ye amenorgar significativamente el nivel d'impureces (primordialmente fósforu y azufre) que contién el mineral proveniente de la mina Los Coloraos. Pa ello realicen los procesos de molienda y concentración, amás d'ello rique d'un procesu químicu de peletización que remata col embarque nel puertu mecanizado Guacolda II que tien un ritmu de carguío mayor a 2.500 t/hora. Dende la so puesta en marcha, continues optimizaciones en tol procesu dexaron amontar la producción, menguar los consumos específicos y diversificar la producción. Anguaño cunta con una capacidá de producir 5,3 millones de t/añu de pellets^[104]y otros productos de fierro.^[105] El númberu total de trabayadores qu'integren esti procesu, tantu la Planta de Pellets como'l puertu Guacolda II, ye de 550 persones aproximao, de les cualos el 40 % vive na comuña.

Industria enerxético

Central termoeléctrica Guacolda, ye una central termoeléctrica qu'aprove d'enerxía al sector norte del Sistema Interconectáu Central (SIC). Ta allugada nel antes islla güei península Guacolda, 6 km al suroeste de la ciudá de Huasco, pola ruta C-468. Esta central ta compuesta por 3 turbines de tipu vapor-carbón (procesu) de 152 MW caúna. La Unidá 1 foi apurrida al sistema'l 29 de xunetu de 1995, la Unidá 2 el 22 d'agostu de 1996,^[106] la Unidá 3 el 31 d'agostu de 2009^[107]y la Unidá 4 el 31 de marzu de 2010. La potencia bruta impartida al SIC ye de 608 MW (3,33 % del total país), que empalma con esti postreru na subestación Maitencillo de la comuña de Freirina. Anguaño atópase en construcción una quinta turbina de 152 MW. Para importar los distintos tipos de carbón que s'empleguen, la central tien el muelle mecanizado multipropósito Guacolda I con capacidá máxima de treslladar 1500 t/hora y de recibir buques d'hasta 75 000 t. Pa la proteición del mediu ambiente cuenta nes sos instalaciones con precipitadores electrostáticos y una rede de monitoreo calidable d'aire compuesta por 10 estaciones en tol Valle del Huasco (tomando 300 km²), cumpliendo les regulaciones de la llei 20.018 o llei curtia II del Gobiernu de Chile. Les utilidaes de la central en 2007 fueron de US$ 28 millones y emplega a 76 persones.^[108]^[109]

Puertos

Puertu Guacolda I, ye un muelle mecanizado multipropósito perteneciente a la central termoeléctrica Guacolda compuestu por dos grúes, que sumaes tienen una capacidá máxima de treslladar 36 000 tonelaes diaries y de recibir buques d'hasta 75 000 tonelaes.

Puertu Guacolda II o Terminal marítimu Guacolda II, ye un muelle mecanizado^[110] perteneciente y próximu a la Planta de Pellets de Huasco, nel estremu poniente de la Badea de Santa Bárbara, 4 km al sur del puertu de Huasco. Ta operativu dende l'añu 1978 y pueden recibir naves dende 20 000 tonelaes a 300 000 tonelaes, con un ritmu d'embarque de 60 000 tonelaes diaries de Pellets Productu y 35.000 tonelaes de Pellet Feed.^[111]

Puertu Les Lloses (PLL), ye un muelle multipropósito qu'empecipió les sos operaciones el 20 de setiembre de 2011, que los sos accionistes, CAP y Agrosuper, realizaron una inversión cimera a US$ 50 millones.^[112] Con este -per primer vegada- realícense operaciones distintes a los llabores mineros na badea Guacolda, abriendo nueves perspectives pa les árees granibles del Valle del Huasco.^[113] Na so etapa madura va superar los 20.000 contenedores de 20 pies (TEUS) añales. PLL cunta con dos sitios d'atraque:

Sitiu Nº1, con 164 metros de llargu y 30 d'anchu; pa buques d'hasta DWT 60.000, 225 metros de llargu y caláu de 13 metros.
Sitiu Nº2, con 154 metros de llargu y 30 d'anchu; pa buques d'hasta DWT 12.000, 154 metros de llargu y caláu de 9 metros.

Mediu ambiente

Emisiones de CO₂/día (en tonelaes)
Guacolda	108
CAP	10,2

Estudiu de la Universidá de Chile

D'alcuerdu a un estudiu fechu pola Escuela de Salú Pública de la Universidá de Chile realizáu n'ochobre de 2005, la concentración de níquel en Huasco yera de 50,1 ng/m³ (nanogramo por metru cúbicu), algamáu un máximu de 252 y 1.310 ng/m³. Dichu estudiu sostenía qu'hasta agostu del 2005 habíense acumuláu 598 mil tonelaes de petcoke consumíes. Tamién se conseñó que'l níquel xúntase bien ávidamente a les partícules fines de fierro, lo qu'espón entá más a la población a la inhalación de partícules canceríxenes.

Aprobación y construcción de la Unidá 3

A pesar d'ello en 2006 la empresa Guacolda Enerxía que ye dueña de la central termoeléctrica Guacolda allugada nesta comuña, ya indicada como principal responsable de dicha contaminación, decidió doblar la so capacidá de xeneración cola construcción de dos nueves unidaes de 152 MW caúna. Esi mesmu añu la Comisión Rexonal de Mediu Ambiente (COREMA) de la rexón d'Atacama aprobó cambeos importantes, tocantes a la calidá de los sos combustibles y emisiones, al traviés d'una simple Declaración d'Impautu Ambiental, siendo qu'esta iniciativa yá cuntaba con un Estudiu d'Impautu Ambiental aprobáu, que foi sometíu a llargos discutinios téunicos, polítiques y cola llindada participación ciudadana que considera'l procesu d'evaluación ambiental.

Comparanza del tamañu de PM₁₀ (10 micres) y PM_2,5 (2,5 micres) con un pelo humano (70 micres).

Cabo señalar, amás, que la Comisión Nacional del Mediu Ambiente (CONAMA) y l'Autoridá Sanitaria rexonal, instituciones que marquen la pauta en materia de proteición al mediu ambiente y la salú de les persones, emitieron informes negativos respectu de la iniciativa. El 31 de xunetu de 2009 entró n'operación la Unidá 3, que sumada a les Unidaes 1 y 2 xeneren un total de 456 MW.

Aprobación y construcción de la Unidá 4

Nel 2007 entró a evaluación ambiental la Unidá 4 de la Compañía qu'empezó a inyectar enerxía a plena capacidá al Sistema Interconectáu Central (SIC) nel 2010.

Zona latente

A pidimientu del Serviciu de Salú y del Serviciu Agrícola y Ganaderu, en xineru de 2010 la COREMA de la Rexón d'Atacama solicitó que Huasco seya declarada Zona Latente por contaminación de material particulado PM₁₀, esto porque se llega y devasa el 80 % de la norma dexada.

Aprobación y construcción de la Unidá 5

Nel 2009, Guacolda ingresa al SEIA la Unidá 5, con esti proyeutu suma un nuevu equipu de 152 MW a la central, la que totalizaría asina 760 MW que foi aprobada y ta en construcción.^[114]

Nel 2010 apresuradamente apruébase la nueva ampliación de Guacolda (Unidá 5), lo que munchos venceyen cola retardada declaración de Zona Latente, yá que d'esistir esta declaratoria l'autoridá ta obligada a dictar un Plan de Prevención de la Contaminación p'asegurar que nun se llegue a superar les normes y poro, fuera illegal aprobar esta ampliación.

La declaración de Zona Latente por PM₁₀ de Huasco solo asocedió en mayu de 2012 cuando metanes protestes pola instalación d'una nueva termoeléctrica en Huasco (Central termoeléctrica Punta Alcalde d'Endesa Chile) la Contraloría Xeneral de la República tomó razón del decretu del Ministeriu del Mediu Ambiente.^[115]

Educación

Según el Departamentu d'Alministración d'Educación Municipal (DAEM) de Huasco, el 78 % de los profesores de la comuña tienen perfeccionamiento docente, posgraos en distintes especialidaes. Amás el 75 % de los colexos municipales tán n'excelencia académica, única comuña de la rexón que llogra esta reconocencia d'autoridaes nacionales.

Nivel inicial o parvulario

La comuña cunta con 5 xardinos infantiles. Burbujitas (JUNJI); Villa San Pedro, Les Palmes y Condell Sur (Integra) en Huasco y Pequeñu Olivito en Huasco Bajo.

Les Escueles de llinguaxe son 3: Los mios Raigaños, Huasco Educa y Nueva Mocedá en Huasco. Amás la comuña tien un Centru d'integración comunal, que ye un serviciu municipal qu'atiende a 111 alumnos de los distintos colexos municipales con Necesidaes educatives especiales (NEE).

La comuña de Huasco cunta colos siguientes establecimientos educativos:

Nivel básicu

Escuela Mireya Zuleta Astudillo o MIZUA (ex F-94), ye una escuela básica urbana allugada nel sector centro de la ciudá de Huasco. Ye creada'l 4 d'abril de 1994 ocupando les instalaciones del Llicéu C-9 Xapón una y bones los alumnos d'educación media dixebrar de los de preescolar y básica ocupando nueves dependencies en sector Coopermín. Cuenta con una matrícula de 476 alumnos^[116]y el so nome ye n'homenaxe a una destacada profesora quien exerció nesti establecimientu por delles décades antes de la so muerte.^[117]^[118]^[119]

Escuela José Miguel Carrera (ex F-63), ye una escuela básica urbana creada'l 5 de setiembre de 1979, allugada na población O'Higgins de la ciudá de Huasco, que cunta con enseñanza preescolar, básica y cursu especial, cuntando con una matrícula permediu de 250 alumnos.^[120]^[121]

English College, ye un colexu particular subvencionáu allugáu nel sector Conchería de la ciudá de Huasco, que cunta con una matrícula de 258 alumnos.^[122]^[123]

Escuela L'Olivar (ex F-101), ye una escuela básica rural allugada na llocalidá de Huasco Bajo y apurrida a la comunidá'l 26 d'agostu de 1992, entá cuando les antigües dependencies nel centru de la llocalidá daten de 1833. Cuenta con una matrícula de 227 alumnos ya imparte enseñanza preescolar y básica.^[124]^[125]

Escuela Pablo Neruda (ex G-78), ye una escuela básica rural allugada na llocalidá de Carrizal Bajo que funciona dende'l 19 d'agostu de 1981, impartiendo enseñanza con cursos combinaos de 1° a 6° añu básicu, con una matrícula permediu de 23 alumnos.^[126]^[127]

Escuela Moisés López Trujillo (ex G-100), ye una escuela básica rural allugada na llocalidá de Canto de Agua, funciona dende'l 12 d'abril de 1993, imparte enseñanza con cursos combinaos de 1° a 6° añu básicu y cuenta con una matrícula de 12 alumnos.^[128]

Nivel secundariu

Liceo Xapón (ex C-9), ye un establecimientu públicu inauguráu en 1978 sol nome de Escuela Consolidada d'Esperimentación ya Investigaciones Pedagóxiques, tres la fusión de les escueles rurales N°3 y N°4 de Huasco, que daten de 1963. En 1979 recibe'l so actual nome, depués de ser apadrináu pol Estáu de Xapón, quien apurrió pervalible equipamientu del cual destaca'l so banda instrumental. Esi mesmu añu tamién empezó a apurrir enseñanza preescolar, básica y media. En 1993 dixébrense les enseñances básica y media, agora los alumnos d'educación media caltienen el nome y pasen a ocupar nueves instalaciones nel sector Coopermín de Huasco, los alumnos d'educación básica y preescolar quedar nes anteriores instalaciones llamándose agora Escuela Mireya Zuleta Astudillo. Nel nuevu allugamientu los alumnos del llicéu cunten con espaciu pa recibir especialidá téunicu profesional, y de un internáu con capacidá pa 60 alumnos de les llocalidaes cercanes. Esti llicéu cunta con una matrícula de 495 alumnos^[129]y ufierta formación humanista científica^[130] y téunicu profesional^[131] nes especialidaes d'Acuicultura,^[132]Electrónica, Lletricidá, Alministración, Mecánica industrial, Servicios de turismu y Atención de párvulos.^[133]

Cultura y les artes

La comuña de Huasco contribúi colos siguientes artistes n'orde cronolóxicu:

Escultura

Luis Triviño Charlín (Valdivia, 26 de xunu de 1941), ye un recitador y escultor autodidacta aniciáu dende 1963 en Huasco. Como escultor trabaya diversos estilos en piedra y madera. La so obra más insigne «Bote pesqueru» (1987), foi creada especialmente pa ser apurrida a Xuan Pablo II pol obispu Fernando Ariztía. Dalgún de los sos premios son, «Nacional d'Artesanía» (1976) auspiciado por TVN, «Conseyu Nacional de la Ancianidad» (1978) y «Concursu del fierro y l'aceru» (1985) cola obra «Los Pirquineros».

Los Triviño, la so familia, compuesta pola so esposa Pensilvania González, y los sos cuatros fíos, María Pilar, Luis Antonio, Ana y Lorenzo. Siguieron la so sienda en diverses espresiones de creación cultural, recibiendo diverses reconocencies,^[134] ente ellos el «Nacional d'Artesanía» (xxxx), l'Arte, Secreduc Atacama» (2001) y un Fondart Atacama (2003) col proyeutu «Parque San Francisco» o «Trivilandia».^[135]

Lliteratura

Oriel Ramírez Gutiérrez (Potrerillos, 4 d'avientu de 1947), ye un escritor, payador, poeta, historiador y actor aniciáu en Huasco. Llanzó los llibros «Canto Lloru» (poesía y décimes, 2002) y «L'enigma del zapatu perdíu y otros misterios» (cuentos, 2010). Amás punxo n'escena la obra de teatru Doble impautu» (2007).^[136] Les sos composiciones reportó-y los siguientes premios, «2ᵘ llugar nel Festival del Veleru de Huasco» (1993), «2ᵘ llugar nacional del Concursu Nacional de Poesía, Villa Alemana, Capital de la Poesía» (1999), distinción «Meyor Folclorista, Pernomada Municipalidá de Huasco» (1999) y «Cuentos en movimientu» (2007). Foi presidente del Comité d'estensión cultural del Club Deportivo Guacolda y direutor del Grupu de Teatru de la mesma entidá.^[137]

Juan Soñador Rivera Ávalos (Huasco, 25 de payares de 1971), ye un esfalanciador antipoeta y escritor huasquino. A editáu cuatro llibros, «Pintamonos Pintaletras» (1994), «Fueyes de Olivo» (2000), «Suañu Azul, la Revolución Silenciosa» (2011) y «Caleyón, Caminos y Rellabicos» (2013). Esta última obra foi presentada en Santiago pol poeta Erick Pohlhammer, pa depués ser lleida pol so autor en distintos espacios de la mesma ciudá y Valparaíso.^[138]^[139]

Música

Rafael Huaso Campos Saguez (La Serena, 5 d'ochobre de 1932 – Vallenar, 10 de payares de 2013), foi un destacáu músicu que tempranamente treslladar a la Facienda Atacama (comuña de Freirina). Foi direutor d'obres de teatru coles que percorrió Chile. Trabayó nel Indap onde aprovechó de formar a diversos folcloristes. Amás xunto a los sos hermanos foi parte del grupu folclóricu Los Hermanos Campos. Compunxo y musicalizó cantares como Huasco del futuru, La cueca del coneyu, La quebrada de Los Toyos y La carrera. Nel planu empresarial creó Vía-Mar, la primer llinia de coleutivos de Huasco.^[140]^[141]

Moisés López Fernández (*, 14 de marzu de 1982) ye un músicu y poeta, qu'al pie del so hermanu Simón Jezahel, nel añu 2000 formen la banda de rock Los Bestones.^[142] Empecipia tocando covers en diverses llocalidaes, para col tiempu desaguar en daqué más profesional. Tien tres trabayos discográficos Partir de Zero (2010) (Los Bestones), Cantares de Vida y Esperanza (2013) (Los Bestones)^[143] y Cantar a Huasco So (2012) (independiente).^[144]^[145]

Agrupación cultural Agua Lluna,^[146]^[147]

Deportes

La comuña de Huasco cunta colos clubes deportivos Guacolda, Mocedá Marítimu, Colo-Colo, Estelleros, Unión Rana, Victoria, Hospital, Serplant y Huasco Bajo Xuníu. Los clubes de rayuela O'Higgins y Guacolda. Y les cortiles deportives Ximnasiu Techado Municipal profesor Luis Rojas Araya, Estadiu Paulino Callejas, Estadiu Municipal de Huasco Bajo y l'Estadiu René Hermosilla.

Campeonatos

Tocantes a competiciones deportives, na comuña realiza'l Campeonatu de fútbol sénior, la Lliga de baloncestu de Huasco y, en temporada braniza, el Campeonatu comunal de baloncestu 5x5, qu'en 2018 tuvo'l so 17ª edición.^[148]^[149] y el campeonatu de babyfutbol femenín.

A nivel nacional, Mocedá Marítimu participó nel Campeonatu Amateur de Clubes Campeones 2017.

Servicios

La ciudá de Huasco cunta colos servicios estatales Hospital Manuel Magalhaes Medling, Consultorio Juan Verdaguer,^[150] Subcomisaría Huasco de la 3° Comisaría Vallenar, Cuerpu de Bomberos Huasco 1° Compañía, Rexistro Civil ya Identificación y Correos de Chile. Amás los servicios privaos Banco Estado, Emelat, Agües Chañar, Chilexpress, Supermercáu Santa Isabel, Farmacia San Miguel y Farmacia Vida.

Tresportes

L'accesu a la ciudá de Huasco dende la ruta 5 Panamericana Arica-La Serena ye al traviés de la ruta C-46 (Vallenar-Huasco) que foi construyida na visu de l'aguada sur del Valle del Huasco qu'alluga al ríu Huasco.

Amás de la ruta antes mentada y en constante ameyora esta la ruta C-470 parte de la esperada ruta Costera ente Carrizal Bajo y Huasco. Esta tien una calidá aceptable con un pavimentu básico tipu bischofita, tres una inversión de más de 7 mil millones de pesos.^[151]

Tresporte públicu

El tresporte públicu local ye realizáu pola empresa de coleutivos Taximar. Dende la ciudá de Vallenar el tresporte ye realizáu poles empreses de minibuses y buses Espresos Atacama, Sercam, Sol de Huasco y coleutivos Vallemar, con salíes de frecuencia diez minutos, retrasando una hora. Dende la ciudá de La Serena el tresporte ye realizáu poles empreses Elqui Bus Palacios y Sele-Mar, con dos salíes diaries caúna, con cuatro salíes diaries, retrasando cuatro hores. Dende la ciudá de Copiapó ye realizáu pola empresa de minibuses Espresu Ermu Floríu, con salida diaria a les 15:30 y regresu a Copiapó 7:00, retrasando tres hores. Y dende la ciudá de Santiago ye realizáu pola empresa Tur Bus, con salida diaria a les 23:35 y regresu a Santiago 20:45, retrasando diez hores.

Tresporte aereu

La comuña tien el pequeñu Aeródromu Gran Cañón o Aeródromu de Carrizal Bajo, pero esti solu tien capacidá pal aterrizaxe de jets privaos y nun tien servicios programaos. Los aeropuertos con servicios programaos más cercanos son l'Aeropuertu de La Serena y el de Copiapó.^[152]^[153]^[154]

Telecomunicaciones

Na comuña de Huasco cáptense les canales de televisión de cobertoria nacional TVN (frecuencia 6), Canal 13 (frecuencia 9), Mega (frecuencia 10) y CHV (frecuencia 13), la canal rexonal Holvoet Televisión (frecuencia 11).

Amás la estación de radio de cobertoria nacional Radio María (frecuencia 105.9 MHz dial FM), la estación de radio rexonal Señardosa FM (frecuencia 89.1 MHz dial FM) y l'estación de radio Profeta FM (frecuencia 94.9 MHz dial FM) de la comuña de Freirina. Súmase tamién el periódicu rexonal El Diariu d'Atacama, el periódicu serenense El Día y el periódicu provincial La Estrella del Huasco.

La comuña tien tamién les siguientes canales, radios y medios escritos llocales:

Televisión

Huasco Televisión, ye una canal de televisión por cable, que ye emitíu al traviés de la frecuencia 24 del operador Cable Huasco nes comuñes de Huasco y Freirina; y pola frecuencia 3 del operador VTR, que lo espubliza pola comuña de Vallenar. Empezó les sos operaciones el 31 de xineru de 2003 y el so direutor ye Marcelo Godoy Pescuezu. La so programación ta compuesta por videos musicales, películes, noticies y cobertoria d'eventos nes comuñes antes mentaes. El so noticiario Informe Prensa ye emitíu los díes miércoles, sábadu y domingu a les 22:00 hores.^[155]

Radio

Radio Progresu FM, ye una estación de radio allugada nel 101.1 MHz del dial FM en Huasco, Huasco Bajo, Freirina y Vallenar. Empecipió les sos tresmisiones en 1990 y la so llinia programática destacar por entemecer conteníu noticioso, misceláneo y espaciu d'opinión comunal.^[156]

Karina FM, ye una estación de radio allugada nel 90.3 MHz del dial FM en Huasco, Huasco Bajo, Freirina y Vallenar, frecuencia onde enantes operaba Radio América. Carauterizar por tener una llinia programática independiente dirixida a públicu xuvenil.^[157]

Alternativa FM Chile, ye una estación de radio per Internet, la primera de la Rexón d'Atacama. Tresmite música actual ya información,^[158] dende va diez años na ciudá de Huasco.^[159] (link)

Mediu escritu

Huasco al Día, ye una publicación local emitida de forma periódica pola Pernomada Municipalidá de Huasco.^[160]

Revista Centinela, ye una publicación creada en 2003 que ye distribuyida en forma gratuita nos establecimientos educativos ya instituciones públiques de la comuña. La so finalidá ye fomentar y arriquecer valores artísticos, ecolóxicos y culturales nos sos llectores. La so producción y diseñu ta a cargu del profesor Pedro Eleacin Boglio Contreras.^[161]

Llocalidaes y llendes comunales

La comuña de Huasco alluga la ciudá de Huasco; les aldegues de Huasco Bajo y Los Toyos; los caseríos de Canto de Agua, Carrizal Bajo, La Arena, El Pino, Los Pozos, La Cachina, Villa Guacolda, La Ferradura, Caleta Angosta, Agua Patiño, Sablera Les Gualtatas, Caleta Punta de Llobos, Trés Playitas, Lo Castillo y Sablera Blanca.^[162]

Per otru llau, la ciudá de Huasco tien los sectores Centro, Coopermín, O'Higgins, Condell Sur y Conchería. Allugándose nestos, les poblaciones O'Higgins, Coopermín, Huasco II, Huasco III, Gabriela Mistral, 21 de mayu, Canto de Agua, Padre Manolo, Los Pescadores, Plan 45, Terraces de Amancay (ex población Endesa) y les villes Victoria, Les Palmes y Estanislao del Cantar.

Llendes comunales

Les llendes detallaes de la comuña son:

Al norte, la llinia de cumes de los cuetos de Carrizal, dende la punta Matamoros, xunto al Mar Chilenu, hasta'l cuetu Chañar.
Al este, una llinia recta, dende'l cuetu Chañar hasta'l cuetu La Baniella: la llinia de cumes, dende'l cuetu La Baniella hasta'l cuetu Caballu, pasando pola cota 598, el portezuelo Los Coloraos y la cota 622; la llinia recta que xune'l cuetu Caballu cola cota 584: la llinia de cumes, dende la cota 584 hasta'l portezuelo La Salvadora pasando polos cuetos Estielles, Arturo y Cielu: la llinia de cumes que llinda pol oriente, norte y poniente la hoya de la quebrada Capote. dende'l portezuelo La Salvadora hasta la so desaguada na quebrada Les Salinas o Les Nories, pasando pola sierra de Los Quemaos y el portezuelo El Pingu: una llinia recta, dende la desaguada de la quebrada Capote na quebrada Les Salinas o Les Nories hasta'l cuetu Les Taces: la llinia de cumes, dende'l cuetu Les Taces hasta l'orixe de la quebrada Animar, pasando pol cuetu La Chépica, cota 969 y 963 de la carta del Institutu Xeográficu Militar 1:50000 y pol cuetu Tomate: la quebrada Animar, dende'l so orixe hasta'l meridianu astronómicu de la interseición del ríu Huasco col caleyón Les Tables: el meridianu astronómicu antes citáu, dende la quebrada Animar hasta'l ríu Huasco, nel caleyón Les Tables: el caleyón Les Tables y el so allongamientu na llinia recta escontra'l sur, dende'l ríu Huasco hasta la so interseición col camín de Vallenar a Huasco: la llinia recta, dende la interseición del allongamientu escontra'l sur del caleyón Les Tables col camín de Vallenar a Huasco hasta la cota 244 de la carta del Institutu Xeográficu Militar 1:50000: la llinia de cumes que llinda pol oriente les hoyas de les quebraes del Pinu y Callaco, dende la cota 244 hasta'l cuetu Arena, pasando pol gordón el Churcal.
Al sur, la llinia de cumes que llinda pel norte la hoya de la quebrada El Pescuezu, dende'l cuetu Arena hasta la cota 155: y la llinia recta que xune la cota 155 cola punta Alcalde, xunto al Mar Chilenu.
Al oeste, el Mar chilenu, dende la punta Alcalde hasta la punta Matamoros.^[163]

Mar chilenu en punta Matamoros	Copiapó	Copiapó en cuetu Chañar
Mar chilenu		Freirina y Vallenar dende cerro Varilla hasta cuetu Caballu


Mar chilenu en punta Alcalde	Freirina	Freirina y Vallenar hoya norte de la quebrada El Pescuezu

Referencies

↑ «Axenda y guía de trámites», Pernomada Municipalidá de Huasco, Chile
↑ «The World Factbook» (inglés). Axencia Central d'Intelixencia. Archiváu dende l'orixinal, el 2011-05-25. Consultáu'l 27 de mayu de 2014.
↑ «Significáu de la pallabra Huasco». biblioredes. Archiváu dende l'orixinal, el 2008-03-25. Consultáu'l 8 de marzu de 2014.
↑ «Novum lexicon geographicum».
↑ «El ríu Huasco». El noticieru del Huasco. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.
↑ «Historia del valle del Huasco», Juan Ramos Álvarez
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 «Historia del Huasco» (1896), Luis Joaquín Morales, Chile
↑ ^8,0 ^8,1 «Poles riberes del Huasco» (1981), Francisco Ríos Cortés
↑ «Anal de la Universidá Católica de Valparaíso Añu 1956, Númberu 3 - Tabla de conteníos». Universidá Católica de Valparaíso. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.
↑ «Toponimia de Huasco». toponimianortechico.com. Archiváu dende l'orixinal, el 3 de febreru de 2014. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.
↑ «nuesos_sitios/bdrios/sitio/glosariu/toponi.htm Toponimia». educarchile.cl. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.
↑ «Daqué d'historia Huasco Bajo y los españoles». artenorte.cl. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.
↑ «Intromisión de la llingua quechua en Chile» (1956), Luis Guillermo Márquez Eyzaguirre, Añales de la Universidá Católica de Valparaíso, N.3, 15-237.
↑ ^14,00 ^14,01 ^14,02 ^14,03 ^14,04 ^14,05 ^14,06 ^14,07 ^14,08 ^14,09 ^14,10 ^14,11 ^14,12 ^14,13 ^14,14 ^14,15 ^14,16 ^14,17 ^14,18 ^14,19 ^14,20 ^14,21 «Atacama de Cobre», Oriel Álvarez Gómez
↑ «ferrocarril de Huasco». biblioredes.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 23 de febreru de 2008. Consultáu'l 4 d'abril de 2014.
↑ «Pinu de Huasco». biblioredes.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-29. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.
↑ Luis Farías Rodríguez, 'Huasco y la so Historia', Chile
↑ La Institución de los Censos de los naturales de Chile (1570-1750), José Armando de Ramón, Ediciones Historia, 1961 - páx. 67
↑ «Historia de Chile: Biografíes. Tomás Marín de Poveda: 1650-1703».
↑ «CAPÍTULU 4 LLINIA DE BASE CENTRAL TERMOELÉCTRICA PUNTA ALCALDE».
↑ «SISMOS IMPORTANTES Y/O DESTRUCTIVOS (1570 - A LA FECHA)». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de xunu de 2012.
↑ «Les primeres rellaciones comerciales de Chile y l'oriente» (1948), Eugenio Pereira Salas.
↑ «Serviciu Hidrográficu y Oceanográficu de l'Armada de Chile (2005)». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-02-22.
↑ «Seísmos Importantes y/o Destructivos (1570 a la fecha)».
↑ Schmidtmeyer, Peter (1824). Travels into Chile over the Andes in the years 1820 and 1821: With some sketches of the productions and agriculture, La traducción ta tomada de la cita que fai María Luisa Méndez na páx. 106 del so llibru La esportación minera en Chile, 1800-1840, Editorial Universitaria 2004. Consultáu'l 7 de xunetu de 2018.
↑ Historia de la marina mercante de Chile, Claudio Véliz, Edic. Universidá de Chile, 1961, páx. 29
↑ «Terremoto de Chile Historia».
↑ «TERREMOTO EN CHILE HISTORIA».
↑ «Charles Robert Darwin: 1809-1882».
↑ «Huasco (II), Rexón Atacama, Chile».
↑ «Historia de la Rexón Atacama - Gilliss describe'l terremotu de 1851». Archiváu dende l'orixinal, el 9 de payares de 2011.
↑ «Una situación peligrosa nuna mina de plata mientres un fuerte terremotu». Archiváu dende l'orixinal, el 10 d'abril de 2013.
↑ «Operaciones sobre Huasco, Vallenar y Illapel».
↑ «Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2 de febreru de 2014.
↑ «Galería de Semeyes». biblioredes.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 25 de marzu de 2008. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.
↑ «Historia de Chile: Rexones. Historia de Vallenar». biografiadechile.cl. Consultáu'l 17 d'agostu de 2014.
↑ «HABILITA COMO PUERTU MAYOR EL MENOR DE HUASCO I AFITA EL PERSONAL QUE VA TENER L'ADUANA. SUPRIME TAMIÉN L'ADUANA DE CARRIZAL BAXU PUERTU QUE REBAXA A LA CATEGORÍA DE MENOR.».
↑ ^38,0 ^38,1 «Hotel Holanda de Huasco».
↑ «TERREMOTU DE 1922».
↑ «Maremotu en Huasco». biblioredes.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-29. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.
↑ «Terremotu y Tsunami en Huasco 1922».
↑ ^42,0 ^42,1 ^42,2 ^42,3 ^42,4 ^42,5 ^42,6 Recopilador Manuel Rojas Peralta
↑ «Línea base mediu físicu clima y meteoroloxía».
↑ «División políticu alministrativa y censal 2007».
↑ «Meteorología (Chile)».
↑ «AccuWeather.com Forecast Center Huasco, Chile (Atacama)».
↑ «Meteorologisk institutt - Weather forecast for Huasco in Atacama (Chile), 19 m.».
↑ «Direición Meteorolóxica de Chile III rexón».
↑ «Promedios mensuales ente Caldera y La Serena editorial=MSN». Consultáu'l 3 de xunetu de 2009.
↑ «PLL Puertu Les Lloses».
↑ «Censo INE 2002 del Institutu Nacional d'Estadístiques, páxina 56 y 57».
↑ «&atras=false&tabIndex=0.html Eleiciones Municipales 2012».
↑ «Votación candidatos a conceyales (2012), comuña de Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 14 d'abril de 2013.
↑ «Servel».
↑ «Eleiciones Presidenciales y Parllamentaries 2013». Archiváu dende l'orixinal, el 18 de payares de 2013.
↑ «Votación candidatos a senadores (2009) - Circunscripción 3º». Archiváu dende l'orixinal, el 17 d'avientu de 2009.
↑ «Olivos de Huasco Bajo Tendríen más de 400 años».
↑ «Municipalidá de Huasco va celebrar fiestes patries con gran fiesta costumista n'Avenida Costanera».
↑ «Festival del Veleru 2009, tou un ésitu».
↑ «Partió vientu en popa».
↑ «Güei parte festival del Veleru en Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-06.
↑ «pa-la-cuarta-version-del veleru-2012/ Huasco preparar pa la cuarta versión del Festival del Veleru». Archiváu dende l'pa-la-cuarta-version-del veleru-2012/ orixinal, el 9 d'abril de 2017.
↑ «El fin de selmana realizará el Festival del Veleru en Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-06.
↑ «festival-del veleru-en-huasco/ Los Bunkers, Marisela, Myriam Hernández van presentar nel Festival del Veleru en Huasco.». Archiváu dende l'festival-del veleru-en-huasco/ orixinal, el 9 d'abril de 2017.
↑ «festival-del veleru-2015/ Parrilla d'Artistes del Festival del Veleru 2015».
↑ «festival-del veleru-en-huasco/ Javiera Acevedo Va Animar El Festival Del Veleru En Huasco».
↑ «festival-del veleru-2017/ Alcalde Rodrigo Loyola confirma animadores pal festival del veleru 2017».
↑ veleru-de-huasco-yá-tien-artistes-confirmaos/ FESTIVAL EL VELERU DE HUASCO YÁ TIEN ARTISTES CONFIRMAOS
↑ «NORTH FEST: FESTIVAL DE HIP HOP EN HUASCO».
↑ «batalla-del-ermu North Fest La Batalla del Desiertu».
↑ «güeyos-cume-del-rock-huasco-2013/ ENGUEDEYO DE YUZ – ABRE LOS GÜEYOS (CUME DEL ROCK HUASCO 2013)».
↑ «Sinergia va tar nel Cume del Rock en Huasco».
↑ «Amás. Sinergia romper en Cume del Rock Huasco yá tien la so soberana del Branu 2010». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-03-05.
↑ «Huasco ye una Fiesta esti Branu».
↑ «13:01 hores.- Huasco llanza dómina braniza 2012». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-03-05.
↑ «26 de xineru, Cume del Rock en Huasco».
↑ «Cumbre del Rock Huasco 2013».
↑ «Huasco, sábadu 22 de febreru 2014: CUME DEL ROCK EN HUASCO 2014 + FIESTA DE LA CERVEZA, ente elles cerveces Diaguitas nos sos trés variedaes». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-02-28.
↑ «Ley 19.668 del añu 2000».
↑ «BAILLE.htm Baille Relixosu en Huasco».
↑ «Añu nuevu 2009».
↑ «basura_en_les sableres.PDF Informe muestreo de la basura nes sableres».
↑ «Huasco: Puertu y Sableres». Archiváu dende l'orixinal, el 26 d'abril de 2008.
↑ «Circuitu de sableres ente Huasco y Carrizal». Archiváu dende l'orixinal, el 8 de febreru de 2013.
↑ «PISCINES LES PIRCAS».
↑ «Piscines les Aguaes».
↑ «Pasio pola mariña».
↑ «Parque nacional Llanos de Challe».
↑ «post d'Isla Troncoso Medel - Llicenciada en Ciencies y Artes Ambientales».
↑ Parque Escultura
↑ Destacada familia d'artistes del Huasco recibió visita de Ministra de Cultura
↑ El Noticieru del Huasco Guacolda Enerxía y Conceyu inauguren nuevu Parque Huasco
↑ parquehuascotrpt.pdf
↑ «Historia - Iglesia San Pedro de Huasco».
↑ «archive.is-ekTc Ilesia de Huasco».
↑ «Comunidad huasquina secuestra cura párrocu (1972)».
↑ «HuascoTV (YouTube) - Iglesia Apóstol San Pedro parte 1».
↑ «Faru de Huasco».
↑ «Costanera de Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de xunu de 2012.
↑ «Centro Cultural Padre Luis Gil sigue celebrando».
↑ Inversión $227.117.000, terminó d'obra: 13 de setiembre de 2006, constrúi: Omar Antunez Antunez
↑ «Carrizal So».
↑ «archive.is-xEIB Canto d'Agua».
↑ «Memoria Añal 2008 (CAP Minería)». Archiváu dende l'orixinal, el 12 de xineru de 2012.
↑ «web CAP Minería.cl». Archiváu dende l'orixinal, el 12 de setiembre de 2009.
↑ «Presentación Llétrica Guacolda». Archiváu dende l'orixinal, el 15 d'avientu de 2013.
↑ «Tokman inaugura planta que provoca cáncer a habitantes del Huasco».
↑ «Memoria Guacolda 2007, páxina 21».
↑ «web guacolda.cl». Archiváu dende l'orixinal, el 9 de xineru de 2010.
↑ «Proyeutu “Ampliación y Meyores Operacionales en Planta de Pellets”».
↑ «Valle del Huasco - CAP Minería».
↑ «lloses-el puertu-multiproposito-de-atacama-chile/ Puertu Les Lloses: “El Puertu Multipropósito d'Atacama, Chile”».
↑ «Lloses-recibio-primer-desembarque-de-productos-pa-Agrosuper.aspx Puertu Les Lloses recibió primer desembarque de productos pa Agrosuper».
↑ «Central termoeléctrica Guacolda». Archiváu dende l'orixinal, el 4 de xineru de 2014.
↑ «Central termoeléctrica Guacolda». Archiváu dende l'orixinal, el 3 de xineru de 2014.
↑ «Antecedentes del Establecimientu Escuela Mireya Zuleta Astudillo».
↑ «web Mizua». Archiváu dende l'orixinal, el 22 d'avientu de 2008.
↑ «19 años de vida cumplió Escuela Mireya Zuleta Astudillo de Huasco».
↑ «Transparencia DAEM». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-02-26.
↑ «Antecedentes del Establecimientu Escuela José Miguel Carrera».
↑ «web José Miguel Carrera». Archiváu dende l'orixinal, el 23 d'avientu de 2008.
↑ «Antecedentes del Establecimientu Colexu English College».
↑ «Departamentu d'Estudios y Desenvolvimientu del Ministeriu d'Educación año 2007».
↑ «Antecedentes del Establecimientu Escuela L'Olivar».
↑ «web L'Olivar». Archiváu dende l'orixinal, el 25 d'avientu de 2008.
↑ «Antecedentes del Establecimientu Escuela Pablo Neruda».
↑ «web Pablo Neruda». Archiváu dende l'orixinal, el 15 de payares de 2011.
↑ web Moisés López Trujillo)
↑ «Antecedentes del Establecimientu Liceo Xapón».
↑ «Enseñanza humanista científica». Archiváu dende l'orixinal, el 2008-12-24.
↑ «Enseñanza téunicu profesional». Archiváu dende l'orixinal, el 2008-12-24.
↑ «Llicéu Xapón de Huasco inaugura talleres de acuicultura de proyeutu CAP».
↑ «web Liceo Xapón». Archiváu dende l'orixinal, el 28 d'avientu de 2013.
↑ Provincia del Huasco cunta col 1ᵉʳ mural de piedres y minerales
↑ «escultor ISSUU - Obres del Escultor Artesanal Luis Triviño Charlín».
↑ «Oriel Ramírez Gutiérrez, llanza'l so segundu llibru». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-02-22.
↑ «Oriel Ramírez Gutiérrez».
↑ «Poeta Juan Rivera». Archiváu dende l'orixinal, el 2019-07-10.
↑ «Poeta Juan Soñador Rivera, Huasco, Atacama-Chile».
↑ «Huaso Campos na fiesta Guachaca Huasco - abril 2012».
↑ «fiestes patries Municipalidad de Huasco ufierta variáu programa dieciochero pa estes fiestes patries». El Día (14 de setiembre de 2011). Consultáu'l 1 d'agostu de 2014.
↑ «muerte/ Ex miembros de Secta acusen: sumió una guagua en Pirque y hai otra muerte».
↑ «Bestones en MySpace».
↑ «Los Bestones Información».
↑ «Moisés en MySpace».
↑ «Voces & Soníos del Huasco».
↑ «Presupuestu participativu Huasco».
↑ «PARTIÓ TORNÉU DE BASQUETBOL EN HUASCO».
↑ «CAMPEONATU COMUNAL DE BASQUETBOL 5X5».
↑ «Inauguren moderna infraestructura del consultoriu Juan Verdaguer de Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-05-29.
↑ «Nuevu tramu costeru: De Huasco a Caldera pel mar». Archiváu dende l'orixinal, el 22 de febreru de 2014.
↑ «Carta Vuelos y Carta de Servicios d'aire pal Aeropuertu de Gran Cañón».
↑ «Huasco a Guanaqueros».
↑ «Airport Records».
↑ «Huasco Televisión».
↑ «Radio Progresu FM de Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2019-05-06.
↑ «Karina FM». Archiváu dende l'orixinal, el 5 d'agostu de 2009.
↑ «alternativafm.cl».
↑ «enconexionpro.cl». Archiváu dende l'orixinal, el 24 de febreru de 2014.
↑ «Diariu Huasco al día».
↑ «Revista Centinela».
↑ «Institutu Nacional d'Estadístiques de Chile».
↑ «PRECISA DELIMITACIONES DE LES COMUÑES DEL PAÍS, Norma: DFL 3, DFL 3-18715, Versión: Última Versión, De: 28-ENE-2014, Fecha Publicación: 05-DIC-1989, Fecha Promulgación: 09-JUN-1989, Organismu: MINISTERIU DEL INTERIOR».

Ver tamién

Enllaces esternos

Ye obligatoriu indicar l'idioma de Wikisource.

Fotografíes de Huasco en flick.com
Indicadores comunales na Biblioteca del Congresu Nacional de Chile
Mapa de cais de Huasco en emol.com

[1] «Axenda y guía de trámites», Pernomada Municipalidá de Huasco, Chile

[2] «The World Factbook» (inglés). Axencia Central d'Intelixencia. Archiváu dende l'orixinal, el 2011-05-25. Consultáu'l 27 de mayu de 2014.

[3] «Significáu de la pallabra Huasco». biblioredes. Archiváu dende l'orixinal, el 2008-03-25. Consultáu'l 8 de marzu de 2014.

[4] «Novum lexicon geographicum».

[5] «El ríu Huasco». El noticieru del Huasco. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.

[jramos-6] «Historia del valle del Huasco», Juan Ramos Álvarez

[jmorales-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 ^7,3 «Historia del Huasco» (1896), Luis Joaquín Morales, Chile

[frios-8] 8,0 ^8,1 «Poles riberes del Huasco» (1981), Francisco Ríos Cortés

[9] «Anal de la Universidá Católica de Valparaíso Añu 1956, Númberu 3 - Tabla de conteníos». Universidá Católica de Valparaíso. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.

[10] «Toponimia de Huasco». toponimianortechico.com. Archiváu dende l'orixinal, el 3 de febreru de 2014. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.

[11] «nuesos_sitios/bdrios/sitio/glosariu/toponi.htm Toponimia». educarchile.cl. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.

[12] «Daqué d'historia Huasco Bajo y los españoles». artenorte.cl. Consultáu'l 16 d'agostu de 2014.

[13] «Intromisión de la llingua quechua en Chile» (1956), Luis Guillermo Márquez Eyzaguirre, Añales de la Universidá Católica de Valparaíso, N.3, 15-237.

[oalvarez-14] 14,00 ^14,01 ^14,02 ^14,03 ^14,04 ^14,05 ^14,06 ^14,07 ^14,08 ^14,09 ^14,10 ^14,11 ^14,12 ^14,13 ^14,14 ^14,15 ^14,16 ^14,17 ^14,18 ^14,19 ^14,20 ^14,21 «Atacama de Cobre», Oriel Álvarez Gómez

[15] «ferrocarril de Huasco». biblioredes.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 23 de febreru de 2008. Consultáu'l 4 d'abril de 2014.

[16] «Pinu de Huasco». biblioredes.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-29. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.

[17] Luis Farías Rodríguez, 'Huasco y la so Historia', Chile

[18] La Institución de los Censos de los naturales de Chile (1570-1750), José Armando de Ramón, Ediciones Historia, 1961 - páx. 67

[19] «Historia de Chile: Biografíes. Tomás Marín de Poveda: 1650-1703».

[20] «CAPÍTULU 4 LLINIA DE BASE CENTRAL TERMOELÉCTRICA PUNTA ALCALDE».

[21] «SISMOS IMPORTANTES Y/O DESTRUCTIVOS (1570 - A LA FECHA)». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de xunu de 2012.

[22] «Les primeres rellaciones comerciales de Chile y l'oriente» (1948), Eugenio Pereira Salas.

[23] «Serviciu Hidrográficu y Oceanográficu de l'Armada de Chile (2005)». Archiváu dende l'orixinal, el 2016-02-22.

[24] «Seísmos Importantes y/o Destructivos (1570 a la fecha)».

[25] Schmidtmeyer, Peter (1824). Travels into Chile over the Andes in the years 1820 and 1821: With some sketches of the productions and agriculture, La traducción ta tomada de la cita que fai María Luisa Méndez na páx. 106 del so llibru La esportación minera en Chile, 1800-1840, Editorial Universitaria 2004. Consultáu'l 7 de xunetu de 2018.

[26] Historia de la marina mercante de Chile, Claudio Véliz, Edic. Universidá de Chile, 1961, páx. 29

[27] «Terremoto de Chile Historia».

[28] «TERREMOTO EN CHILE HISTORIA».

[29] «Charles Robert Darwin: 1809-1882».

[30] «Huasco (II), Rexón Atacama, Chile».

[31] «Historia de la Rexón Atacama - Gilliss describe'l terremotu de 1851». Archiváu dende l'orixinal, el 9 de payares de 2011.

[32] «Una situación peligrosa nuna mina de plata mientres un fuerte terremotu». Archiváu dende l'orixinal, el 10 d'abril de 2013.

[33] «Operaciones sobre Huasco, Vallenar y Illapel».

[34] «Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2 de febreru de 2014.

[35] «Galería de Semeyes». biblioredes.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 25 de marzu de 2008. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.

[36] «Historia de Chile: Rexones. Historia de Vallenar». biografiadechile.cl. Consultáu'l 17 d'agostu de 2014.

[37] «HABILITA COMO PUERTU MAYOR EL MENOR DE HUASCO I AFITA EL PERSONAL QUE VA TENER L'ADUANA. SUPRIME TAMIÉN L'ADUANA DE CARRIZAL BAXU PUERTU QUE REBAXA A LA CATEGORÍA DE MENOR.».

[biblioredes_1-38] 38,0 ^38,1 «Hotel Holanda de Huasco».

[39] «TERREMOTU DE 1922».

[40] «Maremotu en Huasco». biblioredes.cl. Archiváu dende l'orixinal, el 2012-06-29. Consultáu'l 5 d'abril de 2014.

[41] «Terremotu y Tsunami en Huasco 1922».

[mrojas-42] 42,0 ^42,1 ^42,2 ^42,3 ^42,4 ^42,5 ^42,6 Recopilador Manuel Rojas Peralta

[43] «Línea base mediu físicu clima y meteoroloxía».

[44] «División políticu alministrativa y censal 2007».

[45] «Meteorología (Chile)».

[46] «AccuWeather.com Forecast Center Huasco, Chile (Atacama)».

[47] «Meteorologisk institutt - Weather forecast for Huasco in Atacama (Chile), 19 m.».

[48] «Direición Meteorolóxica de Chile III rexón».

[49] «Promedios mensuales ente Caldera y La Serena editorial=MSN». Consultáu'l 3 de xunetu de 2009.

[50] «PLL Puertu Les Lloses».

[51] «Censo INE 2002 del Institutu Nacional d'Estadístiques, páxina 56 y 57».

[52] «&atras=false&tabIndex=0.html Eleiciones Municipales 2012».

[53] «Votación candidatos a conceyales (2012), comuña de Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 14 d'abril de 2013.

[54] «Servel».

[55] «Eleiciones Presidenciales y Parllamentaries 2013». Archiváu dende l'orixinal, el 18 de payares de 2013.

[56] «Votación candidatos a senadores (2009) - Circunscripción 3º». Archiváu dende l'orixinal, el 17 d'avientu de 2009.

[57] «Olivos de Huasco Bajo Tendríen más de 400 años».

[58] «Municipalidá de Huasco va celebrar fiestes patries con gran fiesta costumista n'Avenida Costanera».

[59] «Festival del Veleru 2009, tou un ésitu».

[60] «Partió vientu en popa».

[61] «Güei parte festival del Veleru en Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-06.

[62] «pa-la-cuarta-version-del veleru-2012/ Huasco preparar pa la cuarta versión del Festival del Veleru». Archiváu dende l'pa-la-cuarta-version-del veleru-2012/ orixinal, el 9 d'abril de 2017.

[63] «El fin de selmana realizará el Festival del Veleru en Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-06.

[64] «festival-del veleru-en-huasco/ Los Bunkers, Marisela, Myriam Hernández van presentar nel Festival del Veleru en Huasco.». Archiváu dende l'festival-del veleru-en-huasco/ orixinal, el 9 d'abril de 2017.

[65] «festival-del veleru-2015/ Parrilla d'Artistes del Festival del Veleru 2015».

[66] «festival-del veleru-en-huasco/ Javiera Acevedo Va Animar El Festival Del Veleru En Huasco».

[67] «festival-del veleru-2017/ Alcalde Rodrigo Loyola confirma animadores pal festival del veleru 2017».

[68] veleru-de-huasco-yá-tien-artistes-confirmaos/ FESTIVAL EL VELERU DE HUASCO YÁ TIEN ARTISTES CONFIRMAOS

[69] «NORTH FEST: FESTIVAL DE HIP HOP EN HUASCO».

[70] «batalla-del-ermu North Fest La Batalla del Desiertu».

[71] «güeyos-cume-del-rock-huasco-2013/ ENGUEDEYO DE YUZ – ABRE LOS GÜEYOS (CUME DEL ROCK HUASCO 2013)».

[72] «Sinergia va tar nel Cume del Rock en Huasco».

[73] «Amás. Sinergia romper en Cume del Rock Huasco yá tien la so soberana del Branu 2010». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-03-05.

[74] «Huasco ye una Fiesta esti Branu».

[75] «13:01 hores.- Huasco llanza dómina braniza 2012». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-03-05.

[76] «26 de xineru, Cume del Rock en Huasco».

[77] «Cumbre del Rock Huasco 2013».

[78] «Huasco, sábadu 22 de febreru 2014: CUME DEL ROCK EN HUASCO 2014 + FIESTA DE LA CERVEZA, ente elles cerveces Diaguitas nos sos trés variedaes». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-02-28.

[79] «Ley 19.668 del añu 2000».

[80] «BAILLE.htm Baille Relixosu en Huasco».

[81] «Añu nuevu 2009».

[82] «basura_en_les sableres.PDF Informe muestreo de la basura nes sableres».

[83] «Huasco: Puertu y Sableres». Archiváu dende l'orixinal, el 26 d'abril de 2008.

[84] «Circuitu de sableres ente Huasco y Carrizal». Archiváu dende l'orixinal, el 8 de febreru de 2013.

[85] «PISCINES LES PIRCAS».

[86] «Piscines les Aguaes».

[87] «Pasio pola mariña».

[88] «Parque nacional Llanos de Challe».

[89] «post d'Isla Troncoso Medel - Llicenciada en Ciencies y Artes Ambientales».

[90] Parque Escultura

[91] Destacada familia d'artistes del Huasco recibió visita de Ministra de Cultura

[92] El Noticieru del Huasco Guacolda Enerxía y Conceyu inauguren nuevu Parque Huasco

[93] rquehuascotrpt.pdf

[94] «Historia - Iglesia San Pedro de Huasco».

[95] «archive.is-ekTc Ilesia de Huasco».

[96] «Comunidad huasquina secuestra cura párrocu (1972)».

[97] «HuascoTV (YouTube) - Iglesia Apóstol San Pedro parte 1».

[98] «Faru de Huasco».

[99] «Costanera de Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 29 de xunu de 2012.

[100] «Centro Cultural Padre Luis Gil sigue celebrando».

[101] Inversión $227.117.000, terminó d'obra: 13 de setiembre de 2006, constrúi: Omar Antunez Antunez

[102] «Carrizal So».

[103] «archive.is-xEIB Canto d'Agua».

[104] «Memoria Añal 2008 (CAP Minería)». Archiváu dende l'orixinal, el 12 de xineru de 2012.

[105] «web CAP Minería.cl». Archiváu dende l'orixinal, el 12 de setiembre de 2009.

[106] «Presentación Llétrica Guacolda». Archiváu dende l'orixinal, el 15 d'avientu de 2013.

[107] «Tokman inaugura planta que provoca cáncer a habitantes del Huasco».

[108] «Memoria Guacolda 2007, páxina 21».

[109] «web guacolda.cl». Archiváu dende l'orixinal, el 9 de xineru de 2010.

[110] «Proyeutu “Ampliación y Meyores Operacionales en Planta de Pellets”».

[111] «Valle del Huasco - CAP Minería».

[112] «lloses-el puertu-multiproposito-de-atacama-chile/ Puertu Les Lloses: “El Puertu Multipropósito d'Atacama, Chile”».

[113] «Lloses-recibio-primer-desembarque-de-productos-pa-Agrosuper.aspx Puertu Les Lloses recibió primer desembarque de productos pa Agrosuper».

[114] «Central termoeléctrica Guacolda». Archiváu dende l'orixinal, el 4 de xineru de 2014.

[115] «Central termoeléctrica Guacolda». Archiváu dende l'orixinal, el 3 de xineru de 2014.

[116] «Antecedentes del Establecimientu Escuela Mireya Zuleta Astudillo».

[117] «web Mizua». Archiváu dende l'orixinal, el 22 d'avientu de 2008.

[118] «19 años de vida cumplió Escuela Mireya Zuleta Astudillo de Huasco».

[119] «Transparencia DAEM». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-02-26.

[120] «Antecedentes del Establecimientu Escuela José Miguel Carrera».

[121] «web José Miguel Carrera». Archiváu dende l'orixinal, el 23 d'avientu de 2008.

[122] «Antecedentes del Establecimientu Colexu English College».

[123] «Departamentu d'Estudios y Desenvolvimientu del Ministeriu d'Educación año 2007».

[124] «Antecedentes del Establecimientu Escuela L'Olivar».

[125] «web L'Olivar». Archiváu dende l'orixinal, el 25 d'avientu de 2008.

[126] «Antecedentes del Establecimientu Escuela Pablo Neruda».

[127] «web Pablo Neruda». Archiváu dende l'orixinal, el 15 de payares de 2011.

[128] web Moisés López Trujillo)

[129] «Antecedentes del Establecimientu Liceo Xapón».

[130] «Enseñanza humanista científica». Archiváu dende l'orixinal, el 2008-12-24.

[131] «Enseñanza téunicu profesional». Archiváu dende l'orixinal, el 2008-12-24.

[132] «Llicéu Xapón de Huasco inaugura talleres de acuicultura de proyeutu CAP».

[133] «web Liceo Xapón». Archiváu dende l'orixinal, el 28 d'avientu de 2013.

[134] Provincia del Huasco cunta col 1ᵉʳ mural de piedres y minerales

[135] «escultor ISSUU - Obres del Escultor Artesanal Luis Triviño Charlín».

[136] «Oriel Ramírez Gutiérrez, llanza'l so segundu llibru». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-02-22.

[137] «Oriel Ramírez Gutiérrez».

[138] «Poeta Juan Rivera». Archiváu dende l'orixinal, el 2019-07-10.

[139] «Poeta Juan Soñador Rivera, Huasco, Atacama-Chile».

[140] «Huaso Campos na fiesta Guachaca Huasco - abril 2012».

[141] «fiestes patries Municipalidad de Huasco ufierta variáu programa dieciochero pa estes fiestes patries». El Día (14 de setiembre de 2011). Consultáu'l 1 d'agostu de 2014.

[142] «muerte/ Ex miembros de Secta acusen: sumió una guagua en Pirque y hai otra muerte».

[143] «Bestones en MySpace».

[144] «Los Bestones Información».

[145] «Moisés en MySpace».

[146] «Voces & Soníos del Huasco».

[147] «Presupuestu participativu Huasco».

[148] «PARTIÓ TORNÉU DE BASQUETBOL EN HUASCO».

[149] «CAMPEONATU COMUNAL DE BASQUETBOL 5X5».

[150] «Inauguren moderna infraestructura del consultoriu Juan Verdaguer de Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2014-05-29.

[151] «Nuevu tramu costeru: De Huasco a Caldera pel mar». Archiváu dende l'orixinal, el 22 de febreru de 2014.

[152] «Carta Vuelos y Carta de Servicios d'aire pal Aeropuertu de Gran Cañón».

[153] «Huasco a Guanaqueros».

[154] «Airport Records».

[155] «Huasco Televisión».

[156] «Radio Progresu FM de Huasco». Archiváu dende l'orixinal, el 2019-05-06.

[157] «Karina FM». Archiváu dende l'orixinal, el 5 d'agostu de 2009.

[158] «alternativafm.cl».

[159] «enconexionpro.cl». Archiváu dende l'orixinal, el 24 de febreru de 2014.

[160] «Diariu Huasco al día».

[161] «Revista Centinela».

[162] «Institutu Nacional d'Estadístiques de Chile».

[163] «PRECISA DELIMITACIONES DE LES COMUÑES DEL PAÍS, Norma: DFL 3, DFL 3-18715, Versión: Última Versión, De: 28-ENE-2014, Fecha Publicación: 05-DIC-1989, Fecha Promulgación: 09-JUN-1989, Organismu: MINISTERIU DEL INTERIOR».

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]